Metodologia
Metodologia
nauk
nauk
społecznych
społecznych
Wykład
Wykład
dr Tomasz Skalski
dr Tomasz Skalski
Wieloznaczność terminu
Wieloznaczność terminu
Warunki
Warunki
Warunki
psychologiczne
Naukowcy:
psychologiczne
psychologiczne
Ludzie
ich zdolności,
i socjologiczne
i socjologiczne
i socjologiczne
NAUKA=
NAUKA=
nauki
motywacje itp.
uprawiania
uprawiania
uprawiania
nauki
nauki
nauki
 Rzemiosło uczonych
czynności:
" twórcze? " odkrywcze?
Proces
Regułyy
" odtwórcze?
Reguły
Reguł
Sfera
Instrumenty,
uczenia (siÄ™)
metodo--
metodo-
metodo
działalności
urzÄ…dzenia
logiczne
logiczne
logiczne
Instytucja
Dziedzina kultury
Pojęcia, opisy,
prawa nauki,
Analiza
Analiza
Analiza
Wiedza naukowa
teorie
syntaktyczna
syntaktyczna
syntaktyczna
(wytwór działalności) (wyjaśnienia
i semantyczna
i semantyczna
i semantyczna
naukowe)
Wielość typów i działów refleksji nad nauką
Wielość typów i działów refleksji nad nauką
(naukoznawczej):
(naukoznawczej):
 Antropologiczne
 Antropologiczne
spojrzenie na naukÄ™
spojrzenie na naukÄ™
Socjologia
nauki
Ekonomia
Historia
Psychologia
i polityka
nauki
nauki
nauki
Filozofia nauki
(teoria nauki)
Metodologia
 Epistemologiczne
 Epistemologiczne
nauk
spojrzenie na naukÄ™
spojrzenie na naukÄ™
Psychologia nauki
Psychologia nauki
predyspozycje psychiczne
zwiÄ…zane z pracÄ… naukowÄ…
(rola talentu itd.)
specyfika poznawczych
procesów psychicznych (np.
nagłe  olśnienia w nauce),
psychologia percepcji itd.
problematyka przyswajania
wiedzy (funkcjonowanie
pamięci itd.)
Socjologia nauki
Socjologia nauki
Nauka na tle
życia społecznego i kulturalnego:
socjologia nauki a socjologia wiedzy
" problematyka ideologii
" rola inteligencji itd.
stosunki między nauką
a innymi dziedzinami i tworami kultury
uzależnienie nauki od warunków
ekonomicznych i społecznych
wpływ nauki na inne dziedziny życia
autonomia nauki; humanizacja i technicyzacja
struktura i funkcjonowanie instytucji naukowych, formy współpracy
naukowej, upowszechniania wyników itd.
społeczna pozycja pracowników nauki (kariery naukowe) i społeczna
rola uczonego
Ekonomia i polityka nauki
Ekonomia i polityka nauki
Ekonomia nauki
uwarunkowania gospodarcze uprawiania nauki
problemy wartościowania i planowania badań
Polityka nauki
ustalanie kierunków rozwoju nauki i techniki
stworzenie warunków rozwoju
wykorzystanie nauki do zaspokajania potrzeb
społecznych, ekonomicznych, kulturowych
Historia nauki
Historia nauki
Nauka jako proces
(historycznie zmienny fakt kulturowy):
odkrycia naukowe
przemiany pojęcia nauki
sposoby stawiania i rozwiÄ…zywania
problemów
zmiany koncepcji i roli badacza
warunki społeczno-gospodarcze
uprawiania nauk, itd.
Historia nauki w ogóle i
poszczególnych dyscyplin
Ujęcie historyczne może towarzyszyć
wszystkim działom naukoznawstwa
Filozofia nauki
Filozofia nauki
i metodologia
i metodologia
 dogłębna analiza
 dogłębna analiza
i krytyczno-wyjaśniająca
i krytyczno-wyjaśniająca
refleksja nad naukÄ…
refleksja nad naukÄ…
Filozofia nauki z metodologiÄ…
Filozofia nauki z metodologiÄ…
ONTOLOGIA NAUKI
status ontologiczny desygnatów
pojęcia  nauka  jaką
rzeczywistością jest nauka
(psychiczną? językową? idealną?)
jak odróżnić naukę od innych
rodzajów wiedzy
  problem demarkacji
zagadnienie przedmiotu nauki
(poszczególnych nauk)
itd.
Filozofia nauki z metodologiÄ…
Filozofia nauki z metodologiÄ…
EPISTEMOLOGIA NAUKI
(TEORIA POZNANIA NAUKOWEGO)
wartość (prawdziwość, prawomocność) poznania
naukowego
geneza, struktura, dynamika poznania naukowego
typologia nauk
miejsce nauki wśród głównych odmian poznania
na czym polega racjonalność wiedzy naukowej?
itd.
Filozofia nauki z metodologiÄ…
Filozofia nauki z metodologiÄ…
PROBLEMY ETYCZNE
moralne dylematy zwiÄ…zane z
rozwojem nauki i jej
zastosowań (np. genetyka,
energia jÄ…drowa, prognozy
społeczne) itd.
Filozofia nauki z metodologiÄ…
Filozofia nauki z metodologiÄ…
PROBLEMY METODOLOGICZNE W
W
ŻSZYM SENSIE:
jakie są właściwe metody zbierania
informacji i uzasadniania twierdzeń
rola fikcji, analogii, metafory w nauce
analiza pojęć takich jak: prawo naukowe
czy teoria
proporcje między elementem twórczo-
teoretycznym i receptywno-empirycznym w
nauce
itd.
Klasyfikacja nauk i podział metodologii
Klasyfikacja nauk i podział metodologii
(kryterium przedmiotowe)
(kryterium przedmiotowe)
Ogólna
metodologia nauk
Nauka
Metodologia nauk
formalnych
(metamatematyka,
metalogika)
Metodologia nauk
Nauki formalne Nauki realne
empirycznych
(matematyczne) (empiryczne)
Nauki społeczne
Nauki przyrodnicze
(i humanistyczne?)
Metodologia
Metodologia nauk
przyrodoznawstwa
społecznych
(i humanistycznych?)
Typy metodologii c.d.
Typy metodologii c.d.
metodologia
metodologia
metodologia
metodologia
opisowa
opisowa
normatywna
normatywna
cel analiz
cel analiz
METODOLOGIA:
METODOLOGIA:
METODOLOGIA:
 aspekt
 aspekt
metodologia
metodologia
metodologia
metodologia apragmatyczna
apragmatyczna
pragmatyczna
pragmatyczna
Podsumowanie: InteresujÄ…ce nas
Podsumowanie: InteresujÄ…ce nas
dziedziny i elementy metodologii:
dziedziny i elementy metodologii:
Ogólna metodologia nauki (i filozofia nauki)
Co to jest nauka? (cechy i elementy wspólne wszystkich nauk)
Czym różni się nauka od innych rodzajów wiedzy? itd.
Specyfika metodologiczna nauk społecznych
(?)
Czy i w jakich elementach nauki (?)
społeczne różnią się od nauk
przyrodniczych
Funkcje wiedzy naukowej
Funkcje wiedzy naukowej
Idiografizm, nauki
POZNAWCZE: Idiografizm, nauki
POZNAWCZE:
idiograficzne
idiograficzne
DESKRYPTYWNA (opisowa)
DESKRYPTYWNA
Nomotetyzm, nauki
Nomotetyzm, nauki
EKSPLANACYJNA (wyjaśniająca)
EKSPLANACYJNA
nomotetyczne
nomotetyczne
PROGNOSTYCZNA (prewidystyczna)
PROGNOSTYCZNA
(nomologiczne)
(nomologiczne)
POZAPOZNAWCZE
POZAPOZNAWCZE
PRAGMATYCZNA
PRAGMATYCZNA
(zastosowania techniczne)
IDEOLOGICZNA lub ÅšWIATOPOGL
DOWA
IDEOLOGICZNA lub ÅšWIATOPOGL
DOWA
(uzasadnienie pozanaukowych systemów w oparciu o
autorytet nauki)
Poznawcze walory wiedzy
Poznawcze walory wiedzy
naukowej
naukowej
WIEDZA PRZEDNAUKOWA WIEDZA NAUKOWA
brak dbałości o uzasadnienie dążenie do uzasadnienia
subiektywizm obiektywizm
charakter przypadkowy systematyczność:
(a) planowe zbieranie danych
(b) usystematyzowany charakter
konkretność uniwersalność, abstrakcyjność, ogólność
niedokładność maksymalna ścisłość i dokładność
niekoherencja: tolerowanie mętności, a koherencja  eliminowanie sprzeczności
nawet sprzeczności
wieloaspektowość wyspecjalizowany charakter
fragmentaryczność dążenie do unifikacji
powierzchowność  pogłębiony , wyjaśniający charakter
utylitarny charakter abstrahowanie od wartości
aktualna niepodważalność fallibilizm (zdolność samokorektury)
Między twórczością a ścisłością
Między twórczością a ścisłością
KONTEKST ODKRYCIA  KONTEKST UZASADNIENIA
KONTEKST ODKRYCIA  KONTEKST UZASADNIENIA
1. Jak dochodzimy do teorii? (kontekst odkrycia)
dedukcyjnie (logicznie wnioskujÄ…c)
indukcyjnie (uogólniając obserwacje jednostkowe)
heurystycznie (bez ścisłych reguł, metodą
skojarzeń, analogii itp.)
2. Jak sprawdzamy teoriÄ™? (kontekst uzasadnienia)
dedukcyjnie (wnioskowanie logiczne w oparciu o
przyjęte aksjomaty i dowiedzione teorematy)
empirycznie (testowanie przewidywań
wydedukowanych z teorii)
Jak sprawdzić prawomocność teorii?
Jak sprawdzić prawomocność teorii?
 weryfikacjonizm
 weryfikacjonizm
Kryterium demarkacji: weryfikowalność teorii
Schemat weryfikacji:
Jeśli p jest
Jeśli p jest
dedukowalne z T oraz
dedukowalne z T oraz
p jest prawdziwe,
p jest prawdziwe,
[(T p) '" p] T
[(T p) '" p] T
wówczas T również
wówczas T również
jest prawdziwe
jest prawdziwe
gdzie:
p  wynik doświadczenia jest zdaniem o zdarzeniu
jednostkowym;
t  jest prawem nauki, czyli zdaniem ogólnym
schemat zawodny  wymaga przyjęcia ZASADY
INDUKCJI
Schemat rozwoju nauki wedle
Schemat rozwoju nauki wedle
indukcjonizmu
indukcjonizmu
Prawa i teorie
Prawa i teorie
Prawa i teorie
Zasada indukcji:
 Jeżeli duża ilość
przedmiotów A została
zaobserwowana i jeżeli
wszystkie bez wyjÄ…tku
zaobserwowane A
posiadały własność W, to
wszystkie A mają własność
W
Zdania Wyjaśnienia i
Zdania Wyjaśnienia i
Zdania Wyjaśnienia i
nowe
nowe
nowe
obserwacje
obserwacyjne przewidywania
obserwacje
obserwacje
obserwacyjne przewidywania
obserwacyjne przewidywania
-
-
e
e
o
o
z
z
T
T
c
c
d
d
e
e
a
a
j
j
i
i
a
a
w
w
d
d
i
i
Å›
Å›
i
i
a
a
r
r
o
o
n
n
o
o
d
d
e
e
e
e
i
t
i
t
n
n
s
s
n
n
!
!
a
e
e
a
!
!
j
j
!
!
s
s
c
c
a
a
d
k
k
d
i
i
f
f
e
y
y
e
r
r
du
e
e
du
a
W
W
j
a
j
c
k
c
k
k
c
k
c
u
ja
u
ja
d
d
n
i
n
i
Problemy z indukcjÄ… (indukcjonizmem)
Problemy z indukcjÄ… (indukcjonizmem)
i weryfikacjÄ… (weryfikacjonizmem)
i weryfikacjÄ… (weryfikacjonizmem)
 Problem indukcji  jak uzasadnić
 zasadÄ™ indukcji ?
logicznie?
nie, gdyż jest to rozumowanie zawodne
empirycznie (indukcyjnie)?
nie, gdyż prowadziłoby to do błędnego koła
Problem  bazy obserwacyjnej
zdania  ściśle obserwacyjne nie istnieją:
zarówno język, jak i procedury
język procedury
obserwacyjne są  teoretycznie obciążone
obserwacyjne  teoretycznie obciążone
Jak sprawdzić prawomocność teorii?
Jak sprawdzić prawomocność teorii?
 falsyfikacjonizm
 falsyfikacjonizm
Nie sposób empirycznie stwierdzić
prawdziwości teorii (zdania ogólnego) 
można natomiast stwierdzić jej
FAA
SZYWOŚĆ;
Schemat falsyfikacji:
[(T p) '" ~p] ~T
[(T p) '" ~p] ~T
jest poprawny, gdyż opiera się na dedukcji
Jeśli p jest dedukowalne z T
Jeśli p jest dedukowalne z T
oraz p jest fałszywe,
oraz p jest fałszywe,
wówczas T również jest
wówczas T również jest
fałszywe
fałszywe
Psychologia percepcji
Psychologia percepcji
Policz czarne punkty
Psychologia percepcji
Psychologia percepcji
Czym jest percepcja?
Czym jest percepcja?
POSTRZEGANIE POSTAWA
ROZUMIENIE INTERPRETACJA
ZMYSA
OWE NASTAWIENIE
Postrzeganie to proces:
Relatywny [względny]
Różni ludzie odmiennie odbierają te same dane.
Integrujący [dopełniający]
Odbierane dane są przez świadomość łączone w sensowną dla niej całość.
Podatny na wpływ otoczenia
Pewne dane odbieramy inaczej w obecności innych ludzi.
Schemat rozwoju nauki według modelu
Schemat rozwoju nauki według modelu
hipotetyczno-dedukcyjnego
hipotetyczno-dedukcyjnego
Hipotezy
Hipotezy
Problemy Próby
Problemy Próby
(prawa i
intuicja (prawa i
dedukcja
naukowe falsyfikacji
naukowe falsyfikacji
teorie)
teorie)
 Baza
Nowe problemy naukowe
Nowe problemy naukowe empiryczna
teorii = lista
potencjalnych
falsyfikatorów
T
T
o
o
t
t
n
e
n
e
o
a
o
a
d
r
d
r
i
i
a
a
a
a
j
j
d
d
e
e
o
o
s
s
Å›
Å›
e
e
w
w
n
n
i
i
s
s
a
a
d
d
c
c
n
n
z
z
i
i
e
e
u
u
-
-
!
!
!
!
!
!
Niektóre kłopoty falsyfikacjonizmu
Niektóre kłopoty falsyfikacjonizmu
Czy teorie naukowe sÄ… faktycznie (a nie tylko logicznie)
konkluzywnie obalalne?
konkluzywnie
1. Problem zdań obserwacyjnych
zdań obserwacyjnych
2. Czy w nauce testujemy pojedyncze zdania ogólne?
pojedyncze zdania
NIE!
Wiedza uznana
Rzeczywisty schemat falsyfikacji:
Rzeczywisty schemat falsyfikacji:
(arbitralnie) za
 bez-
nie: [(T p) '" ~p] ~T
nie: [(T p) '" ~p] ~T
problematycznÄ…
wiedzÄ™
ale:
ale:
towarzyszÄ…cÄ…
[((A '"T) p) '" ~p] [(~A) (" (~T)]
[((A '"T) p) '" ~p] [(~A) (" (~T)]
Wniosek:
Wniosek:
Falsyfikacja
Falsyfikacja
teorii nie oznacza
teorii nie oznacza
jej obalenia,
jej obalenia,
Popper:
Popper:
ale co najwyżej
ale co najwyżej
=  pilna potrzeba
=  pilna potrzeba
 postawienie w
 postawienie w
zastÄ…pienia
zastÄ…pienia
 stan
 stan
sfalsyfikowanej
sfalsyfikowanej
podejrzenia
podejrzenia
hipotezy przez
hipotezy przez
innÄ…, lepszÄ…
innÄ…, lepszÄ…
Problemy z falsyfikacjonizmem,
Problemy z falsyfikacjonizmem,
c.d.
c.d.
Sposoby
ratowania teorii
ratowania teorii
przed
falsyfikacjÄ…
( wybiegi
konwencjo-
nalistyczne ):
.
1
e
i
2.
n
e
m
i
,
n
y
y
Å‚
z
z
e
od
e
e
p
t
t
u
o
o
d
z
d
p
p
z
i
i
u
y
h
e
h
Ä…
e
j
f
o
f
e
f
i
i
i
c
i
k
i
r
Ä…
n
j
n
o
m
a
a
e
i
e
i
t
i
i
n
c
c
c
n
d
e
a
j
j
j
z
g
i
a
c
i
z
d
u
p
a
i
o
w
Å›
j
o
Ä™
d
ć
.
4
3
.
o
d
w
r
z
e
i
u
n
c
da
w
w
e
ć
po
Å›
y
y
n
o
n
d
n
d
i
w
i
e
l
i
o
i
o
k
p
k
t
Å›
i
Å›
ó
i
Ä…
(
ó
c
c
w
w
w
w
Å›
w
Å›
w
o
o
i
s
i
a
w
a
w
i
k
i
l
l
d
)
d
k
a
i
w
k
c
c
ni
c
z
ni
Å›
Ä…
o
z
w
a
z
w
t
w
e
p
e
n
o
Å‚
.
Å„
l
Å„
i
s
a
iw
e
y
k
y
m
t
n
y
o
re
p
a
(
o
c
e
t
h
i
c
o
a
h
g
r
e
a
n
a
k
d
t
e
r
)
Wnioski,
Wnioski,
" obalalność zapewniona nie samą
" obalalność
cd.
cd.
logiką i doświadczeniem, ale i
metodologicznymi decyzjami
metodologicznymi decyzjami
badacza, który musi zadbać o to, by
walka teorii o życie była jak
najbardziej zacięta
w praktyce: dane sprzeczne z
teoriÄ… bardzo rzadko doprowadzajÄ…
do jej odrzucenia, jeśli brak teorii
teorii
alternatywnej
alternatywnej
Doświadczenie nie
Doświadczenie nie
jest w stanie
jest w stanie
 uśmiercić teorii
 uśmiercić teorii
 musi to zrobić
 musi to zrobić
badacz!
badacz!
W poszukiwaniu kryteriów wyboru teorii:
W poszukiwaniu kryteriów wyboru teorii:
koncepcja paradygmatów (T. S. Kuhn)
koncepcja paradygmatów (T. S. Kuhn)
Paradygmat   powszechnie uznawane osiągnięcia
Paradygmat
naukowe, które w pewnym czasie dostarczają
społeczności uczonych modelowych problemów i
rozwiązań
Dzieło wyznaczające paradygmat winno być:
na tyle oryginalne i atrakcyjne, by wyprzeć konkurencyjne
oryginalne atrakcyjne
sposoby uprawiania nauki
na tyle otwarte, by pozostawić nowej szkole najrozmaitsze
otwarte
problemy do rozwiÄ…zania
Przykłady dzieł paradygmatycznych:
Arystoteles: Fizyka; Ptolemeusz: Almagest
Newton: Principia i Optyka;
Darwin: O pochodzeniu gatunków
Franklin: Elektryczność; Lavoisier: Chemia i in.
Współcześnie: podręczniki elementarne i akademickie
Etapy rozwoju nauki według
Etapy rozwoju nauki według
Kuhna
Kuhna
para-
para-
nauka
nauka
prenauka
prenauka
anomalie
anomalie
kryzys
kryzys
dygmat
dygmat
normalna
normalna
a
a
j
j
c
c
u
u
l
l
o
o
w
w
e
e
R
R
Etapy rozwoju nauki według
Etapy rozwoju nauki według
Kuhna
Kuhna
Wyłonienie się
paradygmatu =
powszechnie akceptowanej
teorii i metody, które
stanowiÄ… wzorzec dla
dalszych dociekań.
para-
para-
prenauka
prenauka
dygmat
dygmat
Okres
przedparadygmatyczny
 wielość poglądów i
sposobów wyjaśniania,
chaos, brak
obowiÄ…zujÄ…cej teorii
Istota i składniki PARADYGMATU
Istota i składniki PARADYGMATU
Paradygmat powoduje:
przyjęcie jako obowiązującego określonego wzorca uprawiania
danej dziedziny nauki  określenie zakresu prawomocnych
problemów ( łamigłówek ) i metod badań;
upadek dotychczasowych szkół;
odrzucenie alternatywnych teorii (uznanych za  sfalsyfikowane );
wytworzenie nowego sposobu widzenia świata;
uniformizm myślowy  elementy dogmatyzmu
stworzenie REGUA
GRY, za pomocą następujących składników:
założenia filozoficzne (ontologiczne, epistemologiczne itd.)
założenia wartościujące
język
podstawowe nadrzędne prawa i pojęcia
techniki i instrumenty badawcze
reguły prawomocności i uzasadniania sądów
Etapy rozwoju nauki według
Etapy rozwoju nauki według
Kuhna
Kuhna
Okres stabilnej kumulacji
wyników uzyskanych w
oparciu o paradygmat,
uszczegóławianie
paradygmatu poprzez
nauka
nauka
"rozwiązywanie łamigłówek"
anomalie
anomalie
normalna
normalna
Pojawianie się i nawarstwianie faktów
(obserwacji) niezgodnych z teoriÄ…
paradygmatycznÄ…
Próby ratowania obiegowej teorii
(ignorowanie danych, hipotezy ad hoc
itp.)
 badania nadzwyczajne
Etapy rozwoju nauki według
Etapy rozwoju nauki według
Kuhna
Kuhna
Narastający uświadomiony
 brak bezpieczeństwa
zawodowego ; stopniowe
rozluz
nienie reguł
rozwiązywania problemów;
obrona innowacji dysputy
filozoficzne i metafizyczne;
pojawienie siÄ™ konkurencyjnego
paradygmatu
anomalie
anomalie
kryzys
kryzys
Etapy rozwoju nauki według
Etapy rozwoju nauki według
Kuhna
Kuhna
 Jedynym historycznym
Porzucenie starego paradygmatu na
procesem, który
rzecz innego = raptowny przeskok,  gestalt
rzeczywiście doprowadza
switch , zmiana wyznania; przerwanie
do zarzucenia poprzednio
ciągłości rozwoju wiedzy:
akceptowanej teorii i do
" odrzucenie przez całą grupę uczonych
przyjęcia nowej, jest
wysoko dotÄ…d cenionej teorii na rzecz innej
współzawodnictwo
" przesunięcia w problematyce badań i
między poszczególnymi
zmianę wzorów oceny, co jest
odłamami środowiska
uprawnionym pytaniem i odpowiedziÄ…
naukowego.
" przekształcenie wyobraz
ni naukowej tak
głębokie, że trzeba to uznać za zmianę
świata, w którym uprawiano naukę
Rewolucja
Rewolucja
KÅ‚opoty koncepcji rozwoju nauki
KÅ‚opoty koncepcji rozwoju nauki
poprzez rewolucje
poprzez rewolucje
Rewolucje rozciągnięte w czasie  kiedy
w czasie
dokładnie następuje rewolucja?
Jak duży musi być zakres zmian?
(pojedyncze pojęcie, czy cały język? nowy
fakt czy nowy zespół zjawisk? pojedyncza
 subdyscyplina czy cała grupa nauk?)
Teorie  poczÄ…tkowo bez anomalii czy
zanurzone w morzu anomalii?
Falsyfikacjonizm  naiwny Kuhn
Falsyfikacjonizm  naiwny Kuhn
1) nauka jest racjonalna 1) nie ma możliwości konkluzywnej
falsyfikacji ani pojedynczej teorii
2) racjonalność ta opiera się na
ani programu badawczego
możliwości krytyki (falsyfikacji),
( paradygmatu ) jako całości
3) można i należy odróżniać historię
2) w nauce ( normalnej ) liczÄ… siÄ™
 wewnętrzną i  zewnętrzną
także potwierdzenia
nauki
3) odrzucenie paradygmatu dopiero
4) racjonalnie zrekonstruowany
pod wpływem pojawienia się teorii
rozwój nauki odbywa się w
konkurencyjnej (rola  krytyki
 trzecim świecie Platona i
pozytywnej )
Poppera, w świecie wiedzy
1) historia nauki to dwustronna 1) irracjonalny charakter zmiany
walka między teorią a paradygmatycznej (jak odróżnić
doświadczeniem naukę od nienauki?)
2) konkluzywna falsyfikacja to 2) ograniczenie roli krytyki do fazy
jedyny cenny rezultat tej kryzysu i rewolucji ( dogmatyzm
konfrontacji (falsyfikacja = nauki normalnej )
odrzucenie (eliminacja) teorii)
3) utożsamienie historii
3) obowiązuje absolutny zakaz  wewnętrznej i  zewnętrznej
stosowania hipotez ad hoc nauki
4) istnieje możliwość oceny 4) możliwość ujęcia paradygmatów
 naukowości pojedynczych teorii jako pojedynczych teorii
5) teza o stopniowym wyłanianiu się
anomalii
akceptowane
akceptowane
Elementy (tezy):
Elementy (tezy):
odrzucane
odrzucane
Falsyfikacjonizm wyrafinowany:
Falsyfikacjonizm wyrafinowany:
Teoria T jest  sfalsyfikowana
Teoria T jest  sfalsyfikowana
wtedy i tylko wtedy, gdy
wtedy i tylko wtedy, gdy
zaproponowano innÄ… teoriÄ™ T`,
zaproponowano innÄ… teoriÄ™ T`,
która:
która:
1. przewiduje nowe fakty
1. przewiduje nowe fakty
(nieprawdopodobne lub nawet
(nieprawdopodobne lub nawet
Ostatecznie: zmiana
Ostatecznie: zmiana
zakazane przez T)
zakazane przez T)
problemu;
problemu;
2. wyjaśnia poprzednie sukcesy T
2. wyjaśnia poprzednie sukcesy T
nie  jak oceniać
nie  jak oceniać
3. część z  nadwyżki
3. część z  nadwyżki
teorie, ale  jak
teorie, ale  jak
teoretycznej T` została
teoretycznej T` została
oceniać serie teorii
oceniać serie teorii
potwierdzona
potwierdzona
Struktura programu badawczego
Struktura programu badawczego
Reguły
Reguły
Pas ochronny
Pas ochronny
metodologiczne
metodologiczne
mówiące, jakich
mówiące, jakich
Hipotezy pomocnicze, które
Hipotezy pomocnicze, które
dróg badania należy
dróg badania należy
same wrażliwe na
same wrażliwe na
unikać
unikać
falsyfikacjÄ™ pozwalajÄ…
falsyfikacjÄ™ pozwalajÄ…
zabezpieczyć program przed
zabezpieczyć program przed
falsyfikacjÄ… twardego rdzenia
falsyfikacjÄ… twardego rdzenia
Heurystyka
Heurystyka
negatywna
negatywna
Częściowo wyartykułowany zbiór
Częściowo wyartykułowany zbiór
sugestii lub wskazówek, w jaki
sugestii lub wskazówek, w jaki
sposób rozwijać  obalalne wersje
sposób rozwijać  obalalne wersje
programu badawczego (zbiór
programu badawczego (zbiór
Heurystyka
Heurystyka
coraz lepszych  modeli
coraz lepszych  modeli
pozytywna
pozytywna
naśladujących rzeczywistość)
naśladujących rzeczywistość)
Odróżnienie
Odróżnienie
postępowych i
postępowych i
degenerujÄ…cych siÄ™
degenerujÄ…cych siÄ™
programów
programów
badawczych
badawczych
 Nic świętego w nauce:
 Nic świętego w nauce:
 anarchizm epistemologiczny  Feyerabenda
 anarchizm epistemologiczny Feyerabenda
Krytyka wszystkich dotychczasowych metodologii
wszystkich
w oparciu o dane z historii nauki
Anarchizm metodologiczny  formułowanie
Anarchizm metodologiczny
ścisłych reguł nie tylko nierealistyczne i zgubne, ale
szkodliwe dla samej nauki
 Wszystko wolno ( nic świętego ) jedyną regułą
 Wszystko wolno
dającą się obronić
nie ma nic szczególnego w nauce odrzucanie
nic szczególnego w nauce
innych typów wiedzy przed zbadaniem ich celów i
metod rodzajem przesÄ…du
przesÄ…du
Niektóre wnioski z filozoficznych
Niektóre wnioski z filozoficznych
rozważań nad nauką
rozważań nad nauką
(...) badanie przyrody przypomina lekturÄ™
(...) badanie przyrody przypomina lekturÄ™
zaszyfrowanego pisma, do którego
zaszyfrowanego pisma, do którego
zgubiliśmy klucz. Najbardziej zadziwiającą
zgubiliśmy klucz. Najbardziej zadziwiającą
rzeczą jest jednak, że w tych warunkach
rzeczą jest jednak, że w tych warunkach
udaje się mimo wszystko zrozumieć kilka
udaje się mimo wszystko zrozumieć kilka
fragmentów
fragmentów
(J. A
ukasiewicz)
(J. A
ukasiewicz)
A propos indukcji:
A propos indukcji:
1. Indukcja nie prowadzi do wiedzy pewnej (ani nawet do wiedzy prawdopodobnej,
dla której dałoby się obliczyć prawdopodobieństwo).
2. Indukcja nie jest jedyną ani najważniejszą metodą stosowaną w nauce.
3. Przy uznawaniu bÄ…dz
odrzucaniu teorii naukowych ważne są inne kryteria, niż
indukcyjna konfirmacja teorii.
4. Teorie naukowe mają postać złożonych struktur; problemy ich badania
wykraczają więc poza problematykę konfirmacji (a także falsyfikacji)
pojedynczego twierdzenia naukowego.
Niektóre wnioski... c.d.
Niektóre wnioski... c.d.
Odrzucając koncepcje próbujące odnalez
ć (...)
absolutny, niekwestionowal-ny fundament poznania,
zmuszeni jesteśmy tym samym (...) uznać za rzeczywisty
ów zadziwiający fakt, że umysł ludzki zdolny jest na
podstawie osiągniętych wyników poddawać krytyce
zasady, dzięki którym wyniki te osiągnął.
(S. Amsterdamski)
INDUKCJONIZM:
INDUKCJONIZM:
indukcja metodÄ… wykorzystywanÄ…, lecz problematycznÄ… (na
pewno nie jedynÄ…, wÄ…tpliwe czy podstawowÄ…)
uczyć się trzeba przede wszystkim z doświadczenia  jednak:
obserwacje, jeśli mają być wykorzystane, muszą spełniać liczne
wymogi (które wszakże trudno ściśle określić)
FALSYFIKACJONIZM POPPERA:
FALSYFIKACJONIZM POPPERA:
zasadnicza rola krytyki w nauce
znaczenie postawy uczonego (rola decyzji  elementy
konwencji)
Niektóre wnioski... c.d.
Niektóre wnioski... c.d.
(...) większość naukowców zmierza do zrozumienia nauki w
niewiele większym stopniu, niż ryba do zrozumienia
hydrodynamiki
(I. Lakatos)
T. S. KUHN:
T. S. KUHN:
rola elementów  pozapoznawczych  filozoficznych,
psychologicznych, socjologicznych w nauce
rola teoretycznej interpretacji w  doświadczaniu (zależność badań od
paradygmatów)
nie odrzuca się teorii, dopóki nie ma innej
I. LAKATOS:
I. LAKATOS:
nauka to proces złożony, wielowarstwowy i zawierający w różnych
warstwach różne zalecenia metodologiczne  nie da się oceniać
 naukowości pojedynczych teorii
teorie rodzą się  obalone  znaczna część wysiłku naukowców
polega na uzgadnianiu ich z doświadczaniem
w nauce liczÄ… siÄ™ nie tylko potwierdzenia, obalenia, ale przede
wszystkim zdolność przewidywania nowych faktów
metodologiczna tolerancja: wszelkie wymogi metodologiczne winny
być stosowane  liberalnie
Niektóre wnioski... c.d.
Niektóre wnioski... c.d.
 ANARCHIZM FEYERABENDA
 ANARCHIZM FEYERABENDA
krytycyzm i pluralizm nie tylko teorii, ale i metod 
wolność jedynym  gwarantem postępu w nauce
każda nadmiernie rygorystyczna metodologia będzie
wrogiem i hamulcem nauki
W SPRAWIE  PROBLEMU DEMARKACJI
W SPRAWIE  PROBLEMU DEMARKACJI
nie istnieje ani opisowe, ani czysto racjonalne
rozwiÄ…zanie problemu demarkacji
każde rozwiązanie odsyła do określonego (historycznie
zmiennego) systemu wartości
postulat eliminacji z nauki wszelkiej  metafizyki nie tylko
nierealny, ale i szkodliwy
Historyczne przemiany nauki
Historyczne przemiany nauki
i pojęcia nauki
i pojęcia nauki
Historia nauki to historia kolejnych
paradygmatów naukowych (Kuhn)
paradygmat  stworzenie obowiÄ…zujÄ…cego wzorca
uprawiania danej dziedziny nauki; określa on
zakres prawomocnych problemów i metod badań;
Rozwój nauki = rozwój  różnych społecznie
akceptowanych ideałów poznania
(Amsterdamski)
Początki: STAROŻYTNY ideał nauki
Początki: STAROŻYTNY ideał nauki
 Cud grecki  pojawienie siÄ™ filozofii
tradycja pitagorejska i Platońska refleksja nad
wiedzÄ…
wiara w ukrytą racjonalność wszechświata
zadaniem przyrodnika odkrywanie wzorców
matematycznych, według których urządzony jest świat
Arystoteles:
rygorystyczne wymogi stawiane wiedzy naukowej:
nauka = odkrywanie pewnych i ogólnych zasad i
dedukowanie z nich przyczynowych wyjaśnień
natury rzeczy
rozdziaÅ‚ epistéme od: dóxa, poiésis, téchne
empiryzm, ale  oddzielenie empirii od matematyki
Nauka i jej pojmowanie w
Nauka i jej pojmowanie w
ÅšREDNIOWIECZU
ÅšREDNIOWIECZU
Początki średniowiecza:
głównie działalność encyklopedyczna i
komentatorska (odzyskiwanie dorobku
starożytnego po niszczycielskich wędrówkach
ludów)
Arabowie (X-XI w.)
uwikłanie nauki w irracjonalizm (alchemia, magia,
astrologia), ale:
nowy cel nauki: dążenie do wiedzy dającej
panowanie nad przyrodÄ…
Póz
ne średniowiecze:
wiedza o charakterze moralizatorskim i religijnym
(teologia królową nauk)
w przyrodoznawstwie: dominacja kontynuacji idei
Arystotelesowych
Nauka i rozumienie nauki
Nauka i rozumienie nauki
w CZASACH NOWOŻYTNYCH
w CZASACH NOWOŻYTNYCH
Istota renesansowego przełomu:
wbrew pozorom: wcale nie przejście od
spekulacji do badania faktów  nie nowe
eksperymenty, ale nowa interpretacja
znanych faktów
matematyzacja ontologii
rozdwojenie świata na bezpośrednio i tylko
pośrednio obserwowalny
nowa epistemologia: założenie autonomii
podmiotu poznajÄ…cego
Najważniejsze WSPÓA
CZESNE
Najważniejsze WSPÓA
CZESNE
przemiany nauki i rozumienia nauki
przemiany nauki i rozumienia nauki
Od poł. XIX w.  sproblematyzowanie
nowożytnego ideału nauki  dwa procesy:
podważenie przez sam rozwój wiedzy jej
epistemologicznych podstaw
zmiana miejsca nauki w globalnej strukturze
społecznej
procesy instytucjonalizacji i profesjonalizacji badań
naukowych
problemy etyczne: ewolucja samowiedzy uczonych
wewnętrzne z
ródło kryzysu nowożytnego ideału nauki:
odkrycia fizyki, fizjologii, psychologii, socjologii itd. 
problem: czym de facto jest nauka?
Typy wyjaśnień w nauce
Typy wyjaśnień w nauce
(według E. Nagela)
(według E. Nagela)
 Dlaczego?
 Dlaczego?
=  z czego to wynika?
=  z czego to wynika?
Wyjaśnienia dedukcyjne
dedukcyjne
(explicandum = logicznie konieczna konsekwencja przesłanek
logicznie konieczna konsekwencja
wyjaśniających)
 Dlaczego?
 Dlaczego?
H"  z czego to może wynikać? 
H"  z czego to może wynikać?
Wyjaśnienia probabilistyczne
probabilistyczne
(przesłanki czynią explicandum bardziej prawdopodobnym)
bardziej prawdopodobnym
Wyjaśnienia funkcjonalne (teleologiczne)
funkcjonalne
(wyjaśnienie = wskazanie funkcji, jakie jakiś element spełnia w szerszym
funkcji
systemie lub opisanie instrumentalnej roli działania w realizacji jakiegoś
celu)
celu
 Dlaczego?
 Dlaczego?
=  po co?
=  po co?
Wyjaśnienia genetyczne
genetyczne
(wyjaśnienie = rekonstrukcja zdarzeń poprzedzających explicandum,
rekonstrukcja zdarzeń poprzedzających
które przyczyniły się do jego wystąpienia)
 Dlaczego?
 Dlaczego?
=  jak do tego doszło?
=  jak do tego doszło?
Struktura teorii naukowej
Struktura teorii naukowej
Ujęcie tradycyjne (E. Nagel, C. G. Hempel)
Ujęcie tradycyjne (E. Nagel, C. G. Hempel)
1. J
ZYK  rachunek abstrakcyjny
terminy deskryptywne (pierwotne i zdefiniowane);
twierdzenia (aksjomaty i teorematy);
reguły syntaktyczne (logiczne, matematyczne,
gramatyczne& )
2. REGUA
Y KORESPONDENCJI  układ reguł
wyposażających rachunek w treść empiryczną
operacjonalizacja terminów nieobserwowalnych
3. MODEL  INTERPRETACJA: materiał
wyobrażeniowy
objaśnienie teorii poprzez analogię do zjawisk
lepiej znanych.
Modele teoretyczne w nauce
Modele teoretyczne w nauce
Istota modelu
Istota modelu
oparcie na analogii  zestawieniu ze zjawiskami innego
analogii
porzÄ…dku
otwartość  nadwyżka treści: nieograniczona ilość możliwych
nadwyżka treści
nowych skojarzeń, które w samym modelu nie są ani wyraz
nie
potwierdzone, ani zaprzeczone
 bezpośredniość epistemologiczna (bezpośrednie
bezpośredniość epistemologiczna
przedstawienie treści, naoczność), dzięki temu:
naoczność
dydaktyczna przydatność modelu
niebezpieczeństwo utożsamienia zrozumiałości z
prawomocnością
Funkcje modelu teoretycznego:
Funkcje modelu teoretycznego:
umożliwia lepsze zrozumienie (odwołanie do zjawisk lepiej
lepsze zrozumienie
znanych)
uwypukla wybrane aspekty badanej rzeczywistości
uwypukla wybrane aspekty
(porządkując doświadczenie)
umożliwia rozwój teorii (nasuwa nowe skojarzenia, nowe reguły
rozwój teorii
korespondencji i wyjaśnienia regularności danych
obserwacyjnych)
Funkcjonowanie modelu teoretycznego na przykładzie
Funkcjonowanie modelu teoretycznego na przykładzie
kinetycznej teorii gazów (wg I. G. Barboura)
kinetycznej teorii gazów (wg I. G. Barboura)
teoria kinetyczna
teoria kul
(związki między
bilardowych
m, v, E, p)
reguły
MODEL
korespondencji
( małe sprężyste
kulki )
obserwowane
obserwowalne
własności kul
własności
bilardowych
gazów
postulowana (P, V itp.)
analogia
analogia (jeśli istnieje)
między obserwacjami
Pojęcie redukcji teorii
Pojęcie redukcji teorii
i redukcjonizmu
i redukcjonizmu
PRAWO NAUKOWE= ogólne zdanie
= ogólne zdanie
PRAWO NAUKOWE
PRAWO NAUKOWE
warunkowe
warunkowe
"x P(x) Q(x),
Q(x),
"x P(x)
wykazujące ogólnośćnomologiczną
nomologicznÄ…
wykazujące ogólność
ogólność nomologiczną
1. REDUKCJA TEORII
1. REDUKCJA TEORII
Wyjaśnienie niektórych praw nauki wtórnej (NW)
nauki wtórnej
poprzez prawa nauki pierwotnej (NP);
nauki pierwotnej
Terminy deskryptywne nauki pierwotnej i wtórnej
wiążą Reguły Redukcyjnej Odpowiedniości
Reguły Redukcyjnej Odpowiedniości
(RRO);
Schemat wnioskowania:
(Twierdzenia NP '" RRO) Prawo NW
(Twierdzenia NP '" RRO) Prawo NW
Pojęcie redukcji teorii i
Pojęcie redukcji teorii i
redukcjonizmu
redukcjonizmu
2. REDUKCJONIZM  sprowadzenie danej
2. REDUKCJONIZM  sprowadzenie danej
nauki do innej, bardziej podstawowej
nauki do innej, bardziej podstawowej
Pogląd filozoficzny: naukę wtórną można
sprowadzić do bardziej podstawowej nauki
pierwotnej;
Zgodnie z pozytywistycznym postulatem jedności
nauki, w przyszłości wszystkie dziedziny zostaną
wyrażone w języku nauk podstawowych (np.
matematyki i fizyki)
Przykłady:
Przykłady:
 mechanicyzm w XIX w.;
 mechanicyzm w XIX w.;
 mechanicyzm
 redukcja pewnych mechanizmów biologicznych do
 redukcja pewnych mechanizmów biologicznych do
biologicznych
prawidłowości fizycznych i chemicznych (organizm
prawidłowości fizycznych i chemicznych (organizm
fizycznych i chemicznych
jako maszyna kontra  witalizm )
jako maszyna kontra  witalizm )
 redukcja praw rzÄ…dzÄ…cych reakcjami chemicznymi do
 redukcja praw rzÄ…dzÄ…cych reakcjami chemicznymi do
chemicznymi
fizycznych właściwości cząstek i atomów;
fizycznych właściwości cząstek i atomów;
fizycznych
 poglądy niektórych neurofizjologów mózgu;
 poglądy niektórych neurofizjologów mózgu;
neurofizjologów
 redukcja praw socjologii do praw psychologii;
 redukcja praw socjologii do praw psychologii;
socjologii psychologii
 socjobiologia.
 socjobiologia.
 socjobiologia
Najważniejszy problem
Najważniejszy problem
problem
redukcji (w metodologii):
redukcji (w metodologii):
redukcji
terminologiczna
terminologiczna
terminologiczna
współmiernośćteorii (rola
teorii (rola
współmierność
współmierność
 regułkorespondencji )
korespondencji )
 reguł
Szczegółowe zadania metodologii
Szczegółowe zadania metodologii
socjologicznej
socjologicznej
1. Opis wzorów postępowania badaczy
wzorów postępowania
2. Eksplikacja metod
metod
3. Analiza aparatu pojęciowego
aparatu pojęciowego
4. Eksplikacja tekstów
tekstów
5. Konstrukcja narzędzi naukowych
narzędzi naukowych
6. Ocena sposobów postępowania badaczy i
Ocena
kodyfikacja norm badania naukowego
kodyfikacja norm
Teoria w socjologii
Teoria w socjologii
DEFINICJA:
 teorią socjologiczną jest wszelki zespół

 teorią socjologiczną jest wszelki zespół
pojęć i stosunkowo ogólnych twierdzeń o
pojęć i stosunkowo ogólnych twierdzeń o
rzeczywistości społecznej mający
rzeczywistości społecznej mający
porządkować dostępną wiedzę na jej temat
porządkować dostępną wiedzę na jej temat
oraz dostarczać wytycznych dla dalszych
oraz dostarczać wytycznych dla dalszych
obserwacji i badań
obserwacji i badań
Poziomy i składniki teorii
Poziomy i składniki teorii
socjologicznej
socjologicznej
Prawa
Model
Prawa
Prawa
Model
Model
(metafora,
(twierdze--
(metafora,
(metafora,
(twierdze-
(twierdze
analogia)
nia))
analogia)
analogia)
nia
nia)
zestaw wzajemnie
zestaw wzajemnie
zestaw wzajemnie
powiązanych pojęć--
powiązanych pojęć-
powiązanych pojęć
kategorii analitycznych,
kategorii analitycznych,
kategorii analitycznych,
Orientacja
Orientacja
ułożonych w rozróżnienia,
ułożonych w rozróżnienia,
ułożonych w rozróżnienia,
teoretyczna
opozycje, typologie i teoretyczna
opozycje, typologie i
opozycje, typologie i
klasyfikacje;  słowa--
klasyfikacje;  słowa-
klasyfikacje;  słowa
klucze 
klucze
klucze
Założenia
Schemat
Założenia
Założenia
Schemat
Schemat
(model)
filozo--
(model)
(model) filozo-
filozo
pojęciowy
ficzne
pojęciowy
pojęciowy
ficzne
ficzne
Założenia ONTOLOGICZNE
Założenia ONTOLOGICZNE
1.
1.
naturalizm  antynaturalizm
naturalizm  antynaturalizm
obiektywizm  konstruktywizm
obiektywizm  konstruktywizm
2.
2.
indywidualizm  holizm
indywidualizm  holizm
nominalizm  realizm
nominalizm  realizm
redukcjonizm  emergentyzm
redukcjonizm  emergentyzm
3.
3.
indeterminizm  determinizm
indeterminizm  determinizm
 otwartość ontologiczna  fatalizm
 otwartość ontologiczna  fatalizm
aktywizm  pasywizm
aktywizm  pasywizm
4.
4.
ahistoryzm  historyzm
ahistoryzm  historyzm
 strukturalizm  procesualizm
 strukturalizm  procesualizm
5.
5.
 racjonalizm  irracjonalizm
 racjonalizm  irracjonalizm
[założenia co do charakteru działań ludzkich]
[założenia co do charakteru działań ludzkich]
Założenia EPISTEMOLOGICZNE
Założenia EPISTEMOLOGICZNE
1.
1.
 wyjaśnianie   rozumienie
 wyjaśnianie   rozumienie
2.
2.
obiektywizm  subiektywizm
obiektywizm  subiektywizm
3.
3.
obiektywizm ( kognitywizm ,
obiektywizm ( kognitywizm ,
 eksplanacjonizm )  praktycyzm
 eksplanacjonizm )  praktycyzm
obiektywizm  krytycyzm
obiektywizm  krytycyzm
(zaangażowanie wartościujące)
(zaangażowanie wartościujące)
Założenia METODOLOGICZNE
Założenia METODOLOGICZNE
1.
1.
naturalizm  antynaturalizm
naturalizm  antynaturalizm
empirycyzm (operacjonizm)  podejście
empirycyzm (operacjonizm)  podejście
 abstrakcjonistyczne
 abstrakcjonistyczne
podejścia (bardziej) behawioralne
podejścia (bardziej) behawioralne
 podejścia (bardziej)  introspekcyjne
 podejścia (bardziej)  introspekcyjne
( rozumiejÄ…ce , interpretatywne)
( rozumiejÄ…ce , interpretatywne)
2.
2.
nomotetyzm  idiografizm
nomotetyzm  idiografizm
3.
3.
redukcjonizm  antyredukcjonizm
redukcjonizm  antyredukcjonizm
W. Wallace a typologia orientacji teoretycznych (na
podstawie M. Ziółkowski, Teoria socjologiczna początku XXI wieku)
czynniki  egzogenne czynniki  endogenne
czynniki  egzogenne czynniki  endogenne
1. teoria ekologiczna, 5. technologizm
1. teoria ekologiczna, 5. technologizm
środowisko
środowisko
np. Malthus
np. Malthus
 pozaludzkie
 pozaludzkie
2. demografizm 6. funkcjonalizm, teorie
2. demografizm 6. funkcjonalizm, teorie
środowisko ludzkie
konfliktu, strukturalna
konfliktu, strukturalna
środowisko ludzkie
teoria wymiany
teoria wymiany
cechy uczestników:
3. materializm 7. 
3. materializm 7. 
cechy uczestników:
układy inne niż
układy inne niż
nerwowy (fizjologia)
nerwowy (fizjologia)
4. psychologizm 8. interakcjonizm
4. psychologizm 8. interakcjonizm
cechy uczestników:
cechy uczestników:
symboliczny
symboliczny
np. Homans
np. Homans
 układ nerwowy
 układ nerwowy