Teorie przestrzeni w geografii humanistycznej / kulturowej

•

Środowisko życia człowieka jako przedmiot socjologii, nauk

społecznych, geografii humanistycznej / kulturowej

•

Koncepcje przestrzeni w geografii humanistycznej:

1. Substancjalno-absolutystyczna: przestrzeń jako byt niezależny od

świata materialnego

2. Absolutystyczno-subiektywistyczna: przestrzeń jako kategoria

absolutna i niezależna od doświadczenia

3. Atrybutywistyczna / relatywistyczna: przestrzeń jako kategoria w

opisie układu całych zbiorów zjawisk społecznych i gospodarczych

przy uwzględnieniu atrybutów (właściwości) takich, jak:

• Zróżnicowanie

• Sąsiedztwo

• odległość

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Geografia kulturowa i kulturowe interpretacje przestrzeni

• Związanie geografii humanistycznej z teoriami społecznymi jako wyraz zwrotu

przestrzennego (spatial turn); [Sara Blair, Cultural Geography, 1998]

• Neomarksistowska krytyka kultury
• Strukturalizm
• Ekonomia polityczna
• Socjologia kultury i porównawcze kulturoznawstwo

• Praktyczne zastosowanie geografii kulturowej [Hanna Libura, Percepcja

przestrzeni miejskiej, 1990]

• Badanie percepcji i waloryzacji przestrzeni: indywidualne, grupowe i

zbiorowe wyobrażenia miejsca

• Ujęcie ogólnego obrazu przestrzeni wspólnego dla całej zbiorowości /

wspólnoty

• Wyobrażenia publiczne przestrzeni: podstawowe cechy środowiska

naturalnego i antropogenicznego

• Wyobrażenia stereotypowe przestrzeni: selektywne i uproszczone obrazy

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Technika tworzenia map mentalnych

[Gould, Peter / White, Rodney, Mental Maps, 1974)

•

Technika tworzenia map mentalnych jako metoda percepcji, poznawania,
wyrażania, obiektywizowania przestrzeni

•

Eksperyment oparty na metodzie porównawczej odwzorowań
przestrzennych

•

Subiektywizm i intuicjonizm odwzorowań przestrzennych

•

Podkreślenie znaczenia miejsc charakterystycznych jako punktów
odniesienia w przestrzeni miasta

•

Odbicie osobistych indywidualnych doświadczeń miejsca i przestrzeni:
subiektywizm znaczeniowy

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Obrazy miasta

[Kevin Lynch, The Image of the City, 1960; A Theory of Good City Form, 1981]

• Empiryczne badania społecznej percepcji przestrzeni
• Obrazy miasta: wyobrażenia przestrzenne i przestrzenne odwzorowania

mieszkańców miasta

• Mentalne mapy jako plany miasta

• Elementy w obrazach ‚rezudujących’, w świadomości mieszkańców:

• Drogi i ścieżki przemieszczania
• Krawędzie: bariery i granice pomiędzy poszczególnymi obszarami miasta
• Dzielnice: „elementy powierzchniowe” jako identyfikowalne, określone części

miasta

• Węzły: punkty strategiczne w przestrzeni miejskiej
• Punkty orientacyjne (ang. repery): charakterystyczne miejsca w przestrzeni

miejskiej jako punkty odniesienia i lokalizacji

•

Wymiar praktyczny badań nad percepcją przestrzeni: „Przystępując do

przebudowy lub projektowania przestrzeni miasta, warto poznać, w jaki sposób
jej poszczególne fragmenty zapisują się w świadomości ludzi” (Majer 2010: 34)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Geografia humanistyczna / społeczna w postmodernizmie

Michel Foucault, Jean-François Lyotard, Jacques Derrida

•

Geografia społeczno-ekonomiczna, interpretacjonizm stosunków społecznych,
stratyfikacji społecznej i wpływu na proces kształtowania przestrzeni miejskiej:
kwestie integracji, marginalizacji i wykluczenia społecznego – przestrzennego

•

Krytyczna społeczna teoria przestrzeni: Doreen Massey, Spatial Divisions of
Labor. Social Structures and the Geography of Production, 1995

– Przestrzenny podział pracy: nierówności społeczne i podziały przestrzenne w

wymiarze społecznym i gospodarczym

– Przestrzeń, miejsce i relacje społeczne: określenie istoty / właściwości

miejsc:

• Zwielokrotniona tożsamość
• Procesualność, stawanie i dzianie się
• Brak wyodrębnienia, ujawnienia wnętrza i ‚zewnętrza’

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Otwarta natura przestrzeni

Doreen Massey, For Space, 2005

• Przestrzeń jako rezultat powiązań wynikających z komunikacji

interpersonalnej i interakcji społecznych obejmująca pełny zakres

komunikacji społecznej od relacji intymnych po wymiar globalny,

międzykulturowy

• Przestrzeń jako możliwość zaistnienia wielości i różnorodności

obejmującej konflikty, różne trajektorie stosunków społecznych jak i

konsensus i zgodę społeczną

• Przestrzeń jako proces stawania się: „(…) będąc owocem nieustannych

międzypowiązań i materialnych praktyk w trakcie realizowania, dlatego

jej stan wciąż pozostaje do wykonania, nigdy nie skończony i otwarty”

(Majer 2010: 35)

• Otwarta natura przestrzeni: „Konieczne jest wydobycie przestrzeni z

konstelacji koncepcji, które tak niezachwianie wierzą w jej stałość,

zamkniętość, reprezentatywność, i przeniesienie do sfery idei

różnorodności, relacyjności, współczesności” (Massey 2005: 13)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Przestrzeń w geografii postmodernizmu (poststrukturalizm)

Zwrot przestrzenny (spatial turn) i przestrzenność (spatiality)
Edward W. Soja (UCLA)

•

Synkretyzm w teorii przestrzeni: połączenie teorii społecznego wytwarzania

przestrzeni H. Lefebvre i heterotopii / utopii M. Foucault

•

E.W. Soja [Thirdspace. Journeys to Los Angeles and Other Real- and Imagined Places,

1996] stwierdza w kontekście przestrzeni, „że nie jest ona nigdy dana z góry, nie jest

zatem pustym pojemnikiem oczekującym na wypełnienie, bierną sceną lub tłem.

Przeciwnie, przestrzeń jest całością konstruowaną przez kulturę, częścią jej ogólnego

zasobu i jak każdy składnik tego zasobu jest formowana i zmieniana, akceptowana lub

odrzucana” (za: Majer 2010: 35-36)

•

Przestrzenność (spatiality) ujawnia relacje społeczne, „które są w nią wpisane i

konstytuowane w różnych formach” (Majer 2010: 36)

•

„Przestrzenność nie jest predeterminowana, ale sposób jej zorganizowania oraz

nacechowanie znaczeniami są już w pełni produktami społecznego procesu

wytwarzania, transformacji i doświadczenia. Kategorie społeczne i przestrzenne są

nierozdzielne; istnieją w postaci stałego, obustronnego procesu socjoprzestrzennej

dialektyki. Przestrzeń nie może być uważana jedynie za medium wyrażające procesy

społeczne, ekonomiczne i polityczne, gdyż wszelkie społeczne zdarzenia czy związki

są również realnie konstytuowane przez przestrzeń” (Majer 2010: 36)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Przestrzenność

Trzy przestrzenie (Ed.W. Soja)

• Trzy płaszczyzny przestrzeni jako głównej kategorii poznania świata

1. Firstspace jako przestrzeń postrzegana, która „jest złożona z form i

rzeczy, których istnienie daje się potwierdzić doświadczalnie i które są

społecznie wytworzone jako nośniki lub efekty ludzkiej działalności,

zachowań czy doświadczeń. Postrzegana przestrzeń, materialna i w

pełni uchwytna, odciska się na mapach ludzkich odczuć, emocji i

przestrzennych wyborów” (Majer 2010: 36)

2. Secondspace: przestrzeń pojmowana jako struktura poznawcza

obejmująca system znaków i symboli, również jako tzw. przestrzeń

panująca, wyraz władzy i ideologii i przez nie narzucana

3. Thirdspace: przestrzeń życiowa jako alternatywne pole aktywności ludzi

poza ich domem i pracą, jako urzeczywistnienie zmian zachodzących w

kulturze, również jako różnorodność praktyk materialnych

(wykorzystania, zabudowy, wypełniania przestrzeni) obejmująca

miejsca, krajobrazy, domy i miasta, struktury polityczne i systemy

władzy

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Thirdspace jako synteza przestrzeni

• Synteza przestrzeni w formie thirdspace:

– „(…) że jest to zespolenie wszystkich przestrzeni i materializacja

wszelkich wyobrażeń, doświadczeń, emocji, wydarzeń i politycznych

wyborów. To przestrzeń, w której żyje się, przestrzeń mieszkańców i

użytkowników, mieszcząca w sobie wszystkie inne, prawdziwe i

wyobrażone, przestrzenie (…)” (Majer 2010: 36)

• Przestrzeń, historia i czas w życiu społecznym: geohistoria miast-metropolii:

– „(…) postmodernistyczna geografia powinna dekonstruować

modernistyczną logikę przestrzeni, w której rzeczywistość często

sprowadza się po prostu do określonej ideologii. Zamiast tego należy

uwalniać wyobraźnię i stwarzać możliwość wyobrażenia alternatywnych

przestrzeni, takich choćby jak Foucaultowskie utopie, chociaż nigdy nie

wolno ich całkowicie abstrahować od rzeczywistości, przestrzeń bowiem

składa się ze społecznie wytworzonych światów, które są równocześnie i

wyimaginowane, i materialne (…)” (Majer 2010: 37)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Geografia materialistyczna, krytyczna i polityczna

David Harvey, Social Justice and the City, 1973

•

Strukturalny neomarksizm, kontynuacja teorii przestrzeni H. Lefebvre

– Sposoby, metody, logika odczytania przestrzeni i miasta
– Logika ta wynika z samego systemu kapitalistycznego jako ustroju życia

społecznego i gospodarczego i jest odwzorowaniem czynników i procesów

występujących w tym systemie

– Społeczeństwo funkcjonuje i wytwarza przestrzeń w oparciu o strukturalne

nierówności

•

Przestrzeń miasta, podobnie jak całej materii, charakteryzuje dialektyczność

oraz proces nieustannego ewoluowania:

1. Do najważniejszych procesów należą te związane z cyrkulacją kapitału
2. Konflikt klasowy generowany przez sprzeczność interesów, np. publiczne

tereny zielone czy apartamentowce za ‚murami’

3. Konflikt społeczny toczy się wokół jakości środowiska zamieszkania

• „(…) Siła robocza w poszukiwaniu ochrony i w usiłowaniu polepszenia swego

standardu życiowego, angażuje się w całą serię walk rozgrywających się w

miejscach zamieszkania i dotyczących szeregu problemów związanych z

tworzeniem, administrowaniem i użytkowaniem środowiska mieszkalnego (…)”

(Harvey 1973: 268; cyt. za: Majer 2010: 38)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Kapitał w przestrzeni (D. Harvey)

•

Opłacalność obiegu kapitału wyznacza i kształtuje przestrzeń poprzez:

–

Praktyki społeczne wynikające z obiegu kapitału

–

Aktorów decydujących o dystrybucji kapitału, „(…) o tym, które i jakie materialne

obiekty pojawią się lub też znikną z przestrzeni miejskiej (…)” (Majer 2010: 38)

•

Tzw. klasa kapitałowa to:

1. Kapitał inwestycyjny, finansowy
2. Kapitał komercyjny: firmy handlowe i usługowe
3. Kapitał przemysłowy i właściciele fabryk

•

Współczesna klasa robotnicza w analogii do odmian kapitału:

1. Urzędnicy, pracownicy biurowi (tzw. ‚białe kołnierzyki’)
2. Sprzedawcy, pracownicy sektora usług
3. Pracownicy fabryk

„Każda z wyróżnionych frakcji (…) ma odmienne interesy lub oczekiwania związane z

zagospodarowaniem przestrzeni oraz formami i kierunkami rozwoju miast.

Współczesna urbanizacja jest żywym procesem, któremu dynamikę nadają ciągłe

napięcia na tle sprzecznych interesów związanych z rozwojem miejskim”
(Majer 2010: 38)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Przestrzeń społeczna: Akumulacja kapitału i różnice klasowe (D. Harvey)

• Dialektyczność przestrzeni: społecznej, miejskiej, obszarów wiejskich:

1. Dążenie do akumulacji kapitału
2. Różnice klasowe, rozwarstwienie społeczeństwa jako rezultat procesu

akumulacji kapitału

• Konflikt społeczny między ‚dysponentami’ a ‚użytkownikami’ przestrzeni

• „Miejskie środowisko materialne jest wytwarzane głównie po to, aby służyć

produkcji, cyrkulacji kapitału i konsumpcji” (Majer 2010: 38)

• Cyrkulacja kapitału i konsumpcji wyznacza i kształtuje przestrzeń

– Przykład: sposoby inwestowania w nieruchomości jako najbardziej

wydajna forma akumulacji kapitału oraz jako główny mechanizm

zagospodarowania przestrzeni

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Koncepcja potrójnego obiegu kapitału (D. Harvey)

• Wytwarzanie dóbr w ramach ogólnego systemu produkcji przy uwzględnieniu

wahania koniunktury, kryzysów gospodarczych, problemów recesji, inflacji i
deflacji

• Inwestowanie w nieruchomości jako forma akumulacji kapitału

• Inwestowanie w postęp techniczny i innowacje, w naukę (projekty

badawczo-rozwojowe)

• Inwestowanie w tzw. ‚kapitał ludzki’ poprzez podnoszenie jakości życia

pracowników

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Koncepcja potrójnego obiegu kapitału (D. Harvey)

• Cyrkulacja kapitału zawiera „(…) kluczowe czynniki sprawcze

współczesnych procesów urbanizacyjnych, czyli szybsze lub wolniejsze
cykle inwestowania w nieruchomości oraz związek tych cykli z
oscylowaniem ogólnej koniunktury gospodarczej (…)” (Majer 2010: 39)

• Przykład: zintensyfikowanie suburbanizacji po II wojnie światowej

– Masowe inwestowanie w nieruchomości, a nie w produkcję;

– Podobna sytuacja miała miejsce w momencie recesji w połowie lat

70.: inwestycje w przestrzeń biurową i usługową jako wyraz
poszukiwania bezpiecznego sposobu inwestowania kapitału, jako
alternatywy dla inwestycji w infrastrukturę produkcyjną,
przemysłową

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Urbanizacja kapitału: Przyczyna zmian w przestrzeni miasta (D. Harvey)

•

„W kapitalizmie zachodzi nieustanna walka, w ramach której kapitał tworzy
fizyczną zabudowę miast na swoich warunkach i we właściwym dla siebie czasie
tylko po to, ażeby ją następnie zburzyć, zwykle w wyniku kryzysu
ekonomicznego, również we właściwym dla siebie czasie” (Harvey, The Limits to
Capital, 1982:56; cyt. za: Majer 2010: 39)

•

Przestrzeń miejska jako rezultat następujących po sobie okresów prosperity i
załamań koniunktury

•

Cykl zmian w przestrzeni miejskiej wynika ze zmiennego obiegu kapitału

•

Przestrzeń (jej kształt i rozwój) jest w pełni zależna od czynnika akumulacji
kapitału: zmiennych trajektorii inwestowania

•

Kryzys miasta: „Jednym z bezpośrednich efektów sposobu zachowania się
kapitału jest także kryzys miasta – szczególnie kosztowny w wymiarze
dewaluowania się całych fragmentów miast i degradacji ich mieszkańców, często
także prowokujący do czynnego buntu tych, którzy znaleźli się poza nawiasem
kolejnego cyklu obrotu kapitału” (Harvey, The Urbanization of Capital. Studies in
the History and Theory of Capitalist Urbanization, 1985; za: Majer 2010: 40)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3

Postmodernizm i sprzężenie czasoprzestrzenne

David Harvey, The Condition of Postmodernity, 1989

•

Rozwój kapitalizmu i gospodarki wolnorynkowej jest to historia wytwarzania w różnych
lokalizacjach styku pomiędzy przestrzenią i czasem (np. Łódź drugiej połowy XIX wieku)

•

„W każdej jego [kapitalizmu] fazie rozwojowej przestrzeń jest organizowana w taki sposób,
aby ułatwiać wzrost, reprodukcję, społeczny podział pracy, wreszcie produkcję i
maksymalizację dochodu” (Majer 2010: 41)

•

Kapitalizm w postmodernizmie: przejście od sztywnych regulacji fordyzmu do elastycznych
form akumulacji postfordyzmu i nowych praktyk przestrzennych:

1. Kompresja czasu i przestrzeni, praktycznie ich zanik w globalnej wiosce ICT
2. Mobilność i szybki transfer jako główne kategorie produkcji i konkurencyjności
3. Wymiar globalny ekonomicznych i ekonomicznych współzalezności

•

„Trzeba nauczyć się, jak radzić sobie z przytłaczającym zjawiskiem sprzężenia
czasoprzestrzennego, nie gubiąc przy tym tożsamości” (Majer 2010: 41)

•

„Kim jesteśmy i do jakiej przestrzeni czy miejsca należymy?” (Harvey 1989: 246; za: Majer
2010: 41)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 3