L

EŒNE

P

RACE

B

ADAWCZE

, 2006, 3: 57–70.

Zenon F. P

O£AWSKI

*

ZMIANY POWIERZCHNI I PRZESTRZENNEGO
ROZMIESZCZENIA LASÓW W POLSCE
W II PO£OWIE XX WIEKU

**

CHANGES OF AREA AND SPATIAL DISTRIBUTION OF FORESTS
IN POLAND IN LATE 20

TH

CENTURY

Abstract. The basis for carried out analyses of changes of forests area and spa-
tial distribution was database containing aggregated data on land cover and its
utilization obtained in a framework of CORINE Land Cover (CLC-2000) pro-
ject. Additionally, digitalized and geometrized Poland’s General Land Utiliza-
tion Map in 1:1,000,000 scale was used, elaborated according to topographic
maps made in 1930s in 1:100,000 scale.
Key words: CORIN Land Cover project, forests, land utilization.

*

Instytut Geodezji i Kartografii, ul. Modzelewskiego 27, 02-679 Warszawa, tel.[phone],
[e-mail]

**

Przedstawiona problematyka by³a realizowana w ramach grantu KBN Nr 4T12E 01227

WSTÊP

Wspó³czesne przemiany œrodowiska przyrodniczego Polski zachodz¹ zarówno z

przyczyn naturalnych, jak i s¹ wywo³ane dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Znajduje to
swoje odbicie miêdzy innymi w przemianach form pokrycia i sposobie u¿yt-
kowania ziemi. Termin „pokrycie terenu’’ jest uto¿samiany z wymiarem bio-
fizycznym danego fragmentu powierzchni ziemi i jest odnoszony do fizycznego
opisu przestrzeni ziemi, czyli jego fizycznych w³aœciwoœci (CORINE Land Cover,
1993). Opis taki mo¿e obejmowaæ wiele aspektów. Najczêœciej wskazuje, ¿e dany
obszar jest zajêty przez roœlinnoœæ (trawy, krzewy, drzewa, uprawy), albo
pokrywaj¹ go odkryte powierzchnie gleby (piaski, wydmy, wychodnie skalne), lub
na jego powierzchni wystêpuje woda (stawy, jeziora, morza). Mo¿e te¿ oznaczaæ,
¿e to, co znajduje siê na powierzchni danego terenu, jest efektem dzia³alnoœci
cz³owieka, np. budynki czy drogi. Natomiast termin „u¿ytkowanie ziemi” bywa
najczêœciej odnoszony do wymiaru funkcjonalnego i uto¿samiany z opisem tej
samej powierzchni, ale w aspekcie spo³eczno-ekonomicznym (Kostrowicki 1959).
U¿ytkowanie ziemi jest traktowane jako cel przeznaczenia ziemi, mo¿na je zatem
rozumieæ jako wynik pewnego œwiadomego, racjonalnego b¹dŸ nie, dzia³ania
cz³owieka odnosz¹cego siê do danego obszaru (Jankowski 1976). Tak wiêc
u¿ytkowanie ziemi jest wypadkow¹ po³¹czenia pokrycia terenu z wykorzystaniem
terenu (Jakkola i Mikkola 1999).

Lasy zajmuj¹ blisko 30% powierzchni naszego kraju. Ze wzglêdu na swoje

walory przyrodnicze i znaczenie spo³eczno-gospodarcze s¹ jedn¹ z wa¿niejszych
form pokrycia/u¿ytkowania ziemi. St¹d istotnym zagadnieniem jest ocena cha-
rakteru zmian lasów pod wzglêdem wielkoœci i rozk³adu przestrzennego zacho-
dz¹cych przekszta³ceñ w d³u¿szym przedziale czasu.

KARTOGRAFICZNY OBRAZ LASÓW

Podstaw¹ studiów nad zmianami form u¿ytkowania ziemi mog¹ byæ mapy

u¿ytkowania ziemi. Spoœród wielu tego rodzaju map na szczególn¹ uwagê za-
s³uguje Polska Przegl¹dowa Mapa U¿ytkowania Ziemi, która zosta³a opracowana
w latach piêædziesi¹tych przez zespó³ pod kierunkiem F. Uhorczaka (Uhorczak
1969). Jest to pierwsze opracowanie kartograficzne prezentuj¹ce w skali prze-
gl¹dowej przestrzenny rozk³ad piêciu g³ównych form u¿ytkowania ziemi w Polsce:
osadnictwa, gruntów ornych, ³¹k i pastwisk, lasów oraz wód.

ród³em informacji wykorzystanych do zobrazowania przestrzennego roz-

mieszczenia poszczególnych form u¿ytkowania ziemi przedstawionych na Polskiej
Przegl¹dowej Mapie U¿ytkowania Ziemi by³y mapy topograficzne w skali
1:100 000 sprzed II wojny œwiatowej, opracowane przez Wojskowy Instytut Geo-
graficzny. Selekcja lasów z treœci map topograficznych polega³a na ich odrysowa-

58

Z. F. Po³awski

niu i wykonaniu masek z mapy 1: 100 000, a nastêpnie dwukrotnym ich zmniej-
szeniu fotograficznym: raz do skali 1: 300 000, a nastêpnie do skali 1:1 000 000. Za-
stosowanie tylko generalizacji fotograficznej wyrysów sporz¹dzonych w skali
1:100 000 sprawi³o, ¿e dziêki tej metodzie, mimo 10-krotnego zmniejszenia linio-
wego i 100-krotnego zmniejszenia powierzchni, na mapie wynikowej zosta³y
przedstawione formy u¿ytkowania ziemi z dok³adnoœci¹ do 1 ha (na mapie w skali
1:1 000 000 jest to kwadrat o boku 0,1 mm, a wiêc punkt na granicy widzialnoœci
go³ym okiem). Uzyskano w ten sposób szczegó³owy obraz u¿ytkowania ziemi, w
tym tak¿e obraz lasów i ich przestrzenny rozk³ad (ryc. 1). Tak szczegó³owy obraz
rozmieszczenia lasów mo¿e s³u¿yæ do prowadzenia badañ nad zmianami obszarów
leœnych w Polsce.

Wspó³czesny obraz rozmieszczenia lasów mo¿na otrzymaæ poprzez wizu-

alizacjê baz danych opracowanych w ramach projektów Europejskiej Agencji
Œrodowiska CORINE Land Cover 90 i 2000 (CLC–90 i CLC–2000). Podstaw¹ do
opracowania tych baz by³y wysokorozdzielcze zdjêcia satelitarne wykonane przez

Zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów w Polsce w II po³owie XX w.

59

Ryc. 1. Lasy – Polska Przegldowa Mapa U¿ytkowania Ziemii
Fig. 1. Forests – the Poland's General Land Utilization Map

satelitê Landsat. Na podstawie analizy zdjêæ wyró¿niono 31 form pokrycia/u¿yt-
kowania ziemi zgodnie z hierarchicznie u³o¿on¹ legend¹. W metodyce interpretacji
zdjêæ przyjêto zasadê wyró¿nienia tylko tych form pokrycia ziemi, których po-
wierzchnia jest równa lub wiêksza ni¿ 25 ha, a elementy liniowe wyznaczono
wtedy, gdy ich szerokoœæ wynios³a ponad 100 m (Bielecka, Cio³kosz 2004). Jedn¹ z
form u¿ytkowania ziemi wyszczególnion¹ w projekcie CORINE Land Cover by³y
lasy i ekosystemy seminaturalne. Do tej grupy form pokrycia ziemi zaliczono, wg
przyjêtej w programie CORINE definicji, grunty pokryte roœlinnoœci¹ leœn¹ (upra-
wami leœnymi) – drzewami i krzewami oraz runem leœnym – lub przejœciowo jej
pozbawione. Do klasy tej w³¹czono tak¿e obszary zwi¹zane z gospodark¹ leœn¹ o
powierzchni mniejszej ni¿ 25 ha, zajête pod budynki i budowle, urz¹dzenia me-
lioracji wodnych, linie podzia³u przestrzennego lasu, drogi leœne, miejsca sk³a-
dowania drewna, a tak¿e wykorzystywane na parkingi leœne i urz¹dzenia tury-
styczne (CORINE Land Cover 1993).

60

Z. F. Po³awski

Ryc. 2 Lasy wed³ug projektu CLC-2000
Fig. 2. Forests area according to CLC-2000 project

Osobn¹ form¹ pokrycia ziemi wyró¿nion¹ w legendzie projektu CLC–2000

by³y lasy w stanie zmian. Klasa ta obejmuje formacje roœlinnoœci krzewiastej lub
zielnej z rozproszonymi drzewami. S¹ to formacje bêd¹ce wynikiem degradacji
lasu lub jego regeneracji. Do klasy tej zaliczono równie¿ szkó³ki leœne (Bielecka,
Cio³kosz 2005).

Wizualizacja danych odnosz¹cych siê do wybranych form u¿ytkowania ziemi

pozwoli³a na otrzymanie mapy obrazuj¹cej rozmieszczenie lasów na obszarze
kraju w 2000 r. (ryc. 2). Najmniejszym obszarem lasu, który zaznaczono na mapie
by³ obszar o powierzchni 25 ha.

INTEGRACJA I ANALIZA WIELORÓD£OWYCH DANYCH
KARTOGRAFICZNYCH

Miêdzy opracowaniem Polskiej Przegl¹dowej Mapy U¿ytkowania Ziemi a

opracowaniem bazy danych CLC–2000 minê³o oko³o 70 lat. Porównanie in-
formacji zawartych na mapie i w bazie danych pozwala na okreœlenie zmian w
rozk³adzie przestrzennym pokrycia i u¿ytkowania ziemi, w tym tak¿e zmian area³u
lasów.

W celu porównania treœci Polskiej Przegl¹dowej Mapy U¿ytkowania Ziemi z

baz¹ danych opracowan¹ w projekcie CORINE Land Cover 2000 i okreœlenia
zmian w przestrzennym rozk³adzie form pokrycia/u¿ytkowania ziemi w Polsce,
nale¿a³o przede wszystkim doprowadziæ do ujednolicenia zakresu tematycznego
danych oraz zamiany analogowej wersji mapy na postaæ cyfrow¹. Zawartoœæ bazy
danych CORINE Land Cover 2000 zosta³a zagregowana z trzydziestu jeden do
siedmiu klas u¿ytkowania ziemi. Dla poszczególnych warstw tematycznych Pol-
skiej Przegl¹dowej Mapy U¿ytkowania dokonano transformacji zeskanowanych
map przedstawiaj¹cych przestrzenne rozmieszczenie poszczególnych form u¿yt-
kowania ziemi do uk³adu wspó³rzêdnych prostok¹tnych p³askich 1992, w jakim
zosta³a opracowana baza danych CORINE Land Cover 2000.

Mimo pewnych trudnoœci technicznych doprowadzono do porównywalnoœci

tych dwóch Ÿróde³ informacji, co pozwoli³o na analizê zmian pokrycia/u¿yt-
kowania ziemi w Polsce (Cio³kosz, Po³awski 2005).

Analizie poddano:
– zmianê atrybutów przestrzennych, które okreœla³y po³o¿enie, wielkoœæ,

kszta³t geometryczny,

– relacje topologiczne miêdzy obiektami,
– atrybuty opisowe okreœlaj¹ce inne w³aœciwoœci obiektów.
Uzyskany na jej podstawie materia³ porównawczy pozwoli³ na okreœlenie

zmian form pokrycia/u¿ytkowania ziemi, jakie zasz³y na obszarze Polski w ci¹gu
ostatnich siedmiu dziesiêcioleci XX wieku. Trzeba jednak zaznaczyæ, ¿e zmiany

Zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów w Polsce w II po³owie XX w.

61

form pokrycia/u¿ytkowania ziemi wyznaczano tylko wówczas, gdy obejmowa³y
one obszar, co najmniej 25 ha.

Przyjêta w za³o¿eniach metodycznych programu CORINE Land Cover po-

wierzchnia minimalnego wydzielenia, wynosz¹ca 25 ha, jest stosunkowo du¿a,
st¹d nie wszystkie zmiany pokrycia/u¿ytkowania ziemi mog³y byæ zarejestrowane.
Spostrze¿enie to potwierdza analiza porównawcza treœci zdjêæ satelitarnych, które
zosta³y wykorzystane w realizacji projektu CORINE Land Cover, z treœci¹ ar-
chiwalnych map topograficznych. Wykaza³a ona, ¿e wiele zmian w u¿ytkowaniu
ziemi wyst¹pi³o na obszarach mniejszych od 25 ha, czyli poni¿ej wielkoœci gra-
nicznej wyznaczania poligonów przyjêtych we wspomnianym projekcie. Czêsto
zdarza³o siê, ¿e przy niezmienionej lub nieznacznie zmienionej wielkoœci danej
formy pokrycia ziemi nast¹pi³o jej przesuniêcie w przestrzeni. Oznacza to, ¿e
przyrost powierzchni z jednej strony by³ równowa¿ony z jej ubytkiem z drugiej
strony. A zatem nast¹pi³o przesuniêcie tej formy pokrycia/u¿ytkowania ziemi w
nieco inne miejsce, ale nie zmieni³a siê jej powierzchnia. Dobór takiego kryterium
wielkoœci powierzchni jednostkowych zmian wydaje siê byæ istotny w przypadku
lasów. Jak wskazuj¹ statystyki, z ponad 28 tysiêcy kompleksów leœnych wystêpu-
j¹cych w Polsce, ponad 6 tysiêcy nie osi¹ga powierzchni 5 hektarów (Rykowski

62

Z. F. Po³awski

Tabela 1. Zmiany obszaru lasów w Polsce w latach 1930–2000
Table 1. Changes of forests area in Poland in 1930-2000

Województwo

Voivodship

Powierzchnia

lasów ogó³em w
2000 r. (tys. ha)

Total forests area

in 2001 (000 ha0

Zmiany powierzchni w latach 1930-2000 (tys. ha)

Changes of area in 1930-2000 (000 ha)

las w stanie zmian

forest in changes

przyrost lasów
forests increase

ubytek lasów

forest decreasse

Dolnoœl¹skie

584,48

29,04

36,87

5,98

Kujawsko-pomorskie

407,92

10,17

61,37

5,47

Lubelskie

572,60

7,76

79,18

18,16

Lubuskie

681,26

14,21

55,88

3,16

£ódzkie

375,31

10,46

59,11

5,87

Ma³opolskie

455,70

7,14

37,39

9,54

Mazowieckie

800,24

23,33

196,63

15,55

Opolskie

255,07

26,48

4,07

5,81

Podkarpackie

681,64

7,89

121,39

8,11

Podlaskie

601,57

11,95

122,67

22,86

Pomorskie

663,67

3,39

110,23

2,90

Œl¹skie

393,36

35,46

14,69

8,32

Œwiêtokrzyskie

326,65

11,62

43,26

5,04

Warmiñsko-mazurskie

735,44

7,14

174,71

3,61

Wielkopolskie

766,53

18,96

110,13

5,27

Zachodniopomorskie

803,65

7,62

283,90

7,97

POLSKA

9105,09

232,62

1511,48

133,64

1993). Zatem zmiany zachodz¹ce na obszarach, których jednostkowa powierz-
chnia jest mniejsza ni¿ 25 ha nie zosta³y uwzglêdnione w analizie. Bior¹c pod
uwagê przytoczone powy¿ej spostrze¿enia, mo¿na powiedzieæ, ¿e zmiany obszaru
lasów wyst¹pi³y prawdopodobnie na nieco wiêkszej powierzchni. Trzeba wyraŸnie
zaznaczyæ, ¿e dane zamieszczone w tabeli 1 trzeba rozpatrywaæ w kontekœcie
przytoczonych powy¿ej uwarunkowañ i zale¿noœci.

W efekcie prac interpretacyjnych powsta³a nowa – wyspowa baza danych, w

której znalaz³y siê tylko te obszary, na których zmieni³o siê pokrycie i u¿ytkowanie
ziemi. Wœród zauwa¿onych zmian form pokrycia/u¿ytkowania ziemi istotne miej-
sce zajmuj¹ zmiany obszaru lasów. Z ogólnej liczby 29 936 poligonów, w obrêbie
których wyst¹pi³y zmiany pokrycia/u¿ytkowania ziemi w Polsce, na zmiany lasów
i ekosystemów seminaturalnych przypad³o 19 673 poligonów, co stanowi³o ponad
65% ogólnej sumy wyznaczonych poligonów.

Zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów w Polsce w II po³owie XX w.

63

Ryc. 3. Obszary, na których wyst¹pi³y zmiany powierzchni lasów w latach 1930-2000
Fig. 3. Places where changes in forests area in 1930-2000 were noticed

ZMIANY LEŒNYCH FORM POKRYCIA ZIEMI POLSCE

Wizualizacja bazy danych zawieraj¹cej informacje o lokalizacji lasów w

Polsce pozwoli³a na opracowanie mapy przedstawiaj¹cej rozk³ad przestrzenny
zmian (ryc. 3). Z kolei na³o¿enie na tê mapê podzia³u administracyjnego kraju
umo¿liwi³o okreœlenie kierunków i wielkoœci zmian, jakie wyst¹pi³y w poszcze-
gólnych województwach (tab. 1).

Z przeprowadzonych analiz wynika, ¿e w ci¹gu 70 lat zmiany form po-

krycia/u¿ytkowania ziemi objê³y w sumie obszar blisko 3 mln ha, co stanowi 9,4%
powierzchni kraju. Z ogólnej powierzchni zmian u¿ytkowania ziemi na zmianê
powierzchni lasów przypada ponad 2 mln ha, co oznacza, ¿e ten typ zmian obj¹³
6,5% powierzchni Polski i stanowi dominuj¹cy kierunek przekszta³ceñ form po-
krycia/u¿ytkowania ziemi. Zmiany lasów i ekosystemów seminaturalnych sta-
nowi¹ blisko 70% ogólnej powierzchni wszystkich zmian form u¿ytkowania ziemi
zaobserwowanych w Polsce.

Analiza danych zawartych w bazie danych o zmianach lasów i ekosystemów

seminaturalnych pozwoli³a na wyró¿nienie kilku podstawowych kierunków zmian leœ-
nych form pokrycia ziemi. Zmiany te mo¿na rozpatrywaæ w trzech p³aszczyznach.

Po pierwsze, analiza porównawcza materia³ów archiwalnych z lat 30. XX w. z

danymi pozyskanymi w wyniku interpretacji zdjêæ satelitarnych pozwoli³a na
wyznaczenie obszarów, które nie by³y w przesz³oœci lasami, a s¹ nimi obecnie.
Obszary te w latach 30. XX w. (wg Polskiej Przegl¹dowej Mapy U¿ytkowania
Ziemi) by³y w przewa¿aj¹cej czêœci gruntami ornymi b¹dŸ ³¹kami i pastwiskami, a
obecnie s¹ (wg przyjêtych kryteriów interpretacji) zaliczone do lasów. W obrêbie
wyznaczonych poligonów zmian zaznaczy³ siê przyrost powierzchni leœnej, czyli
progresywny kierunek zmian.

Drugi kierunek zaobserwowanych przekszta³ceñ obj¹³ zjawisko przeciwne.

Tereny, które wed³ug danych archiwalnych by³y lasami, zosta³y obecnie zast¹pione
przez ³¹ki i pastwiska, grunty orne lub zabudowê. S¹ to obszary, na których
wyst¹pi³ kierunek regresywny zmian, obejmuj¹cych zanikanie i ubytek powierz-
chni leœnej.

Trzeci kierunek zaobserwowanych zmian obj¹³ tereny, które stanowi¹ postaæ

poœredni¹ pomiêdzy opisanymi powy¿ej dwoma przypadkami. S¹ nimi miejsca, w
obrêbie których zmiany nie maj¹ trwa³ego charakteru: tj. obszary degradacji lasu
b¹dŸ obszary regeneracji lasu, b¹dŸ te¿ tereny niebêd¹ce lasami, na których albo
prowadzi siê planowe zalesianie, albo wystêpuje proces naturalnej sukcesji.

PRZYROST LASÓW

Przyrost lasów wyst¹pi³ na powierzchni ponad 1,5 mln ha, czyli obj¹³ blisko

5% powierzchni kraju. Ten rodzaj zmian stanowi³ dominuj¹cy kierunek wszystkich

64

Z. F. Po³awski

zmian; blisko po³owa zaobserwowanych zmian przypad³a w³aœnie na przekszta³ce-
nia zwi¹zane z przyrostem powierzchni zalesionych. Z danych zamieszczonych w
tabeli 1 wynika, ¿e terenami o najwiêkszej koncentracji nowych obszarów leœnych
s¹ województwa pó³nocno-zachodniej Polski. Przyrost lasów zdecydowanie do-
minuje na terenie województwa zachodniopomorskiego. Zalesienia objê³y w tym
przypadku ponad 12% powierzchni województwa, co w wartoœciach bezwzglêd-
nych wynios³o ponad 280 tys. ha. Zalesienia dominuj¹ zdecydowanie w obrêbie
powiatów gryfickiego i szczecineckiego, gdzie objê³y one prawie 1/5 ich po-
wierzchni. Znaczny, bo obejmuj¹cy obszar ponad 170 tys. ha, jest tak¿e wzrost
powierzchni zalesionych w województwie warmiñsko-mazurskim. Zmiany te kon-
centruj¹ siê wyraŸnie w jego pó³nocno-wschodniej czêœci. Obszarem wyraŸnej
koncentracji zalesieñ s¹ tereny Polski po³udniowo-wschodniej, a g³ównie woje-
wództwo podkarpackie. W tym przypadku zalesienia wyst¹pi³y na obszarze ponad
120 tys. ha, przewa¿aj¹c w jego czêœci po³udniowej i dominuj¹c w obrêbie powiatu
bieszczadzkiego, gdzie przyrost area³u lasów obj¹³ ponad 40% jego ca³kowitej
powierzchni.

Zaznaczaj¹ca siê dominacja zalesieñ w dwóch pierwszych regionach kraju jest

zwi¹zana g³ównie z przebiegiem powojennych procesów spo³eczno-gospodar-
czych. Wzrost zalesiania jest konsekwencj¹ prowadzonej polityki zagospodaro-
wania tak zwanych „ziem odzyskanych”. Procesy migracyjne ludnoœci sprawi³y, ¿e
czêœæ tych terenów, które by³y dot¹d eksploatowane rolniczo, przesta³a byæ upra-
wiana i te niezagospodarowane grunty porolne by³y g³ównym obszarem powo-
jennych zalesieñ.

W województwie warmiñsko-mazurskim leœnictwo, jako ga³¹Ÿ gospodarki,

by³o bardzo s³abo rozwiniête. W okresie miêdzywojennym lesistoœæ tego regionu
wynosi³a oko³o 18%, a tereny te mia³y typowo rolniczy charakter (Koszutski 1918).
Obecnie nast¹pi³o tu znaczne powiêkszenie powierzchni leœnej i województwo
warmiñsko-mazurskie charakteryzuje siê lesistoœci¹ na poziomie oko³o 30%. W
tym przypadku proces zalesienia jest kontynuacj¹ procesów zapocz¹tkowanych
jeszcze w okresie miêdzywojennym (Srokowski 1945). Wtedy ju¿ prowadzono
zalesianie du¿ych powierzchni gruntów ornych oraz ³¹k i pastwisk, co mia³o
wp³yn¹æ na przerwanie stagnacji gospodarczej tego regionu. Po II wojnie pro-
wadzono dalsze prace zalesieniowe, szczególnie na obszarach o s³abszych glebach
oraz od³ogach, czyli na terenach niewykorzystywanych rolniczo. Zamiana gruntów
ornych i ³¹k na lasy wystêpuje najwyraŸniej w po³udniowej Warmii i w otoczeniu
Wielkich Jezior.

Intensywny proces zalesiania gruntów nieu¿ytkowanych rolniczo spowodo-

wa³ tak¿e znaczny wzrost area³u lasów w województwie zachodniopomorskim.
Przyrost powierzchni lasów w ostatnim siedemdziesiêcioleciu XX wieku by³ tak¿e
wyraŸny miêdzy innymi w przypadku województwa mazowieckiego oraz pod-
laskiego (tab. 1).

Obszarem o wyraŸnej dominacji wzrostu zalesieñ jest Polska po³udniowo-

wschodnia. Cech¹ charakterystyczn¹ zmian w tym regionie jest wystêpuj¹cy na
du¿¹ skalê proces restytucji zbiorowisk leœnych. Stanowi to o przyrodniczej uni-

Zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów w Polsce w II po³owie XX w.

65

katowoœci tego regionu. Renaturalizacja sprawia, ¿e na od³ogi wkracza roœlinnoœæ
drzewiasta, która z czasem tworzy nowe obszary leœne. Ekspansja rozpoczyna siê
od poroœniêtych ju¿ drzewami miedz œródpolnych. W efekcie, po kilku latach
nastêpuj¹ pocz¹tkowe stadia sukcesji leœnej i nastêpuje przyrost powierzchni
zadrzewnionej.

Po³udniowy region Polski jest jednym z nielicznych przyk³adów, gdzie obec-

noœæ i ingerencja cz³owieka w œrodowisko naturalne w XX w. nie wywo³a³a
znacz¹cych negatywnych skutków. To region, gdzie renaturalizacja œrodowiska nie
by³a œwiadome zaplanowana i realizowana przez cz³owieka, ale nast¹pi³a samo-
czynnie i przebiega³a w sposób niekontrolowany. Trwaj¹cy ju¿ ponad 50 lat proces
renaturalizacji jest nieplanowanym skutkiem przeprowadzonej po II wojnie œwia-
towej akcji przesiedleñczej ludnoœci ³emkowskiej, a co za tym idzie – znacznego
wyludnienia tego terenu. W porównaniu z okresem miêdzywojennym region ten
straci³ ponad po³owê swego zaludnienia. Przerwana w sposób gwa³towny ci¹g³oœæ
demograficzna, osadnicza i gospodarcza mia³a swoje konsekwencje w zmianie
struktury u¿ytkowania ziemi. Opuszczone miejscowoœci na terenach porolnych
oraz niewykorzystane rolniczo tereny zajmowa³ stopniowo las (Soja 2001). W
konsekwencji udzia³ lasów wzrós³ kilkakrotnie, a w wielu miejscach naturalny
przyrost powierzchni leœnej zosta³ przyspieszony przez zak³adanie upraw. Z tych
powodów w województwie podkarpackim przyby³o ponad 120 tys. ha lasu (tab. 1).

Do renaturalizacji œrodowiska przyczyni³o siê tak¿e w du¿ym stopniu utwo-

rzenie w Karpatach Bieszczadzkiego Parku Narodowego, na obszarze którego
odnotowano ekspansjê krzewiastych zaroœli na polany i po³oniny, oraz Gorczañ-
skiego Parku Narodowego, gdzie zaobserwowano zjawisko zarastania polan i
wzmo¿onej sukcesji roœlinnoœci krzewiastej. Zjawisko renaturalizacji œrodowiska,
szczególnie w obszarach górskich, nale¿y uznaæ za korzystne z przyrodniczego
punktu widzenia (Balon i in. 2001). Proces zalesiania jest generalnie korzystny,
jednak w œrodowisku specjalistów wywo³uje pewne niepokoje. Stosowana do
niedawna polityka zalesiania monokulturami wp³ywa na wzrost obszarów leœnych
o tym samym wieku i strukturze, co mo¿e mieæ wp³yw na ich stan zdrowotny. Du¿e
kompleksy jednogatunkowych i jednowiekowych drzewostanów, wobec zagro¿eñ
i zaleg³oœci pielêgnacyjnych ³atwiej podlegaj¹ degradacji (Rykowski 1993).

UBYTEK LASÓW

Innym typem zmian lasów i ekosysytmów seminaturalnych jest ubytek po-

wierzchni lasów. Ogó³em w ci¹gu siedemdziesiêciu lat uby³o w Polsce ponad 133
tys. ha lasów, co stanowi 0,4% powierzchni kraju. Najwiêksza powierzchnia
ubytku lasów wyst¹pi³a na terenie trzech województw: podlaskiego, lubelskiego i
mazowieckiego.

Ubytek lasów jest najczêœciej wywo³any przez czynniki antropogeniczne,

takie jak budowa nowych zak³adów przemys³owych czy rozwój osadnictwa.

66

Z. F. Po³awski

Przyk³adem silnego oddzia³ywania przemys³u na strukturê pokrycia/u¿ytkowania
ziemi mo¿e byæ rejon Huty Katowice, gdzie w latach 1972–1982 zmiany polega³y
na spadku powierzchni rolniczo-leœnych form pokrycia oraz wzroœcie technicz-
nych form zagospodarowania powierzchni. Tereny przemys³owe wzros³y z 0,5%
do 21%, g³ównie kosztem lasów, których powierzchnia zmala³a w tym regionie o
40% (Wrona, Klechta 2001). W ca³ym województwie œl¹skim nast¹pi³ ubytek
lasów na obszarze ponad 8 tys. ha, z czego przemys³ i osadnictwo spowodowa³y
utratê powierzchni blisko 5,5 tys. ha lasów. O intensywnoœci zjawiska w tym
regionie œwiadczy fakt, ¿e w województwie podlaskim ubytek lasów w wyniku
dzia³ania przemys³u by³ ponad 20 razy mniejszy i wyniós³ 228 ha.

Istotny ubytek lasów by³ nie tyle wynikiem naturalnych (dynamiczno-ewo-

lucyjnych) przekszta³ceñ œrodowiska, co raczej efektem polityki gospodarczej
cz³owieka, stymuluj¹cej zastêpowanie lasów przez grunty orne oraz ³¹ki i pas-
twiska. W latach 1930–2000 przekszta³cenie lasów w u¿ytki rolne objê³o w sumie
powierzchniê 92,95 tys. ha, w tym 57,02 tys. ha zosta³o przekszta³cone w grunty
orne, a 35,94 tys. ha – w ³¹ki i pastwiska. Stanowi³o to blisko 70% ogólnej
powierzchni ubytków lasów. Ten rodzaj przekszta³ceñ ekosystemów leœnych do-
minowa³ na terenie obecnego województwa lubelskiego. Ubytek lasów na rzecz
u¿ytków rolnych obj¹³ tu ponad 15 tys. ha. Taka tendencja ma swoje historyczne
uzasadnienie. Wzrost powierzchni gruntów ornych kosztem lasów rozpocz¹³ siê
jeszcze na pocz¹tku XX wieku. Warunki agrorolnicze, bardzo rozdrobniona
struktura obszarów rolniczych i kryzys rolnictwa, zmusi³y w³aœcicieli ziemskich do
sprzeda¿y lasów. To spowodowa³o wzrost powierzchni przeznaczonej pod uprawy
rolne (Koszutski 1918). W przypadku obecnego województwa podlaskiego mo¿na
zaobserwowaæ proces zastêpowania lasów przez ³¹ki i pastwiska, który obj¹³
powierzchniê ponad 11,5 tys. ha.

LASY W STANIE ZMIAN

WyraŸne zmiany wyst¹pi³y w obrêbie formy pokrycia ziemi okreœlanej jako

las w stanie zmian. Ta forma zajmuje obszar ponad 230 tys. ha i stanowi oko³o 0,7%
powierzchni Polski (tab. 1). Wystêpuje w ró¿nym natê¿eniu na terenie wszystkich
województw, a szczególnie zaznacza siê w województwach: dolnoœl¹skim, œl¹s-
kim, opolskim i podlaskim. Obejmuje ona dwa g³ówne typy zmian. Pierwszy, to
wstêpny proces zalesiania obserwowany g³ównie na terenach nieu¿ytkowanych
gospodarczo ³¹k i pastwisk oraz gruntów ornych wy³¹czonych z u¿ytkowania rolni-
czego. Aktualnie proces ten zaobserwowano na obszarze 40,62 tys. ha w od-
niesieniu do gruntów ornych i 25,24 tys. ha w przypadku ³¹k i pastwisk. Jest on
dobrze czytelny miêdzy innymi na terenie województwa mazowieckiego, gdzie
obj¹³ powierzchniê ponad 15 tys. ha, i województwa podlaskiego, gdzie przewa¿a

Zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów w Polsce w II po³owie XX w.

67

zarastanie ³¹k i pastwisk (5,6 tys. ha), oraz na obszarze województwa œwiêto-
krzyskiego, gdzie las w stanie zmian wyst¹pi³ na powierzchni ponad 5,0 tys. ha. W
przypadku województwa œl¹skiego wysoki wskaŸnik powierzchni lasów w stanie
zmian by³ zwi¹zany g³ównie z procesem rekultywacji terenów poprzemys³owych.

Innym kierunkiem s¹ zmiany, które objê³y powierzchniê 166,8 tys. ha, zwi¹-

zane z regeneracj¹ zniszczonych lasów, odtwarzaniem spalonych lasów i przebu-
dow¹ drzewostanów w kierunku odtworzenia ich pierwotnego sk³adu gatunko-
wego. Na przekszta³cenia lasów du¿y wp³yw mia³y tak¿e procesy wywo³ane
intensyfikacj¹ antropopresji, g³ównie zanieczyszczenie powietrza. Konsekwencj¹
zmian degeneracyjnych œrodowiska by³ trwa³y albo czasowy ubytek powierzchni
lasów. W niektórych regionach Polski nast¹pi³o tak du¿e os³abienie drzewostanów,
¿e dosz³o do procesu zamierania lasów oraz ich wylesiania. Na du¿¹ skalê zjawisko
to wyst¹pi³o w Sudetach – Górach Izerskich oraz Karkonoszach. Potwierdzaj¹ to
dane statystyczne, z których wynika, ¿e zmiany obszaru lasów w powiecie je-
leniogórskim spowodowane degradacj¹ drzewostanów objê³y ponad 15% powierz-
chni powiatu i wynios³y 9,74 tys. ha. Stan lasów pogarsza siê tak¿e w Beskidzie
Œl¹skim i ¯ywieckim (Rykowski 1993).

Wysoki wskaŸnik lasów w stanie zmian mo¿na zauwa¿yæ w województwie

opolskim i po³udniowych powiatach województwa œl¹skiego. Jest to w du¿ej
mierze zwi¹zane z po¿arem lasów, jaki mia³ miejsce w sierpniu 1992 r. w pobli¿u
miejscowoœci KuŸnia Raciborska. By³ to najwiêkszy tego rodzaju po¿ar w dziejach
Polski, który poch³on¹³ blisko 10 tys. ha lasu.

Na uwagê zas³uguj¹ znaczne obszary degradacji drzewostanów, które wy-

stêpuj¹ najczêœciej w obrêbie du¿ych kompleksów leœnych, szczególnie w Polsce
zachodniej. Ubytek powierzchni leœnej i powsta³e obszary zdewastowanego lasu s¹
efektem lokalizacji na tych terenach poligonów i baz wojskowych. W oficjalnych
statystykach tereny te by³y w³¹czone do lasów. W pó³nocnej i œrodkowej czêœci
zwartego obszaru Borów Dolnoœl¹skich (Œwiêtoszów, Przemków, Szprotawa, Sta-
ra Kopernia – obecnie woj. dolnoœl¹skie) trwa³e zniszczenia drzewostanów objê³y
ponad 28 tys. ha (Po³awski 1992).

Do koñca 2000 r. w obrêbie powierzchni zaliczonych do lasów w stanie zmian

wyraŸnie widoczna by³a przewaga procesów regeneracji terenów leœnych nad pro-
cesami zalesiania u¿ytków rolnych. Obecnie ta tendencja prawdopodobnie ulegnie
zdecydowanemu odwróceniu, gdy¿ wed³ug danych ostatniego spisu rolnego wzra-
sta udzia³ od³ogów i ugorów w ogólnej powierzchni gruntów ornych. W 2002 r.
zajmowa³y one ju¿ ponad 17% ogólnej powierzchni gruntów ornych. Stan ten jest
zwi¹zany g³ównie ze s³ab¹ op³acalnoœci¹ gospodarowania rolniczego. Nale¿y przy-
puszczaæ, ¿e grunty nieu¿ytkowane rolniczo zostan¹ przeznaczone do zalesiania.
Istotny wp³yw na to mo¿e mieæ polityka dop³at przeznaczonych dla w³aœcicieli
terenów zalesianych na obszarach, które nie s¹ u¿ytkowane rolniczo, oraz rea-
lizacja Krajowego Programu Zwiêkszania Lesistoœci Kraju, zak³adaj¹cego wzrost
lesistoœci kraju docelowo do 33–34%, wobec obecnych prawie 30% (Stêpieñ
2005).

68

Z. F. Po³awski

PODSUMOWANIE

Z przeprowadzonych analiz wynika, ¿e w ci¹gu 70 lat w Polsce dominuj¹cym

typem przemian form u¿ytkowania ziemi by³y zmiany powierzchni i przestrzennego
rozmieszczenia lasów. Ten typ przekszta³ceñ obj¹³ powierzchniê ponad 2 mln ha.

Zró¿nicowana by³a skala przemian, od przekszta³ceñ, które mia³y wymiar

lokalny, do zmian o zasiêgu regionalnym. Podstawowym kierunkiem zmian by³
przyrost area³u leœnego. Powojenne zalesienia wyst¹pi³y na ³¹cznym obszarze
ponad 1,5 mln hektarów, g³ównie w wyniku planowych zalesieñ gruntów po-
rolnych. Przyrost powierzchni leœnej koncentrowa³ siê g³ównie w pó³nocnej i
po³udniowej wschodniej Polsce i zdecydowanie wp³yn¹³ na wzrost lesistoœci kraju.

Oprócz zmian progresywnych, oznaczaj¹cych przyrost powierzchni leœnej,

zaobserwowano tak¿e zanikanie i degradacjê powierzchni leœnych, a wiêc prze-
kszta³cenia o charakterze regresywnym. W wielu przypadkach mia³y one trwa³y
charakter, jak w przypadku zajmowania lasów przez osadnictwo lub przemys³.

Zaobserwowane zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów

maj¹ swoje Ÿród³o nie tylko w z³o¿onych procesach naturalnych przekszta³ceñ
œrodowiska, ale s¹ tak¿e rezultatem oddzia³ywania czynników antropogenicznych.
W du¿ej mierze zmiany obszaru lasów s¹ wynikiem dzia³ania z³o¿onych procesów
historycznych, spo³ecznych i gospodarczych, które w znacznym stopniu mia³y
wp³yw na politykê leœn¹ w Polsce. Na wspó³czesny przestrzenny obraz lasów
znacz¹co wp³ynê³y te¿ przemiany strukturalne zwi¹zane ze zmianami ustrojowymi
w Polsce, maj¹ce swój pocz¹tek w ostatnim dziesiêcioleciu XX wieku.

Praca zosta³a z³o¿ona 28.02.2006 r. i przyjêta przez Komitet Redakcyjny 9.05.2006 r.

CHANGES OF AREA AND SPATIAL DISTRIBUTION OF FORESTS
IN POLAND IN LATE 20

TH

CENTURY

Summary

The basis for estimation of changes of ecosystems/forests spatial distribution and area was

the Poland’s General Land Utilization Map in 1:1,000,000 scale and database elaborated in a
framework of CORINE Land Cover (CLC-2000) project. The comparison of those two sources
of information was possible by means of thematic data generalization, conversion of analog data
into digital ones and geometric transformation. Editing an interpreting works result in database,
containing information about changes of land cover and its utilization in 70 years period. An
analysis of the database content allowed to register changes of forests and semi-natural ecosys-
tems area and its spatial distribution in late 20

th

century in Poland, in the shape of both a thematic

maps and a statistical sets.

Changes of forests and semi-natural ecosystems area and its spatial distribution in 70 years

period were noticed on 2 million ha or 6.5% of Poland territory. Appeared conversions were both

Zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów w Polsce w II po³owie XX w.

69

regressive and progressive and the sources of those were both natural transformations and an-
thropogenic changes.

(transl. M. T.)

LITERATURA

Balon J., German K., Maciejowski W., Ziaja W. 2001: Wspó³czesne przemiany œrodowiska przyrod-

niczego i ich wp³yw na funkcjonowanie Karpat Polskich. Przemiany œrodowiska przyrod-
niczego Polski a jego funkcjonowanie. Problemy Ekologii Krajobrazu, Kraków, X: 553-555.

Bielecka E., Cio³kosz A. 2004: Kartowanie pokrycia terenu w Polsce w ramach projektu CLC 2000.

Kartografia tematyczna w kszta³towaniu œrodowiska geograficznego. Materia³y Ogólnopol-
skich Konferencji Kartograficznych, Poznañ, 25: 62-67.

Bielecka E., Cio³kosz A. 2005: Pokrycie terenu w Polsce. Bazy danych CORINE Land Cover.

Inspekcja Ochrony Œrodowiska. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska. Warszawa:76.

Cio³kosz A., Po³awski Z. F. 2005: Zmiany u¿ytkowania ziemi w Polsce w II po³owie XX w. na

podstawie analizy danych kartograficznych. Roczniki Geomatyki, III/2: 17-26.

CORINE Land Cover 1993: Technical Guide, Brussels.
Jakkola O., Mikkola A. 1999: Data integration: Land cover in Finland, an example. Land cover and

land use information systems for European Union policy needs. Proceedings of seminar.
Luxemburg.

Jankowski W. 1976: Dzia³alnoœæ Komisji Œwiatowego Zdjêcia U¿ytkowania Ziemi MUG w latach

1949–1976. Przegl¹d Geograficzny, XLIX/4.

Kostrowicki J. 1959: Badania nad u¿ytkowaniem ziemi w Polsce. Przegl¹d Geograficzny, XXXI/3-4.
Koszutski S. 1918: Geografia gospodarcza Polski. Bogactwo i wytwórczoœæ. Warszawa: 113-218.
Po³awski Z. F. 1992: Dokumentowanie proradzieckich szkód ekologicznych. Las Pol., 19: 45.
Rykowski K. 1993: Stan œrodowiska w Polsce. Lasy. PIOŒ GRID,Warszawa: 43-53.
Soja M. 2001: Rozwój ludnoœciowy a zmiany u¿ytkowania ziemi w Beskidzie Niskim w XIX i XX

wieku. Przemiany œrodowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie. Problemy Eko-
logii Krajobrazu, Kraków, X: 687-689.

Srokowski S. 1945: Prusy wschodnie studium geograficzne i gospodarcze i spo³eczne. Wydawnictwo

Instytutu Ba³tyckiego, Gdañsk–Bydgoszcz–Toruñ.

Stêpieñ E. 2005: Leœnictwo a gospodarka przestrzenna. Ochrona œrodowiska w gospodarce prze-

strzennej. Poznañ: 128-130.

Uhorczak F. 1969: Polska Przegl¹dowa Mapa U¿ytkowania Ziemi 1:1 000 000. Instytut Geografii PAN.

Prace Geograficzne Nr 17, A – czêœæ tekstowa, B – czêœæ kartograficzna, PWN, Warszawa.

Wrona A., Klechta J. 2001: Zastosowanie teledetekcji i badañ naziemnych do oceny zmian œro-

dowiska wybranych miast Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³owego. Przemiany œrodowiska
przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie. Problemy Ekologii Krajobrazu, Kraków, X: 426-
431.

70

Z. F. Po³awski