Funkcjonalne znaczenie temperamentu

Postulaty Regulacyjnej Teorii Temperamentu

Postulat 1. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania.

Postulat 2. Cechy formalne zachowania można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych.

Postulat 3. Pod względem formalnych cech zachowania istnieją względnie stałe różnice
indywidualne.

Postulat 4. Każde zachowanie, niezależnie od rodzaju i treści, opisać można w kategoriach
energetycznych i czasowych, stąd, różnice indywidualne w temperamencie są powszechne, to znaczy
odnoszą się do wszelkich zachowań i reakcji.

Postulat 5. Różnice indywidualne pod względem intensywności i charakterystyki czasowej zachowań i
reakcji występują od początku życia postnatalnego, stąd, cechy temperamentalne obecne są od
wczesnego niemowlęctwa

Postulat 6. Niezależnie od specyfiki zachowania typowej dla człowieka i zwierząt, wszystkie ssaki
(zapewne wszystkie kręgowce) można scharakteryzować na podstawie cech, które odnoszą się do
kategorii intensywności i czasu, stąd, temperament występuje zarówno u człowieka, jak i u zwierząt.

Postulat 7. Biorąc pod uwagę postulaty 5 i 6 należy przyjąć, że temperament w swojej pierwotnej
formie (filo- i ontogenetycznej) jest wynikiem ewolucji biologicznej, stąd, czynnik genetyczny, jak i
określone mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne odgrywają istotną rolę we współdeterminowaniu
różnic indywidualnych w temperamencie.

Postulat 8. Cechy temperamentalne, choć względnie stałe, podlegają w ontogenezie powolnym
zmianom, co następuje w wyniku biologicznie zdeterminowanych zmian rozwojowych organizmu
oraz specyficznej dla jednostki interakcji genotypu z szeroko rozumianym środowiskiem (fizycznym i
społecznym).

Postulat 9. Rola temperamentu w regulacji stosunków człowieka ze światem ujawnia się przede
wszystkim w sytuacjach ewentualnie zachowaniach ekstremalnych.

Temperament a osobowość

Temperament:

cechy leżące u podstaw osobowości (rusztowanie)

względnie stałe czasowo;

manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametry energetyczne i czasowe,
czyli jak ktoś coś robi);

występują już od urodzenia;

pierwotnie zdeterminowane przez mechanizmy fizjologiczne

dlatego też: wspólne dla ludzi i zwierząt;

charakterystyczne dla jednostki cechy formalne przejawiają się w każdym jej zachowaniu,
niezależnie od jego treści (np. w reakcjach emocjonalnych, aktywności poznawczej,
motorycznej etc.) w typowy dla niej sposób;

t. nie determinuje kierunku czy treści zachowania tylko to czy jednostka preferuje aktywność
o dużej lub niskiej wartości stymulacyjnej

wysoki współczynnik odziedziczalności;

zmienność związana z płcią (mechanizmy neurohormonalne)

zróżnicowanie intraindywidualne w zakresie cech temperamentu;

interindywidualna stałość w zakresie tychże cech;

sytuacyjna (podobne zachowanie w różnych sytuacjach sprzyjających wyrażaniu się
tej cechy)

czasowa (podobne zachowanie mimo upływu czasu)

podlegają naturalnym zmianom w ontogenezie

dojrzewanie i starzenie się

oraz interakcja: genotyp x środowisko

Cechy osobowości nie należące do temperamentu są łatwiej kształtowane przez otoczenie.
Odpowiadają na pytanie co i dlaczego ktoś robi – to zależy od zainteresowań, motywacji, czynników
społecznych etc.)

Energetyczny poziom zachowania

Mechanizmy fizjologiczne różnicujące poziom energetyczny organizmu: odpowiedzialne za
nagromadzanie (kumulowanie), i rozładowanie (wyzwolenie) zmagazynowanej energii.

Cechy z EPZ determinują poziom pobudzenia powstającego pod wpływem danej stymulacji, a także
to, jak rozbieżny jest on od poziomu optymalnego dla danej jednostki.

Mechanizmy EPZ wpływają również na motywację ukierunkowaną na zlikwidowanie tej rozbieżności i
przywrócenie optymalnego poziomu pobudzenia.

Inaczej mówiąc cechy EPZ są odpowiedzialne za powstawanie i rozładowywanie pobudzenia
wywoływanego przez różne bodźce stymulacyjne oraz za wielkość tego pobudzenia.

EPZ: Reaktywność emocjonalna

Reaktywność emocjonalna: względnie stała (nie jest podatna na zmiany

) i charakterystyczna dla

jednostki intensywność reakcji.

Wysoka reaktywność to tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje,
wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej.

Wrażliwość zmysłowa i emocjonalna. Miarą wrażliwości jest próg wrażliwości zmysłowej.

Wydolność/odporność organizmu. Miarą wydolności jest sposób reagowania na działalność
bodźców silnych lub długotrwałych.

Osoby wysoko reaktywne:

duża pobudliwość emocjonalna

reagują emocjami szczególnie łatwo i szczególnie silnie, nawet na najdrobniejsze i zdawałoby
się zupełnie nieważne zdarzenia

nieśmiałe

otoczeniu łatwo urazić ich uczucia

mała odporność emocjonalna

tendencja do załamywania się w trudnych sytuacjach

tendencja do obniżania poziomu wykonania różnych zadań w warunkach stresowych

ludzie ci przeżywają stany napięcia emocjonalnego, są spięci i sztywni w zachowaniu

duża labilność i mała dojrzałość emocjonalna

podejrzliwość (wykazywanie braku ufności)

niepewność siebie

EPZ: Wrażliwość sensoryczna

Wrażliwość sensoryczna to zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o niskiej wartości
stymulacyjnej; spostrzegawczość, czujność, otwartość na otoczenie zewnętrzne, wrażliwość,
delikatność, wysubtelnienie.

Wysoka WS + wysoka RE = wrażliwość, delikatność, wysubtelnienie emocjonalne

Osoby wrażliwe sensorycznie:

duża wrażliwość zarówno sensoryczna, jak i emocjonalna

wrażliwe, delikatne, wysubtelnione emocjonalnie

na poziomie poznawczym: spostrzegawcze, czujne i otwarte na otoczenie zewnętrzne

EPZ: Aktywność

Aktywność to tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub zachowań
dostarczających stymulacji zewnętrznej (z otoczenia);

aktywność zawodowa, społeczna, fizyczna

ludzie dążą do osiągnięcia i/lub utrzymania optymalnego poziomu aktywacji

Aktywność jest zarazem źródłem i regulatorem stymulacji, przez co jednostka może dostarczać sobie
lub też unikać stymulacji.

Osoby aktywne:

osoby bardzo aktywne zawodowo i społecznie, często także fizycznie

towarzyscy, ekspansywni życiowo, elastyczni w zachowaniu

tendencja do podejmowania wielu różnych zadań

skłonność do zachowań impulsywnych

podejmowanie ryzyka

duża odporność emocjonalna

ogólnie pozytywny nastrój

negatywna reakcja na brak zajęć i konieczność dłuższej immobilizacji oraz monotonię, brak
nowych wrażeń i zmian w otoczeniu

EPZ: Wytrzymałość

Wytrzymałość to zdolność do odpowiedniego reagowania w sytuacjach wymagających
długotrwałego lub bardzo stymulującego działania oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej.
Odporność na trudy i niewygody życia codziennego, zdolność np. pracy w hałasie, intensywnej lub
długo trwającej. Zdolność do wytrwałego działania, sumienność, odporność emocjonalna, odporność
na zagrożenia.

Osoby wytrzymałe:

duża wytrzymałość na trudy i niewygody życia codziennego

osoby takie radzą sobie w niekorzystnych warunkach otoczenia np. w hałasie) i pracować ze
szczególną intensywnością lub szczególnie długo

zdolność do wytrwałego działania

sumienne wykonywanie czynności

duża odporność emocjonalna

duża odporność na zagrożenia

Charakterystyka czasowa zachowania

Zespół cech, charakteryzujących przebieg reakcji w czasie:

Perseweratywność (powtarzalność, utrzymywanie)

Żwawość (szybkość, tempo)

Parametry czasowe zachowania można traktować jako „kanały energetyczne” zwiększające dopływ
stymulacji, co stanowi podstawową funkcję żwawości, lub rozładowująca pobudzenie, z czym wiąże
się podstawowa funkcja perseweratywności.
Fizjologicznym podłożem cech CCZ jest labilność i ruchliwość procesów nerwowych jednostki.

Labilność układu nerwowego to szybkość powstawania i zanikania procesów nerwowych, czyli to, jak
szybko pojawia się reakcja na bodziec i po jakim czasie zanika.

Natomiast ruchliwość układu nerwowego jest to szybkość zmian zachodzących w nim procesów, czyli
to, jak szybko następuje zmiana z jednej reakcji na inną.

CCZ: Żwawość

Żwawość to tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do
łatwej zmiany z jednego zachowania (reakcji) w inne, odpowiednio do zmian w otoczeniu.

Żywość, łatwość dostosowywania się do otoczenia, impulsywność, elastyczność w zachowaniu,
plastyczność intelektualna, zaprzeczenie flegmatyzmu

Wysoka żwawość -> wysoka wytrzymałość

Osoby żwawe:

tendencja do szybkiego reagowania

utrzymywanie dużego tempa wykonywanych czynności

łatwa zmiana zachowania (reakcji) w odpowiedzi na zmianę warunków zewnętrznych

ludzie żwawi działają z niezwykłą żywością, potrafią dostosować się do otoczenia

elastyczność w zachowaniu

plastyczność intelektualna

zachowują się tak, jakby ciągle się spieszyli

duża wytrwałość i sumienność w działaniu

ogólnie duża wytrzymałość

CCZ: Perseweratywność

Perseweratywność to tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu
działania bodźca (sytuacji), który to zachowanie wywołał.

Skłonność do drobiazgowej analizy zdarzeń, wielokrotnego wracania do minionego, przedłużonego
przeżywania emocjonalnego, nadmiernej koncentracji na przeszłości, własnych stanach i problemach.

Wysoka perseweratywność -> niska wytrzymałość

Osoby perseweratywne:

osoby skłonne do drobiazgowej analizy zdarzeń

wielokrotne powracanie do minionych już faktów życiowych (np. poszukiwanie argumentów
uzasadniających podjęte już decyzje) i długotrwałe ich przeżywanie emocjonalne

nadmierna koncentracja na przeszłości (a także własnych stanach lub problemach)

duża wrażliwość emocjonalna

tendencja do reagowania lękiem i napięciem emocjonalnym w sytuacjach stresowych

obniżona wytrzymałość

Cechy czasowe warunkują możliwość działania w sytuacjach o ekstremalnej wartości stymulacyjnej,
związanej z czynnikiem czasu. Elastyczność działania, plastyczność myślenia szybkość reagowania,
zręczność.

Cechy energetyczne określają poziom działania w warunkach wymagających długotrwałej,
intensywnej pracy i tolerancji na silną stymulację fizyczną, odporności na stres, angażowanie się w
wiele różnorodnych zajęć (aktywność), dostrzegania i oceniania słabych, mało intensywnych bodźców
(wrażliwość sensoryczne)

Obie charakterystyki formalne: czasowa i energetyczna nie są niezależne.

Istnieją związki między cechami odzwierciedlające funkcjonalne sprzężenie cech i ich współdziałanie
w procesie regulacji stymulacji.

Pozwala to na dokonanie analizy określonych struktur cech. Określone powiązania między cechami
mają znaczenie przystosowawcze i odzwierciedlają efektywność podmiotowej regulacji stymulacji.

Efektywna regulacja stymulacji

Efektywna regulacja stymulacji to taka, przy której potrzeba stymulacji jest doskonale
zaspokajana – nie jest wzbudzany ani przesyt ani niedosyt stymulacji.

Efektywna regulacja stymulacji jest gratyfikująca dla podmiotu: wzbudza emocje pozytywne,
sprzyja dużej efektywności działania. Z tego powodu utrzymanie poziomu stymulacji w
granicach indywidualnego optimum traktuje się jako standard regulacji.

Efektywna regulacji stymulacji, sterowana poprzez mechanizmy fizjologiczne temperamentu,
sprzyja kształtowaniu takich relacji pomiędzy cechami, które można rozpatrywać jako
struktury zharmonizowane - tworzą one konfiguracje cech zapewniające efektywną
regulację stymulacji.

Gdy jednostka ma możliwość efektywnej regulacji stymulacji, to selekcjonuje sytuacje i formy
działania, odpowiednio do temperamentu. Oznacza to, że ludzie dostosowują warunki zewnętrzne i
wybierają takie formy działania, aby odpowiadały ich możliwościom temperamentalnym. W
warunkach tych osiągają maksymalna skuteczność działania i minimalizują negatywne następstwa
emocjonalne.

Gdy jednostka ma możliwość wyboru stylu działania odpowiadającego jej poziomowi
reaktywności, wówczas nie obserwuje się żadnych różnic miedzy jednostkami wysoko i nisko
reaktywnymi w poziomie efektywności czynności.

Styl działania – typowy dla danej jednostki sposób wykonywania czynności.

Osoby wysoko reaktywne – wspomagający styl działania (czynności pomocnicze > zasadnicze).

Osoby nisko reaktywne – styl prostolinijny (czynności pomocnicze < zasadnicze).

W sytuacjach o bardzo wysokiej wartości stymulacyjnej, jednostki wysoko reaktywne, gdy nie
mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji, wykazują spadek efektywności działania.

U jednostek nisko reaktywnych taki spadek obserwujemy w sytuacjach o bardzo niskiej
wartości stymulacyjnej.

Kiedy istnieje możliwość wyboru sytuacji i form zachowania, osoby nisko reaktywne będą
wybierały zachowania i sytuacje mocno stymulujące.

Osoby wysoko reaktywne zaś – sytuacje i zachowania nisko stymulujące.

W wyjątkowych sytuacjach (np. nadzwyczajna motywacja, szczególna presja społeczna)
różnice w poziomie efektywności mogą nie ujawnić się. Wystąpią one jednak w postaci
kosztów psychofizjologicznych.

w sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej – wyższe u osób wysoko reaktywnych;

w sytuacjach o małej wartości stymulacyjnej (wymagające czujności) – wyższe u osób
nisko reaktywnych.

AK: reguluję stymulację

WT i RE: odpowiadają za możliwość przetwarzania stymulacji

WT↓, RE↑: małe możliwości przetwarzania stymulacji

Kanały energetyczne

- ŻW : zwiększa dopływ stymulacji

- PE: rozładowuję pobudzenie

Silny związek RE, WT i AK

RE:

- dodatnia korelacja z PE

- ujemna korelacja z ŻW

WY:

- ujemna korelacja z PE

- dodatnia korelacja ŻW

Nieefektywna regulacja stymulacji

Zmiana stałej relacji pomiędzy cechami sprawiająca, że występuje między nimi dysocjacja, świadczy o
nieefektywnej regulacji stymulacji. Odpowiadające jej konfiguracje cech temperamentu można zatem
traktować jako struktury niezharmonizowane.

Powstanie takich struktur wiązano zwykle z długofalowymi oddziaływaniami środowiskowymi
(głównie wychowawczymi) forsującymi style zachowania sprzeczne z dyspozycjami
temperamentalnymi i prowadzącymi do powstania potrzeb pozostających w kolizji z potrzebą
stymulacji.

Długotrwała nieefektywna regulacja stymulacji prowadzi prawdopodobnie do zmian na
poziomie mechanizmów fizjologicznych temperamentu. Mogą prowadzić do zmian
patologicznych – zaburzeń zachowania lub chorób psychosomatycznych.

Struktura zharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

RE -, PE-, pozostałe: +

osoba bardzo wytrzymała

mało reaktywna emocjonalnie

bardzo aktywna

duża wrażliwość sensoryczna

wysoka żwawość

mała perseweratywność

efektywna regulacja emocji

ogólne nastawienie na poszukiwanie stymulacji (zwyczajowy poziom pobudzenia w granicach
optimum)

duże możliwości przystosowawcze

typ sangwiniczny

Struktura zharmonizowana wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji

RE+; PE+

mało wytrzymałe

bardzo reaktywne emocjonalnie

mało aktywne

mała żwawość

mała wrażliwość sensoryczna

duża perseweratywność

efektywna regulacja emocji

nastawienie na rozładowanie pobudzenia

unikanie stymulacji (zwyczajowy poziom pobudzenia w granicach optimum)

małe możliwości przystosowawcze z uwagi na małą wrażliwość sensoryczną i niską
wytrzymałość (funkcjonują najlepiej w sytuacjach o małej wartości stymulacyjnej)

typ melancholiczny

Struktura niezharmonizowana wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji

W-

mała wytrzymałość

wysoka reaktywność

duża aktywność

duża (lub przeciętna) wrażliwość sensoryczna

wysoka perseweratywność

wysoka żwawość

nieefektywna regulacja stymulacji

nastawienie na rozładowanie wysokiego (nieoptymalnego) poziomu zwyczajowego
pobudzenia (bez tendencji do unikania stymulacji)

skłonności do zachowań impulsywnych

wybuchowe

łatwo reagują gniewem

choleryk

Struktura niezharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

W+

bardzo wytrzymałe

mało reaktywne emocjonalnie

mało aktywne

mała (lub przeciętna) wrażliwość sensoryczna

mała żwawość

mała perseweratywność

nieefektywna regulacja stymulacji

nastawienie na ograniczenie zachowań rozładowujących w efekcie niskiego (nieoptymalnego)
poziomu zwyczajowego pobudzenia (bez tendencji do poszukiwania stymulacji)

flegmatyczny typ temperamentu

Temperament a zdrowie

FCZ-KT

Interpretacja profilowa ma na celu opis psychologiczny jednostki: jej poszczególnych
właściwości oraz całego temperamentu wraz z analizą stanu mechanizmów regulacji
stymulacji (analiza strukturalna).

Interpretacja funkcjonalna dotyczy natomiast znaczenia temperamentu: roli poszczególnych
cech w procesie adaptacji jednostki do wymagań stymulacyjnych środowiska oraz znaczenia
adaptacyjnego całej struktury cech. Celem interpretacji funkcjonalnej jest opis (i
przewidywanie) możliwości adaptacyjnych jednostki do środowiska zawodowego czy
szkolnego i konsekwencji ewentualnej dezadaptacji.

Skala staninowa (od ang. standard nine), standardowa dziewiątka - dziewięciostopniowa
skala testu psychologicznego znormalizowana tak, aby średnia w populacji wynosiła 5, a
odchylenie standardowe 2. Liczba jednostek skali wynosi 9 staninów, natomiast jej zakres
wynosi od 1 do 9 stanina.

Style poznawcze

Pojęcie stylu poznawczego

Styl poznawczy – preferowany sposób funkcjonowania poznawczego, odpowiadający indywidualnym
potrzebom jednostki.

Odnosi się do właściwości formalnych, a więc sposobu (nie treści!) funkcjonowania poznawczego ,
które ludzie są skłonni wybierać z posiadanego repertuaru zachowań poznawczych w toku:

spontanicznej aktywności

lub w sytuacji, gdy wymagania co do sposobu wykonywania danej czynności są mało
sprecyzowane.

W sytuacjach zadaniowych , w których osoba otrzymuje jednoznaczne wskazówki co do sposobu
wykonania zadania, potrafi ona działać w sposób odmienny od preferowanego stylu poznawczego.

Styl poznawczy a osobowość P. S. Holzman (1960) i M. Scheerer (1953):

Regulatory poznawcze (style poznawcze) jako przejawy funkcjonowania osobowości w sferze
poznawczej; narzędzia służące realizacji podstawowych tendencji osobowości , pozwalające odbierać
rzeczywistość zgodnie z wewnętrznymi potrzebami.

Osobowość jako system nadrzędnych mechanizmów regulacyjnych, sterujący całością zachowania
człowieka (a więc i jego procesami poznawczymi).

Zróżnicowanie pojęciowe (Gardner, 1953)

Wyznacza przedział ekwiwalentności (zakres równoważności czyli stopień skłonności do
dostrzegania podobieństw).

Zadania: swobodna kategoryzacja obiektów.

◦

Wiele wąskich grup :

(mały zakres równoważności i duże zróżnicowanie pojęciowe) – przywiązywanie większej

wagi do różnic. Silna kontrola impulsów afektywnych, nasila tendencję do szukania obiektywnych
przesłanek orientacji w rzeczywistości i zwiększa koncentrację na szczegółowych różnicach.

◦

Niewiele grup:

szerokie zakresowo (duży zakres równoważności i duże zróżnicowanie pojęciowe) –

akcentowanie podobieństw. Swobodne dopuszczanie do głosu emocji i ich efektywne wykorzystanie
przy poznawaniu świata, co zwiększa koncentrację na podobieństwach przy jednoczesnej wiadomości
różnic i ich tolerancji.

Refleksyjność – impulsywność: sens operacyjny (Kagan, 1965, 1966)

ujawnia się w sytuacjach rozwiązywania problemów poznawczych;

inaczej: tempo poznawcze

dwa wskaźniki:

◦

szybkość znajdowania rozwiązań (znaczenie podstawowe)

◦

ich poprawność

impulsywność – tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniania wielu błędów

refleksyjność – tendencja do długiego namyślania się i popełniania niewielu błędów

Różnice indywidualne w tym zakresie zaczynają ujawniać się od wieku przedszkolnego
(wcześniej zbyt labilna uwaga -> duża impulsywność);

Wraz z wiekiem, szczególnie do 10 roku życia wzrasta tendencja do refleksyjności (Cairns,
Cammock, 1984);

NARZĘDZIA:

A. percepcyjne problemy zamknięte i konwergencyjne (1-krotnego wyboru);

Test Porównywania Znanych Kształtów Kagana

niestandardowo: Test Matryc Ravena (liczba poprawnych odp. i liczba popełnionych błędów
w stosunku do czasu wykonywania);

B. narzędzia kwestionariuszowe (Azarow, 1983; Matczak, 1996)

Test Porównywania Znanych Kształtów Kagana (Matching Familiar Figures – MFF)

Psychologiczne znaczenie refleksyjności-impulsywności

1.

Stopień kontroli poznawczej:

impulsywność – niska k.p.

refleksyjność – wysoka k.p.

1.

Sposób definiowania przez jednostkę kompetencji poznawczych:

szybkość = impulsywność;

poprawność = refeksyjność;

3.

Stopień tolerancji na odroczenie rozwiązania:

impulsywność = preferowanie wzmocnień szybkich, nawet jeśli niewielkie

refleksyjność = preferowanie wzmocnień maksymalnie dużych, nawet jeśli odroczone

4.

Stopień tolerancji ryzyka poznawczego:

impulsywność = wysoki

refleksyjność = niski

5.

Strategie poszukiwania informacji:

refleksyjność = preferowanie strategii systematycznej

impulsywność = preferowanie poszukiwań chaotycznych

Geneza refleksyjności - impulsywności
Przyczyn r-i należy szukać we właściwościach osobowościowych.

1.

Lęk może być źródłem zarówno refleksyjności, jak i impulsywności (Kagan, 1965):

◦

niska samoocena, niepewność co do własnych kompetencji – impulsywność jako
ucieczkowy sposób uwalniania się od napięcia; samousprawiedliwianie i
samoutrudnianie: „miałem za mało czasu” (a nie: „nie wiedziałem”)

ALE: Messer (1970) twierdzi, że to refleksyjność jest efektem lęku przed
niepowodzeniem („potrzeba absolutnej pewności” – długi czas)

◦

lęk przed dezaprobatą społeczną+wiara we własne możliwości - refleksyjność

2.

Potrzeba osiągnięć:

◦

silniejsza u osób refleksyjnych

3.

Temperamentalne zapotrzebowanie na stymulację:

◦

Umiarkowana R i umiarkowana U = duże zapotrzebowanie na stymulację

◦

Skrajna R i U = niskie zapotrzebowanie na stymulację. R i U jako odmienne sposoby
redukowania stymulacji:

R – sposób aktywny (związany z ponoszeniem kosztów w postaci czasu i
wysiłku intelektualnego)

I – sposób bierny (uwalnianie się od sytuacji przed podawanie jakiejkolwiek
odpowiedzi, ucieczka).

◦

O tym, czy osoba stanie się R czy I decydują możliwości poznawcze i samoocena.

Czy można nauczyć kogoś refleksyjności/impulsywności?

Eksperymenty z udziałem dzieci: instruowanie co do czasu odpowiedzi, wzmacnianie R/I
zachowań;

Wyniki niejednoznaczne:

◦

efekty nietrwałe

◦

różnice indywidualne nie ulegały redukcji: osoby I nie uzyskiwali wyjściowego
poziomu funkcjonowania osób R

◦

nie było warunku swobodnego wyboru – czy zatem aby na pewno badano styl
poznawczy???

styl poznawczy – sposób funkcjonowania poznawczego wybierany w sytuacji wyboru; nie

oznacza jednak niemożności funkcjonowania w sposób odmienny, gdy sytuacja wyraźnie tego
wymaga.

Wpływ środowiska

U dzieci z klasy I po roku nauki następowały zmiany w stylu poznawczym w kierunku
zgodnym ze stylem nauczycielek (Yando, Kagan, 1968):

◦

mechanizm: modelowanie, warunkowanie (nieświadomie ze strony nauczyciela).

Różnice międzykulturowe, wpływ SES (Matczak, 1992):

◦

mechanizm: standardy wychowawcze, wzorce zachowań, wymagania dot. osiągnięć i
samokontroli)

Uwarunkowania biologiczne

Związek R/I ujawnianej przez dziecko w wieku szkolnym z różnymi cechami wczesnych
zachowań w wieku niemowlęcym, poniemowlęcym, a nawet w życiu płodowym.

Np. R w wieku 10 lat koreluje:

◦

dodatnio z częstością uśmiechania się niemowląt w odpowiedzi na bodźce
poznawcze (przejaw ciekawości poznawczej);

◦

ujemnie z tempem habituacji, rozpraszalnością i ruchliwością

◦

Stwierdzane korelaty R/I można uznać za dziedziczne

R/I a efektywność funkcjonowania

Zarówno R, jak i I mogą korzystnie wpływać na efektywność działania, w zależności od
rodzaju sytuacji i wykonywanych zadań:

R/I a wyniki testów inteligencji

R-I może być czynnikiem zniekształcającym wyniki testów inteligencji:. Kierunek wpływu R-I

na wyniki zależny jest od rodzaju zadań i procedury testowej:

◦

premiowanie szybkości odpowiadania może obniżać wyniki osób refleksyjnych
(niekorzystne jest dla nich ograniczenie czasu);

◦

testy wyboru, skłaniające do zgadywania są zaś niekorzystne dla osób impulsywnych

Zależność – niezależność od pola (Witkin, 1978)

Zależność-niezależność od pola określa stopień, w jakim spostrzeganie determinowane jest przez
ogólną organizację pola percepcyjnego.

Zależność od pola – tendencja do spostrzegania globalnego (całościowego), w którym „części
doświadczane są jako stopione z całością”. Bywa nazywana stylem globalnym.

Niezależność od pola - oznacza skłonność do przełamywania zastanej organizacji pola
percepcyjnego, do wyodrębniania poszczególnych części i spostrzegania ich jako względnie
niezależnych od całości. Bywa nazywana stylem analitycznym

Zmiany rozwojowe i źródła różnic indywidualnych w zakresie Z/NZ

Stosunkowo stałe różnice indywidualne pojawiają się tu już w wieku przedszkolnym (rozwój
zdolności percepcyjnych)

Styl ten również zmienia się z wiekiem:

◦

między 8. a 24. rokiem życia nasila się niezależność od pola; szczególnie intensywnie
zmiany te ujawniają się w wieku 10-17 lat.;

◦

po 60 roku życia następuje gwałtowny spadek niezależności.

Kobiety są bardziej zależne od pola

Test Figur Ukrytych (EFT - Embedded Figures Test, Witkin et al., 1971)

wyszukiwanie w złożonych wzorach prostych figur geometrycznych;

brak polskiej standaryzacji

Geneza/mechanizm Z/NZ

Zdaniem Witkina, Z/NZ to poznawczy komponent wymiaru osobowości, jaki jest zróżnicowanie
psychologiczne, czyli zdolność struktury systemu psychologicznego przejawiająca się w specjalizacji
funkcji psychicznych i oddzieleniu JA od nie-JA.

Oddzielenie JA od nie-JA oznacza tendencję do stosowania wewnętrznych standardów i opierania się
naciskowi wskazówek zewnętrznych. Konstrukt ten ujawnia się w sferze poznawczej właśnie jako
Z/NZ.

Osobowościowe korelaty Z/NZ

Zależność od pola:

◦

idzie w parze z mniejszym poczuciem własnej odrębności i słabszą artykulacją pojęcia
JA, w tym obrazu własnego ciała;

◦

tendencja do korzystania z prymitywnych mechanizmów obronnych: wypieranie,
zaprzeczanie

Niezależność od pola:

◦

bardziej dojrzałe mechanizmy obronne (izolacja, racjonalizacja)

Uwarunkowania środowiskowe

NZ – sprzyja mu sposób wychowania stawiający na samodzielność, swobodę, indywidualność
dziecka. Homogeniczność środowiska fizycznego (monotonia) w połączeniu z trybem życia
wymagającym orientacji w terenie (koczownicy) stymuluje rozwój analizy percepcyjnej i w
konsekwencji rozwój NZ

Z – efekt autokratyzmu matki, surowej dyscypliny i ograniczenia samodzielności, zwłaszcza w
odniesieniu do syna.

Uwarunkowania biologiczne

U osób zależnych stwierdzono m. in. większą wrażliwość AUN w odpowiedzi na zagrożenie.
Ponadto istnieje związek ze słabością lateralizacji.

Uwarunkowania Z/NZ w okresie noworodkowym i we wczesnym niemowlęctwie.

Konsekwencje różnic indywidualnych w zakresie Z/NZ

NZ – zwiększa efektywność zamierzonego uczenia się – bo spontaniczna tendencja do samodzielnego
organizowania materiału osób NZ.

Z – większa efektywność uczenia się materiału o charakterze społecznym.

Z/NZ a funkcjonowanie społeczno-zawodowe

Zależność od pola:

Skłonność do polegania na wskazówkach zewnętrznych zwiększa zapotrzebowanie na
informacje od innych ludzi i dostarczane przez nich sprzężenia zwrotne. Są one dla nich
niezbędne nie tylko jako źródło informacji o świecie zewnętrznym, ale także jako istotna
przesłanka przy ocenie własnego działania i podstawa do budowania samowiedzy. Wyższy
konformizm, wrażliwość społeczna i kompetencje interpersonalne. Humaniści.

Niezależność od pola:

W większym stopniu opierają się na własnych standardach. Kompetencje przywódcze,
asertywność. Ścisłowcy.

Z/NZ a wyniki testów inteligencji

Abstrakcyjność-konkretność (Goldstein, Scheerer, 1941)

Jeśli przyjąć, że w procesie poznawania rzeczywistości człowiek przyporządkowuje
spostrzegane obiekty do określonych kategorii - czyli włącza je w pewne struktury, nazywane
np. schematami poznawczymi - to na uwagę zasługuje zróżnicowanie tych struktur pod
względem poziomu ogólności.

Na jednym krańcu tego wymiaru: wyobrażenia, konkretne obrazy umysłowe odwzorowujące
rzeczywiste obiekty

Na drugim krańcu: pojęcia abstrakcyjne

Abstrakcyjność (pojęciowy styl poznawczy) i konkretność (styl wyobrażeniowy) jako wymiary
stylu poznawczego określają rodzaj kategorii, z których jednostka częściej i chętniej korzysta
w procesie kategoryzacji. Różnice w sposobie kodowania informacji.

Rozwój

Zdolność do abstrakcyjnego ujmowania rzeczywistości (A) pojawia się i stopniowo kształtuje
w toku rozwoju.

Na początku myślenie małych dzieci charakteryzuje się konkretnością (K).

Od wieku szkolnego zaczyna dysponować wieloma kategoriami o zróżnicowanym poziomie
ogólności.

Uwarunkowania środowiskowe

Typ treningu wychowawczego

◦

K – hamuje się eksplorację i samodzielność dziecka, konsekwentny system
wzmocnień, jednoznacznie określone i narzucone przez autorytety zasady. Dziecko
nie musi dochodzić do nich samodzielnie na drodze uogólniania swych konkretnych
doświadczeń.

◦

A – zamiast gotowych reguł dziecko otrzymuje jedynie różnorodne informacje
pozwalające mu na tworzenie własnych standardów; jest zachęcane do
formułowania zasad zachowania i ich sprawdzania.

Widzimy więc podobieństwo w uwarunkowaniach A/K i Z/NZ

Konsekwencje psychologiczne A/K

Behawioralny przejaw A/K to stopień zdeterminowania zachowania przez właściwości
aktualnej sytuacji lub zakodowane w systemie poznawczym informacje stanowiące
uogólnienie przeszłych doświadczeń.

Abstrakcyjność – orientacja zadaniowa z koordynowaniem i wykorzystywaniem przy
rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji wielu różnych informacji z większą
elastycznością myślenia.

Przy dużej złożoności środowiska:

◦

A - sprzyja wykonywaniu zadań skomplikowanych,

◦

K – zadań prostych.

K – preferowanie wartości estetycznych, społecznych, religijnych. Skłonności
konformistyczne.

A – wartości teoretyczne, społeczne i ekonomiczne. większa niezależność od autorytetów,
mniejsza agresywność, mniejsza pochopność w formułowaniu opinii o innych, wyższy stopień
decentracji interpersonalnej.

Podstawa tożsamości – info kodowane konkretnie (wyobrażeniowo). Osoby K bardziej
wrażliwe na zagrożenie poczucia tożsamości.

Podstawa poczucia własnej wartości – info kodowane abstrakcyjnie (pojęciowo). Osoby A
bardziej wrażliwe na zagrożenie poczucia własnej wartości. Związki z osobowością.

Pomiar

narzędzia używane do pomiaru K-A zróżnicowane są w zależności od kontekstu
teoretycznego, w jakim występuje zmienna;

trudno zatem wskazać jeden, najczęściej stosowany sposób pomiaru;

najczęściej to zadania kategoryzacyjne

◦

podobny rodzaj zadań, jak przy pomiarze zróżnicowania pojęciowego;

◦

inne są jednak wskaźniki:

w przypadku zróżnicowania pojęciowego – wielkość i liczba tworzonych grup

w przypadku A-K to rodzaj stosowanych przez OB kryteriów;

o A świadczy tendencja do grupowania o charakterze logicznej
klasyfikacji

O K – grupowanie odwołujące się do do bezpośrednich relacji między
obiektami (np. związki przyczynowo-skutkowe)

Typy umysłu

Po co badać umysł?

•

Różnice indywidualne w zakresie charakterystyki umysłu człowieka pozwalają wyjaśnić wiele
aspektów związanych z przebiegiem procesu myślenia i podejmowania decyzji.

Pojęcie typu (Nowak, 1985)

Pojęcie typu oznacza całościową strukturę ukrytą, o której własnościach wnioskujemy na podstawie
wskaźników behawioralnych.

Typ łączy daną konfigurację cech wyjściowych w jednostkę wyższego rzędu.

Typologia Junga jest koncepcją dwuwymiarową; uwzględnia dwa aspekty czynności poznawczych:
odbiór i wartościowanie informacji.

Funkcje psychiczne wg Junga

•

Jung określił funkcję psychologiczną jako formę aktywności psychicznej. Założył, że
poszczególnych funkcji nie da się zredukować jedna do drugiej.

•

Jednostka orientuje się w rzeczywistości w oparciu o cztery podstawowe funkcje psychiczne:
- percepcję (sensing),
- intuicję (intuition),
- myślenie (thinking),
- uczucie (feeling)

•

Postrzeganie zmysłowe dostarcza danych o formie, intuicja o pochodzeniu i możliwości
zmiany, uczucie oddaje wpływ zjawiska na osobę a myślenie podaje jego obiektywny sens.

•

Dwie pierwsze umożliwiają odbiór informacji, dwie ostatnie – wiążą się z wartościowaniem
informacji.

Odbiór informacji - percepcja

Odbiór informacji może być realizowany dzięki:

•

percepcji (postrzeganie za pomocą świadomej funkcji zmysłowej; „konkretne” ujmowanie
danych). Percepcja oznacza ukierunkowanie umysłu na fakty (w świecie zewnętrznym),

przetwarzane w sposób sekwencyjny, skoncentrowany na pojedynczych elementach
rzeczywistości. Przejawem dominacji tej funkcji jest preferowanie drobiazgowej indukcji,
częstych porównań i sprzężeń zwrotnych.

Odbiór informacji - intuicja

•

… lub intuicji (wnikanie w strukturę zjawisk; „całościowe” ujmowanie danych). Jest
przeciwstawiana percepcji i oznacza nastawienie na poznawanie całości; ma ona charakter
integrujący. Oznacza postrzeganie za pośrednictwem nieświadomości. Wskazuje, w jaki
sposób i w jakim stopniu coś staje się ważne lub nieważne dla jednostki. Intuicja może
przejawiać się w jednej z dwóch form: subiektywnej (postrzeżenie nieświadomych
psychicznych stanów faktycznych) lub obiektywnej (postrzeżenie stanów faktycznych, na
które składają się podprogowe postrzeżenia przedmiotu oraz będące ich konsekwencją
uczucia i myśli).

•

Przewaga jednej z tych funkcji (percepcja versus intuicja) prowadzi do zasadniczych różnic w
strategiach poznawczych; opierają się one na odmiennych kryteriach regulacji poznawania, a
w konsekwencji – dane mogą być gromadzone w różnej postaci.

Wartościowanie informacji

Wartościowanie informacji może przebiegać w oparciu o:

•

myślenie (upraszczając, wartościowanie w kategoriach: „prawda – fałsz”)

•

uczucia (upraszczając, wartościowanie w kategoriach: „podoba mi się – nie podoba mi się”)

Myślenie i uczucia są funkcjami racjonalnymi w tym znaczeniu, że posługują się rozumowaniem,
ocenianiem i abstrahowaniem. Umożliwiają nam odnalezienie jakiegoś porządku w świecie”

Przewaga któregoś z nich decyduje o tym, jaki jest styl oceny/wartościowania informacji i
podejmowania decyzji.

Jung, pisząc o funkcjach umysłu posługuje się częściej terminem „czucie” niż „uczucie”; uczucie
definiuje jako treść funkcji czucia.

•

Myślenie reprezentuje formę racjonalności podmiotu, jest funkcją nowej kory (neocortex), a
szczególnie przodomózgowia.

•

Natomiast funkcja emocji ma szerszą filogenetyczną podbudowę, ponieważ wiąże się ze
starszymi strukturami mózgu, tj. z wpływem starej kory (paleocortex).

•

Wg Junga w funkcjonowaniu jednostki na plan pierwszy wysuwa się zwykle jedna funkcja lub
dwie (świadome, zróżnicowane), a pozostałe - są niezróżnicowane (i nieświadome lub
częściowo nieświadome). Innymi słowy, jednostka rozwija zwykle bardziej jedną funkcję
psychiczną – tzw. „funkcję dominującą”, która określa jego typ funkcjonalny. Na przykład
„intelektualista” może być świadomy swoich uczuć, ale nie przypisywać im żadnego
znaczenia.

•

Każdy człowiek wykorzystuje cztery podstawowe funkcje: dwie nieracjonalne spostrzegające
funkcje i dwie racjonalne oceniające funkcje. Typ umysłu przejawia się w tym, z jaką
częstością jednostka stosuje każdą z funkcji, w zależności od tego, którą z nich preferuje.

•

Badania wskazują na występowanie większej korelacji funkcji percepcyjnej z myśleniem, a
funkcji intuicyjnej – z uczuciem (Nosal, 2002).

Można więc wyróżnić następujące typy umysłu:

•

Typ I (ST) – dominujące funkcje: percepcja i myślenie

•

Typ II (NT) – dominujące funkcje: intuicja i myślenie

•

Typ III (SF) – dominujące funkcje: percepcja i uczucia

•

Typ IV (NF) – dominujące funkcje: intuicja i uczucia

•

Kombinacja poznawczych preferencji i awersji, stanowiąca typ umysłu, najwyraźniej ujawnia
się w sytuacjach niejasnych, niepewnych i złożonych, gdy nie można się posłużyć
standardową wiedzą o kryteriach odbioru i oceny informacji.

Korzystnie jest odwołać się do klasycznego podziału figura-tło, znanego z psychologii Gestalt. Funkcja
dominująca i pomocnicza wyznaczają "figurę" przetwarzania, czyli dominujące kryteria odbioru i
oceny informacji. Na przykład, jeśli funkcją dominującą jest percepcja, a pomocniczą myślenie, to
centralne kryteria dotyczą informacji konkretnej, fragmentarycznej, analizowanej sekwencyjnie i
nieustannie ocenianej przez pryzmat kryteriów logicznych. Dwie funkcje pozostałe, znajdujące się w
cieniu, nie są nieobecne, ponieważ warunkują stopień i kierunek wrażliwości na "tło" przetwarzania,
czyli na treści tkwiące na różnych poziomach podświadomości. I jeśli tą najmniej rozwiniętą funkcją
jest intuicja, to przetwarzanie świadome staje coraz mniej wrażliwe na aspekty ukrytych struktur,
nowych możliwości, nietypowych analogii itp. Dominuje wtedy przetwarzanie w coraz wyższym
stopniu skoncentrowane na fragmentarycznych własnościach zewnętrznego świata lub też
stymulowane poprzez te własności.

Skala Typów Umysłu

Nosal dokonując operacjonalizacji teorii Junga skonstruował Skalę Typów Umysłu (STU), która
umożliwia badanie czterech podstawowych preferencji poznawczych: konkretność - obiektywność,
globalność – obiektywność, konkretność – subiektywność, globalność – subiektywność. Różnice w
typach preferencji poznawczych zoperacjonalizowano za pomocą skali przymiotnikowej. Osoba
badana dokonuje wyboru (wymuszonego) dwóch przymiotników z każdej grupy, najlepiej oraz
najgorzej charakteryzujących jej umysł.

Suma przymiotników ocenianych pozytywnie/negatywnie wskazuje na częstość pojawiania się
określonych preferencji/awersji poznawczych oraz stopień zróżnicowania typu umysłu (ustalany na
podstawie spójności wyborów pozytywnych i negatywnych). Na podstawie wyników można określić
również dominujące orientacje poznawcze, odpowiadające skrajnym biegunom dwóch wymiarów:
konkretność, globalność, obiektywność, subiektywność. Skala ta została zweryfikowana w kontekście
MBTI i uzyskała korzystne wskaźniki psychometryczne (Nosal, 2002).

Typ I

Dane poszukiwane:
konkretne szczegółowe fakty.
Cenione cechy informacji:
aktualne, kompletne, użyteczne.
Cenione cechy źródła danych:
dostępność, przejrzystość, kompletność, aktualność i sprawdzalność.
Doznanie (percepcja) + myślenie
Typ II

Dane poszukiwane:
niewielka waga detali i praktyczno użytecznych aspektów treści danych.

Podstawowymi elementami informacji w ich bazie danych to: modele, aksjomaty, teorie formalne
(niekiedy naginanie faktów do modeli).
Cenione cechy informacji:
precyzja, logiczna spójność i niesprzeczność.
Cenione cechy źródła danych:
autorytarność, dokładność, obiektywizm
- rzadko traktują innych ludzi ze swojego otoczenia jako „źródła informacji”.
Intuicja + myślenie
Typ III

Dane poszukiwane:
użyteczne, praktyczne
(użyteczność tworzonej konstrukcji).
Cenione cechy informacji:
aktualność, mniej kompletność.
Cenione cechy źródła informacji:
encyklopedie, podręczniki itd. konkretne dane.
Doznanie (percepcja) + uczucie
Typ IV

Dane poszukiwane:
unikatowe, dotyczące niepowtarzalnych zjawisk.
Baza danych:
informacje perspektywiczne, prognozy i wizje.
Dążenie do globalnego ujęcia rzeczywistości, do stworzenia wizji (filozofii) rzeczywistości
(typ II dąży do stworzenia globalnego modelu).
Cenione cechy informacji:
aktualność i kompletność nie mają większego znaczenia.
Cenione cechy źródła informacji:
sięganie po niestandardowe źródła, trudno dostępne, zróżnicowane, wielotematyczne.
Intuicja + uczucie

Dyspozycyjna koncentracja na sobie: teoria i pomiar

Pragmatyzm społeczny

W. James:

◦

Ja podmiotowe – podmiot doświadczenia i poznania, układ integrujące informacje;

◦

Ja przedmiotowe – obiekt doświadczenia i poznania, system wiedzy o sobie;
poznawcza reprezentacja własnej osoby.

Różne sposoby wyjaśniania wpływu struktury JA przedmiotowego na zachowanie:

•

Np. opisujące zakłócenie równowagi poznawczej i jego konsekwencje: rozbieżność w
aspektach JA – awersja i negatywne emocje (lęk, wstyd etc) – motywacja do redukcji

rozbieżności przez podtrzymanie/podwyższanie poczucia własnej wartości
(dopasowanie,/zmiana środowiska): por. koncepcja dysonansu poznawczego,

Teoria przedmiotowej samoświadomości

Wyrosła na bazie pragmatyzmu społecznego.

Samoświadomość – świadoma uwaga skoncentrowana na „JA”, czyli do wewnątrz (a nie na
otoczenie). Warunek sine qua non podmiotowej regulacji zachowania.

WYWOŁYWANIE KONCENTRACJI NA SOBIE W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH (lustro, własny
głos z taśmy, wideo, kamera, obserwatorzy);

OSŁABIANIE KONCENTRACJI NA SOBIE W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH (dźwięki, film bez
udziału własnej osoby, anonimowość w grupie, uniformizacja);

Mechanizm funkcjonowania

1.

Skierowanie uwagi na Ja;

2.

Autoewaluacja (rzeczywisty stan w por. do standardu: reprezentacja JA idealnego,
wartość/norma własna/społeczna);

3.

Dostrzeżenie negatywnej rozbieżności i negatywne emocje;

4.

Działania redukujące (unikanie bodźców kierujących na JA, bądź zmniejszanie/usuwanie
rozbieżności przez dopasowanie JA do standardu lub zmiana samego standardu);

Omawiane tezy odnoszą się do koncentracji na sobie pojmowanej jako sytuacyjnie wzbudzany stan
psychiczny.

Samoświadomość a tożsamość (Campbell, Trapnell, 1999)

Rezultaty badań empirycznych dostarczają potwierdzenia związków samoświadomości z procesami
tożsamościowymi, wskazując, że osoby o wysokiej samoświadomości:

bardziej efektywnie przetwarzają informacje odnoszące się do Ja;

posiadają bardziej wyartykułowane schematy Ja i wyrazistsze poczucie Ja;

mają silniejsze poczucie wewnętrznej spójności i lepiej rozumieją samych siebie;

dysponują bardziej adekwatną samowiedzą;

Koncentracja na sobie jako dyspozycja osobowościowa

Tymczasem, występują niezależne od sytuacji różnice indywidualne w zakresie trwałej tendencji
(częstości) do kieowania uwagi na własną osobę.

Scheier, Fenigstein i Buss (1974) - dwa aspekty JA:

Ja prywatne – aspekty nie podlegające obserwacji innym (emocje, pragnienia, myśli);

Ja publiczne – produkt społeczny, własne wyobrażenie na temat tego, jak spostrzegają i
oceniają nas inni kieruje naszym działaniem; elementy autoprezentacji (wygląd,
manifestowne poglądy, maniery etc.);

Dyspozycyjna koncentracja n sobie ma taki sam wpływ na zachowanie jak sytuacyjnie wzbudzony
stan koncentracji na sobie!

Osoby silnie skoncentrowane na JA prywatnym

Większa świadomość własnych stanów emocjonalnych;

Mniej konformistyczne;

Bardziej kierują się własnymi standardami sprawiedliwości;

Mniejsza podatność na sugestię;

Atrybucje własnej odpowiedzialności za zdarzenia;

Większa trafność i dokładność samoopisu;

Oceniają prywatne aspekty własnej osoby jako szczególnie ważne dla siebie;

Bardziej skłonne do reagowania reaktancją

Osoby silnie skoncentrowane na Ja publicznym

Bardziej kierują się społecznie uznawanymi standardami sprawiedliwości;

Bardziej konformistyczne;

Bardziej wrażliwe na odrzucenie przez grupę;

Dokładne spostrzeganie i przewidywanie wrażenia jakie wywierają na innych;

Duża waga przypisana do społecznej tożsamości;

Rozróżnienie „samoświadomości prywatnej" i „publicznej" wywarło znaczący wpływ na
badania dotyczące zjawiska autoprezentacji (por. Jones i Pittman, 1983; Leary i Kowalski,
1990).

Można oczekiwać, że w stanie „prywatnej samoświadomości" jest bardziej prawdopodobne
podejmowanie autoprezentacji polegających na selektywnym odsłanianiu odpowiednich
fragmentów „autentycznego ja", a mniej prawdopodobne podejmowanie działań
autoprezentacyjnych, wymagających tworzenia publicznego wizerunku relatywnie odległego
od „ja".

W takim stanie (kiedy ludzie oceniają prywatne aspekty własnej osoby jako szczególnie
ważne dla siebie; por. Zakrzewski i Strzałkowska, 1987) bardziej prawdopodobne są
autoprezentacje polegające na tworzeniu wizerunku osoby niezależnej i autonomicznej oraz
silniejsze podporządkowanie autoprezentacyjnego wizerunku treściom "ja", natomiast mniej
prawdopodobne - autoprezentacje wymagające dostosowywania swego wizerunku do
oczekiwań i systemu wartości audytorium.

Self-Consciousness Scale

Scheier, Fenigstein i Buss (1975)

3 niezależne podskale dyspozycyjnej koncentracji na sobie:

◦

Koncentracja na prywatnym JA (10 pytań)

◦

Koncentracja na publicznym JA (7)

◦

Niepokój społeczny (6)

Skala Koncentracji Na Sobie

Strzałkowska, Zakrzewski (1983); polska wersja SCS

Skala 5-ponktowa 0-4: na ile dane stwierdzenie trafnie/nietrafnie opisuje mnie

Kobiety – nieznacznie wyższe wyniki we wszystkich podskalach – jak w oryginale

KRYTYKA NARZĘDZIA I TEORII

Mimo jednak niesłabnącej popularności narzędzia, okazuje się, że jego wiarygodność jest
wątpliwa - wbrew temu, czego można by oczekiwać, pozostaje ono podatne zarówno na
wpływy osobowościowe, jak i sytuacyjne;

Podstawowa trudność badań na gruncie dwuczynnikowej teorii samoświadomości wynika z
braku wskaźników, które wiarygodnie rozróżniałyby prywatną i publiczną świadomość siebie.
Powszechne wśród badaczy (np. Baldwin, Holmes, 1987; Gibbons, Wicklund, 1982) jest
wnioskowanie, iż u osób badanych ujawniła się dyspozycja lub wystąpił stan prywatnej czy
też publicznej samoświadomości, gdyż ich reakcje są w teorii powiązane z tym właśnie typem
świadomości siebie.

Paradoks samoświadomości

Warto podkreślić, że trafna, zróżnicowana i klarowna samowiedza stanowi kluczowy czynnik
psychologicznego wzrostu i dojrzałości (Campbell, Trapnell, 1999).Wielokrotnie dowiedziono również
dezadaptacyjnego wpływu bezrefleksyjności na psychologiczny dobrostan (np. Langer, 1993).
Zasadnym wydaje się więc oczekiwać, że samoświadomość łączy się z przystosowaniem i zdrowiem
psychicznym.

Tymczasem paradoksalnie, wyniki badań wskazują, że bycie świadomym siebie nie tylko stanowi
doświadczenie nieprzyjemne, ale też okazuje się być wyróżnikiem wielu stanów
psychopatologicznych (Wicklund).

Rezultaty badań A. Pilarskiej zdają się również przemawiać na rzecz awersyjności koncentracji
na sobie i zasadności twierdzeń Wicklunda i jego zwolenników. Pozwalają one bowiem uznać
za specyficzny dla osób depresyjnych (pochodzących zarówno z grupy klinicznej, jak i
nieklinicznej) istotnie wyższy poziom samoświadomości. Do podobnych wniosków skłaniają
wyniki szeregu innych badań (Just, Alloy, 1997); Kuehner, Weber, 1999; Nolen-Hoeksema,
2000; Spasojevic, Alloy, 2001. Uzasadniają one traktowanie wysokiego poziomu koncentracji
na sobie jako czynnika:

◦

zwiększającego podatność na depresję;

◦

wpływającego na zaostrzanie się i utrzymywanie symptomów depresji

Co więcej, także u osób zdrowych, sytuacyjnie wzbudzona autokoncentracja odpowiada za
wzrost nastroju dysforycznego, negatywnych myśli i trudności w procesach radzenia sobie
(np. Lyubomirsky, Nolen-Hoeksema, 1995; Watkins, Baracaia, 2002).

Przykre przeżycia emocjonalne nie pojawiają się zawsze w procesie autokoncentracji, a jedynie w
przypadku stwierdzenia niemożliwej do zredukowania rozbieżności między standardami jednostki a
jej aktualnym stanem (za: Zaborowski, 1989).

W silnej opozycji stają też Hall (1992) oraz Trudeau i Reich (1995), twierdząc, że koncentracja na
swych wewnętrznych przeżyciach przyczynia się do psychologicznego dobrostanu (za: Fleckhammer,
2004).