*Epitafium z reguły złożone z 3 części – tablica, zwieoczenie, podstawa. -> można tymi częściami
żonglowad i zestawiad jak się chce.

Najbardziej rozpowszechnione w Krk – z wyniesieniem ku górze mieszczącym otwór lub pole z
portretem i char. rozwieszonymi chustami wazowskimi – powstają w odległości około 10 lat od
siebie, ale zachowują ten sam wzór – bo na ich początku stoi TEN SAM wzór graficzny. Zmieniad się
mogą proporcje – np. epitafium Pacellego. Jest tez wersja z bardziej rozbudowaną podstawa – z
obeliskami – epitafium wawelskie, długo trwa – bo tradycja miejsca. Kolejna wersja jest zbliżona
formą do aediculi – bo zmieniły się proporcje.

Typ trzeci – też bardzo popularne – różne rozwiązania tego, co ujmuje epitafium.

Kolejny typ – z mocnym połączeniem górnej części, wkraczającą na tablicę.

Olbrzymi rozrzut geograficzny tych epitafiów – od Wielkopolski, Małopolskę po ziemie ruskie. ->
dotyczy to i tych najbardziej rozbudowanych, jak i tych o skromniejszych formach. Trudno wyznaczad
jakieś daty graniczne.

*Ołtarze też były, podobnie jak epitafia, PRODUKOWANE i multiplikowane.

KARTUSZOWO – ZAWIJANY CZYLI ROLLWERK

- jest to ornament, którego geneza jest abstrakcyjna, bo w rzeczywistości tego typu kształty nie mają
pierwowzoru

- JEST TRÓJWYMIAROWY – i to jest jego najważniejsza cecha. Nie powinien się trzymad tła, tylko
zdecydowanie od niego odstawad. Przypomina formy wycięte z blachy/ tektury/ sztywnego papieru,
odpowiednio wycinane, żeby można go było podwinąd i zawinąd – i w ten sposób owe nacięcia i
podwinięcia mogą się przenikad, łączyd, tworzyd dośd skomplikowane wzory.

- będzie tworzył wielopoziomowe, bardzo skomplikowane struktury.

- w wczesnej (XVI) fazie stanowi podstawę pod groteskę lub maureskę stelażową – wówczas jest
delikatniejszy,

- we wszystkich dziedzinach sztuki

- jest obramujacy, chod zdarzają się przypadki, gdy wypełnia

- często tworzy KARTUSZE

- często nie mamy pełnej formy, bo występuje w zredukowanej wersji

HISTORIA

- początki – Włochy, lata 20te XVI wieku, na rycinach Agostino Veneziano

- już w latach 30tych pojawia się w sztuce francuskiej, głównie w paryskim i lyooskim ośrodku, a
następnie przechodzi do Niderlandów. Niektórzy badacze przyjmują, że ważną rolę w powstaniu w

Niderlandach ostatecznej wersji miała

wystawa skarbów Montezumy dla Cortazara w 1520 w

Antwerpii.

- za twórców ornamentu w pełnej formie uznaje się

Cornelisa Bosa

i

Cornelisa Florisa

– od późnych

lat 40tych (1548) w swoich zbiorach i wydawnictwach propagują i rozpowszechniają ten ornament.

- z Niderlandów b. szybko trafia do Niemiec i całej Północnej Europy

- wcześniejsze niż Cornelisowe przykłady są we Francji – lata 30, galeria w Fontainebleau –
obramienia sztukatorskie z rollwerkiem.

- wśród twórców rozpowszechniających rollwerk jest też

Johann Vredemann de Vries

.

- w Polsce pojawia się stosunkowo szybko przez importy złotnictwa, a także arrasy wawelskie

- pierwsze przykłady powstałe w Polsce –

wzornik Kamyna

, 1522, Poznao – klarowny przykład

rollwerku, chod przypomina trochę maureskę

- ok. 1560 datuje – na stałe trafia do zasobów dekoracyjnych Jana Michałowicza z Urzędowa.

-PRZYKŁADY

- nagrobek bpa Zebrzydowskiego w Katedrze, 1562 – 1563 – Michałowicz z Urzędowa

- nagrobek bpa Izdbieoskiego w katedrze poznaoskiej, też Michałowicz

- karta tytułowa Zwierzyoca Reja, 1562

- epitafium Bormannów w Chełmie

- ołtarz w kościele w Radoszkach

DATOWANIE – od około 1560 (3 dwierd XVI) – apogeum – 4 dwierd XVI wieku – trwa jednak bardzo
długo w sztuce polskiej – do około 1630 w czystej, klarownej postaci,

- we wszystkich dziedzinach, chod zwłaszcza w malej architekturze, w złotnictwie (rzemiośle)

- bardzo często był powtarzany w XIX wieku, zwłaszcza w ebenistyce (czytaj meblarstwie)

OKUCIOWY – zwany blaszanym, Beschlageornament, Beschlagwerk – ta nazwa nadana pod koniec
XIX

-

pod względem genetycznym wiązany z rollwerkiem,

- różnica podstawowa – DWUWYMIAROWY, ściśle trzyma się tła,

- należy do rodziny ornamentów wstęgowych

- podobnie jak rollwerk trudno go sklasyfikowad – z jednej strony ma charakter abstrakcyjny, ale
jednak jego stylizacja przypomina listwę kowalską, która w pewien „naturalistyczny” sposób
naśladuje wycięte z blachy okucie kowalskie i przytwierdzone do czegoś za pomocą gwoździ lub nitów

- jest budowany w większości z prostych odcinków, NIE ZMIENIA SZEROKOŚCI, odcinki łamane pod
kątem prostym, zakooczenia mogą byd dekoracyjnie wycinane – lilijki, karotenmotiff, winogronko
(zopfenmotiff) lub szyszka

- na miejscu przecięd bardzo często uzyskuje formy kwadratowe

- wzbogacają je ,naturalistyczne” rauty i kaboszony – imitacje kamieni szlachetnych

- niekiedy tej zasadniczej stylizacji towarzyszą np. maski lwów aplikowane do listwy,

- bardzo często może występowad z groteską, a na pewno bardzo często stanowi stelaż dla groteski i
maureski stelażowej

- często towarzyszy tez rollerkowi

- w literaturze pojawia się określenie tego ornamentu jako – BANDWERK – czyli ornament wstęgowy,
ale to zbyt szerokie pojęcie

- w odniesienie do okucia i maureski – BANDMAURESKE

- jest motywem WYPEŁNIAJĄCYM – chod paradoksalnie, złożony jest z taśm, które nadają się do
obramiania – i w sztuce polskiej często służy jako rama

- we wszystkich dziedzinach sztuki! – może tworzyd szczyt, sklepienie, bardzo powszechny w małej
architekturze jak i malarstwie (zwłaszcza w sztuce polskiej – malarstwie tablicowym zastępuje
astwerk – w XVI wieku) i złotnictwie

HISTORIA

- początki sytuowane we włoskiej intarsji już około 1500 roku

- po połowie XVI wieku pojawiają się w manierystycznej sztuce francuskiej –

Jacques Androuet du

Cerceau

– wpływa na pozostałych twórców tego ornamentu! Około 1550

- twórcy włoscy – ornament okuciowy pojawia się we wzorniku Sebastiana Serlia – i to plus france
wpłynęło bardzo mocno i wcześnie na prace złotników norymberskich np. Wencela Jamnitzera

- a wszystkie drogi prowadzą do Niderlandów

– początki i tak i tak łączą się z kartuszem – występują one razem z kartuszem we wzornikach

Cornelisa Bosa

(1548) i

Cornelisa Florisa

(1552, 1554)

- usamodzielnił się i uzyskał ostateczną redakcję za sprawą Johanna

Vredemanna de Vries

z

Antwerpii (uczeo Florisa) – latach 90tcyh działa w Gdaosku! – częśd dekoracji Dworu Artusa i
dekoracje okrętów – jego ryciny są ostateczną, właściwą redakcją okucia. Wydawana były rzez
Hieronimisa Cocka w latach 60tych XVI wieku.

- oprócz klasycznego przykładu okucia w Redakcji de Vriesa, warto pamiętad, że pojawia się u niego
bardzo specyficzna odmiana okucia – NIE BIEGNIE POD KĄTEM PROSTYM, biegnie sobie swobodnie –
np. nagrobek Jana Grota to ma u Dominikanów, nagrobek Czarnych przy Mariackim

- w Rzplitej pojawia się w połowie XVI wieku, oczywiście

we wzorniku Kamyna

, najczęściej pojawiał

się w sztuce płn. Rzplitej – Gdaosk, sala czerwona ratusza, strop w niej

- może pokrywad fasady lub tworzyd samodzielne struktury – np. kośd. Bernardynów we Lwowie
(około 1620)

- Ostra Brama w Wilnie

- Kaplica Boimów we Lwowie, przy katedrze lwowskiej

- Kazimierz Dolny – attyka kamienicy Jakuba Balina

- obrazy Macieja Kosiora z Wielkopolski

POLSKA – 1552 pojawia się, bardzo popularny na Lubelszczyźnie i ziemiach ruskich, może byd
wykorzystywany do dekoracji sklepieo

- W Krk pierwsze przykłady z lat 60tcyh XVI wieku – niezachowany nagrobek Orlików z Dominikanów,
dłuta Hieronima Canavesiego (ale na serio nie wiadomo, kiedy powstał) - około 1559 – 1574, ale
zapewne 1565

- nagrobek Czarnych na płd. elewacji prezbiterium Mariackim, Herman Hutte – do niedawna uchodził
za początek okucia – a powstał około 1581 roku!

- nagrobek Jana Grota – lata 60te XVI

- ołtarzyk dominikaoski

- stalle w kościele Bożego Ciała – 1635

- pałac Wielopolskich (Goethe Institut) -> na Brackiej

- sieo w klasztorze dominikanek na Gródku

- brama zamku w Wiśliczu Nowym

- sklepienia kaplic przy Kalwarii Zebrzydowskiej – Paweł Baudarth

- kościół parafialny w Pępowie

- portal izby paoskiej z ratusza krakowskiego – 1593, obecnie w auli Collegium Maius

SCHWEIFFWERK – ornament ogonowy albo ogoniasty

-

przez niektórych uważany za odmianę okucia ALE listwa zmienia swoją szerokośd i jest bardzo dużo

listwę wygiętych w C lub w S, przylegających do płaszczyzny, po czym na samym koocu zaczynają
odstawad – wiec jest to coś pomiędzy okuciem a rollwerkiem.

- tworzy sieciowe konstrukcje i kompozycje jak okucie, może się też przenikad (to bliższe rollwerkowi)

- czasem określany jako Kallenspunt (?)

- pojawia się bardzo późno, pod koniec XVI wieku, wzorniki augsbusrkie i niderlandzkie,

Wendel

Diettrelin,

- podstawowej formie pokazuje się we wzorach Veita Ecka, Jakoba Ebelmananna i Jakoba Guckseina
– wzory z dekoracjami MEBLARSKIMI! – przykłady intarsji gównie

- Gabriel Krammer – też wzorniki meblarskie, podobne jak u niego listwy w ołtarzyku dominikaoskim

- w Norymberdze i Augsburgu w latach 70 XVI , chyba u

Du Cerceau

, w latach 80 i 90 wzory

niemieckie Wendela Dietterlina,

- wzory Scheifwerku były rozpowszechniane głownie przez wzorniki niemieckie i to nie tylko pod
koniec XVI jaki na początku XVII

- W Polsce przykłady zwłaszcza na Śląsku,

-a w XVI i XVII wieku okucie nazywane schweifwerkiem;) żeby sobie życie komplikowad

MIĘKKI KARTUSZ

-

w górnej części przypomina rollwerk, w dolnej zaoblony, zmiękczony

- takie wzory poj. się w Europie w XVII w –

Bernardino Radi

– wzorniki od 1618, kolejne w latach

20tych, jego wzory nie dotyczyły tylko kartuszy ale i np. struktur ołtarzowych i epitafiów (np.
epitafium Pacellego do niego nawiązuje)

- drugim możliwym kierunkiem oddziaływania w sztuce polskiej miękkich kartuszy wzory niemieckie –
od 1610 do 1617 –

wzorniki Lucasa Killiana

z Norymbergi

- to zjawisko obecne w latach 30 tych XVII, ma dużo wspólnego z rollwerkiem, ale pojawiają się tam
zmiękczenia, które do tej stylizacji nie pasują .

A jak się nie wie, co to jest to mówid, ze to rollwerk i już.

MAŁŻOWINOWO – CHRZĄSTKOWY

- abstrakcyjny, trójwymiarowy, chod lubi się trzymad tła.

- jak rollwerk tworzy wielopoziomowe struktury

- NIE MA NIC WSPÓLNEGO Z ROLLEWRKIEM

- jest amorficzny – utworzony z ciastowatej masy tudzież lub ucha

- tworzy układy symetryczne w ramach całej kompozycji, a pojedyncze motywy mogą byd
asymetryczne

- dwa typy – rozmoknięta rozciągnięta skóra, zmoczona, wysuszona i spękana a drugi to małżowina w
motywach C i S kształtnych

- tych struktur często wyłaniają się niedopowiedziane, zasugerowane maski, maski groteskowe
uformowane z małżowiny

- jest bezkształtną masa formowaną na kształt naszej małżowiny usznej

- jest dekorowany chrząstką – czyli kuleczkami, wybrzuszeniami, wzdłuż krawędzi od największych do
najmniejszych

- ciastowata stylizacja umożliwia wykorzystanie go wszędzie – kapitele, skrzydła, włosy, całe
przedmioty itp.

- charakter wypełniający, ale może też obramiad

- może tworzyd także kartusze w małej architekturze

- szczególnie częsty i powszechny w snycerce – tam najlepsze i najbardziej klarowne formy, bo
najłatwiej go zrobid w drewnie

- równie popularny bywa w złotnictwie, chod tam i w ogólnie w wyrobach metalowych forma Isza
skórkowata.

DATOWANIE = od 1560, apogeum w 4 dwierci XVI (około roku 1600) – do lat 30tych XVII wieku

Renata Sulewska Dłutem wycięte. Snycerstwo północnych ziem Polski w czasach Zygmunta III Wazy/
Wawa 2005

Michał Wardzyoski Rzeźba nowożytna w kręg Jasnej Góry i polskiej prowincji zakonu paulinów. Cz1.
Ośrodek rzeźbiarski w Częstochówce pod Jasną Górą 1620 – 1705. Warszawa 2009.

HISTORIA MAŁŻOWINY

-

Adam i Paulus von Vinnen z Utrechtu

– złotnicy – na początku XVII tworzą przykłady amorficznych

form – misy, dzbany około 1607 – 1610. Bardzo szybko ich projekty były realizowane na dworze
praskim. Najbardziej reprezentatywne przykłady około 1613

- niektórzy mówią, ze już w dekoracjach Palazzo del Te Romana występują formy, które można
interpretowad jako małżowinę.

- mimo początków niderlandzkich, jest ornamentem niemieckim

– Gottfrid Mϋller, Rurger

Kassmann, Friedrich Unteusch, Donath Horn, Simon Camenmeyer

– autorzy wzorników

wydawanych od 1610 a skooczywszy na 1670, obejmujących i rozpowszechniających zbiory
małżowiny. Za ich przyczyną rozwija się ornament w Rzplitej.

- niektóre przykłady w dziełach np.

Lucasa Killiana

, ale one nie maja aż tak dużego znaczenia dla

Polski.

-

Rutger Kassamn

– stolarz i ebenista pracujący w Dusseldorfie i Kolonii, wzorniki wydawane około

1610 – 1630 ,Księgi porządków” - w których wprowadza elementy dekoracyjne ukształtowane z
małżowiny. Są to porządki architektoniczne, zaaplikowane do konkretnego dzieła sztuki –

-

Gotfryd Muller

– Norymberga, lata 20 XVII, projektował ołtarze, dzieła złotnicze i przede wszystkim

ornamenty – jego wzorce mają charakter wyłącznie ornamentalny

-

Friedrich Unteusch

– ebenista, Norymberga i Frankfurt, lata 30te ale wydawane na początku 40tyc,

ornament jako aplikacja dołączona do dzieł małej architektury. Zwłaszcza jego wzory są istotne dla
rozwoju ornamentyki w Polsce.

-

Simon Camenmeier

–

-

Donath Horn

– w jego twórczości łatwo odnaleźd wiele wzorów dla sztuki polskiej, wzorniki w

wielkimi kompozycjami małżowiny, apogeum jej rozwoju, jego wzorniki NIE są datowane.

W SZTUCE POLSKIEJ

- wg niektórych pojawia się u Kamyna – ale to błąd – tu jest schweiffwerk

- w latach 20tych XVII – importy dzieł złotniczych

- w drugiej, dojrzałej stylizacji ze chrząstką pojawia się w Krk w I poł lat 30tych – stalle Fabiana
Mullera w mariackim

- stalle w bożym Ciele (oraz ławka i ołtarz ) – Boże Ciało – 1635

- kata w kaplicy bpa Zadzika, katedra, lata 40te

- trumna królowej Cecylii Renaty

- połowa XVII – około 160 – ołtarz w katedrze (1649), tron bpa Gembickiego

- epitafium Katarzyny Zebrzydowskiej w kaplicy mariackiej w katedrze

- obramienie portretu bpa Szyszkowskiego z krużganków franciszkaoskich

- Pelplin – ołtarz główny

-> trwa do około 1680 roku, im dalej na prowincje tym dłużej

- dwa razy apogeum – około 1650, około 1660 – po potopie.

- uznawany za ornament jeszcze manierystyczny, chod w rzeczywistości jest barokowy.