Michaił M. Bachtin Czas i przestrzeń w powieści

Kształtowanie się czasu i przestrzeni na terenie literatury przebiegało w sposób
skomplikowany.
CHRONOTOP (dosł. „czasoprzestrzeń”) – tak nazywamy istotne współpowiązanie relacji
czasowych i przestrzennych przyswojonych w literaturze artystycznie. Istotna jest wyrażona
w nim nierozłączność przestrzeni i czasu.
Bachtin jest autorem koncepcji rozwoju czasu i przestrzeni tzw. Chronotop w kulturze
przedstawionej na przykładach literackich. Powiązał on przestrzeń przedstawioną z procesem
jej kształtowania się przebiegającym w czasie. Uważał że czasoprzestrzeń w literaturze
artystycznej jednoczy cechy przestrzenne i czasowe w ramach znaczącej i konkretnej całości.
Cechy czasu odsłaniają się w przestrzeni , zaś przestrzeń znajduje w czasie swój sens i miarę.
To krzyżowanie się porządków i złączenie cech stanowi o charakterze czasoprzestrzeni
artystycznej. Pojęcie czasoprzestrzeni ustalone przez Bachtina obejmuje różne gatunki
literackie. W zależności od gatunku i formy zmieniają się proporcje, formy specjalne częściej
i bardziej wyraźne występują w poezji, natomiast formy temporalne w prozie narracyjnej,
gdzie przestrzeń podporządkowana jest postaci bohatera, zaś uporządkowanie formalne
zakłada przede wszystkim zmiany temporalne. W teorii Bachtina przestrzeń i czas traktowane
są jednak łącznie jako dwie kategorie wzajemnie się uzupełniające. Z jednej strony przestrzeń
ulega ciągłym przemianom z drugiej zaś strony elementy tej przestrzeni wskazują na upływ
czasu. Istotną cecha tej teorii jest jej wartość formalna i znaczeniowa. Czasoprzestrzeń
określa artystyczną jedność utworu literackiego w jego relacji z rzeczywistością jak twierdzi
Bachtin.
CZAS AWANTURNICZY GRECKIEJ POWIEŚCI:
Tutaj jest takie pieprzenie o dupie Maryny. Spotyka się chłopak z dziewczyną i się w sobie
zakochują i oczywiście dochodzi do ślubu. Ich miłość podczas zaślubin jest taka sama, jak w
momencie kiedy się poznali, jakby nie upłynął czas. Przerwa, która jest między tymi dwoma
zdarzeniami nie należy do porządku biograficznego. Niczego nie zmienia w życiu bohaterów i
nic nie wnosi do ich życia. Gdy bohaterowie zyskali dojrzałości lepiej się wzajemnie poznali
– wtedy mamy do czynienia z jednym z typów dość późnej i nie awanturniczej powieści
europejskiej. Ale tego nie ma w powieści greckiej.
Jeśli chodzi o czas powieści, to są oni ciągle piękni i młodzi(gdy się poznają i gdy biorą ślub).
Czas, który mija, nie jest wliczany do wieku bohaterów. Czas ten jest pozbawiony wszelkiej
naturalności. Nie ma mowy o historycznej lokalizacji czasu awanturniczego, nie ma śladów
epoki.
Cała akcja powieści greckiej nie należy ani do historycznego ani do powszedniego ani
biograficznego ani elementarnego biologiczno - rozwojowego porządku temporalnego.
Wszystko pozostaje bez zmian. Jest to rozziew pozaczasowy, który powstał między pomiędzy
dwoma momentami realnego porządku temporalnego, w tym przypadku biograficznego.
W czasie awanturniczym chodzi o to, aby zdążyć na czas, uciec, być w danym momencie,
spotkać kogoś albo nie itp. W te krótkie epizody zawsze wchodzi tzw. „nagle i akurat” – czyli
takie zbieg okoliczności bez którego nie byłoby o czym pisać. Liczą się godziny, a nawet
minuty.
AWANTURNICZY „CZAS PRZYPADKU”
Jest specyficznym czasem ingerencji mocy irracjonalnych w życie ludzkie (bogowie. Los,
czarodzieje itp.). Bohaterowie działają w czasie awanturniczym, ale jako osoby fizyczne, ale
inicjatywa nie należy do nich (np. Eros zsyła na nich miłość). W obrębie tego czasu ludziom
wszystko się tylko zdarza. Człowiek czysto awanturniczy – to człowiek przypadku. Jako
człowiek, któremu coś się przydarzyło, wstępuję on w czas awanturniczy.

1

Momentów akurat nie można przewidzieć za pomocą analizy rozumowej, jedynie za pomocą
wróżb, proroczych snów i tego typu historii.
Gdy mowa o greckim czasie, to wiadomo, ze inicjatywa jest przekazana przypadkowi, który
rozdaje karty.
Aby przygoda mogła się rozwijać, potrzebna jest przestrzeń, dużo przestrzeni, którą mierzy
się miarą dalekości i bliskości (np. ma dojść do czyjeś egzekucji i nagle zjawia się ktoś
szybko bez względu na to, że miał do przemierzenia wiele kilometrów, on się zjawia w
moment – i ratuję tego niewinnego, skazanego na śmierć). Świat powieści greckich jest duży,
bo potrzebuje ogromnej przestrzeni, ziemi, morza, rozmaitych krajów.
Wszystkie przygody greckie cechuje przemieszczalność. Te przygody przemieszczają się w
czasie, który nie pozostawia po sobie śladu.
Brakuje w nich konkretyzacji, ponieważ utwór nabrał by wtedy ładu i przypadkowość byłaby
ograniczona.
Świat greckiej powieści jest światem obcym, gdyż nic w nim nie jest określone. Nawet kraj
rodzimy bohaterów jest obcy. Opisy w tym świecie są szczegółowe, jednak z pewnym
wyłączeniem. Wybiera się pewną część tego, co chcemy opisać, np. budowle. Nie ma całych
opisów obyczajowości danego kraju. Wszystkie opisywane wyizolowane przedmioty w
powieści są niezwykłe, dziwne i rzadkie. Dlatego też się je opisuje.
W poezji aleksandrowskiej wątki miłosne były opracowane w przestrzeni bukolicznej.,
pasterko-idyllicznej. Jest to bardzo zagęszczona czasoprzestrzeń. Czasy przenikają ze sobą
(czas przyrody, czas pasterki itp.). Ta czasoprzestrzeń nie odcisnęła piętna na powieści
greckiej.
Jeśli chodzi o dramat i epos, to panował tam czas ludowo-mitologiczny na którego tle
wyodrębnia się antyczny czas historyczny. Autor artykuł nie rozpowiada się na ten temat, bo
pisze, że nie o tym mowa.
OBRAZ CZŁOWIEKA W CZASIE AWANTURNICZYM:
Człowiek jest bierny i niezmienny, jemu wszystko się zdarza. Jest on jedynie marionetką, jest
podmiotem działania. Jego działania sprowadzają się do przymusowego ruchu w przestrzeni. ,
do zmiany miejsca w przestrzeni.
Można powiedzieć, że jest on graczem, którym steruje los i on doświadcza tej gry losu. Co
więcej, on chroni siebie, dostosowują się do reguł losu. Nadążasz?! Mi się już zbiera na
wymioty.
Ogromne znaczenie w powieści greckiej odgrywają momenty takie jak: rozpoznanie,
przebieranie się, pozorna śmierć, pozorna zdrada oraz wypróbowanie bohaterów pod
względem niezmienności, samotożsamości. Mamy tu do czynienia z bezpośrednią grą
fabularną cechami tożsamości ludzkiej.
Wypróbowanie bohatera:
Awanturnicza powieść prób- tego terminu używa się dla określenia powieści barokowej,
stanowiącej na gruncie europejskim kontynuację powieści typu greckiego.
W powieści greckiej wypróbowuje się bohaterów, np pod względem wierności, szlachetności,
męstwa, siły, niezłomności, rzadziej rozumu. Są kuszeni pokusami, spotykają ich
niebezpieczeństwa itp.
Człowiek w tej powieści jest człowiekiem prywatnym. Jest pozbawiony jakichkolwiek
istotnych związków ze swym krajem, miastem, czy też grupą społeczną. Nie czuje się częścią
społeczności. Jest człowiekiem samotnym, zagubionym w świecie.
Wygłasza ona długie przemówienia, w których dajmy na to opowiada swoje perypetie
miłosne nie jakby się zwierzał, lecz bardziej w formie publicznego sprawozdania. Jedność
obrazu człowieka w tej powieści ma charakter retoryczno-prawny.
Tylko znowu haczyk. Te momenty retoryczno-prawne mają charakter zewnętrzny i
nieadekwatny do wewnętrznej rzeczywistości człowieka, gdyż jest ona prywatna.

2

Czasoprzestrzeń powieści greckiej jest najbardziej abstrakcyjna spośród wszystkich wielkich
czasoprzestrzeni powieściowych. Świat i człowiek w tej czasoprzestrzeni są nieruchomi, nic
się nie zmienia ani w świecie, ani w człowieku.
POWIEŚĆ AWANTURNICZO-OBYCZAJOWA
Do tego typu powieści należą dwa utwory:
-Satiricon Petroniusza
-Metamorfozy albo Złoty osioł Apulejusza.
W tej powieści widoczne jest połączeni czasu awanturniczego z czasem powszednim. Te dwa
czasy ulegają zmianom w ramach zupełnie nowej czasoprzestrzeni utworzonej przez powieść.
Na fabułę Złotego osła składa się życiowa droga bohatera (Lucjusza) w jej istotnych
momentach, ale jej przedstawianiu są szczególne dwie cechy:

1. droga życiowa Lucjusza otrzymuje tutaj powłokę „metamorfozy”
2. sama droga życiowa zlewa się z realną drogą wędrówki – włóczęgi Lucjusza po

świecie, w postaci osła.

METAMORFOZA (przeobrażenie) głównie przeobrażenie człowieka. Na gruncie
antycznym idea metamorfozy torowała sobie bardzo skomplikowaną i rozgałęzioną drogę
rozwoju. Jednym z odgałęzień tej drogi jest filozofia grecka, w której idei przeobrażenia,
obok idei tożsamości, przysługuje doniosła rola. Inne odgałęzienie, to kultowy rozwój idei
metamorfozy w misteriach antycznych, a przede wszystkim w eluzyjskich.
Obserwują ideę metamorfozy u Hezjoda możemy dostrzec, że panuje porządek
genealogiczny, szczególny porządek zmian wieków. Bardzo odmienne są od siei obrazy
różnych okresów, pokoleń, pór roku. Zostaje jednak zachowana jedność procesu
teogonicznego, procesu historycznego, przyrodniczego.
Rozumienie metamorfozy u Hezjoda ma szeroki charakter
Przemiany Owidiusza – tutaj metamorfoza staje się prawie pojedynczą, jednostkową
metamorfozą poszczególnych odizolowanych zjawisk i zyskuje charakter zewnętrznego
cudownego przeobrażenia.
U Apulejusza metamorfoza stała się formą uzmysłowienia i przedstawienia jednostkowego
losu ludzkiego.
Dzięki metamorfozie pojawiają się różne i zdecydowanie odmienne obrazy tego samego
człowieka, połączone ze sobą jako różne okresy, różne etapy jego drogi życiowej.
Ukazane przez Apulejusza wydarzenia określają życie bohatera i to całość jego życia (nie jest
tu przedstawiony cały okres życia od dzieciństwa do śmierci, ale w typie kryzysowym
ukazuje się zaledwie jeden bądź dwa momenty, które decydują o losie człowieka i
wyznaczają charter jego życia). Ukazane są obrazy człowieka, które są rozłączone i połączone
ze sobą kryzysami i przeobrażeniami tego człowieka.
Ten typ powieści nie rozwija się w czasie biograficznym stricto sensu. Przedstawia tylko
wyjątkowe momenty, które określają zarówno obraz samego człowieka jak i charakter całego
jego późniejszego życia.
Inicjatywa początkowa należy zatem do samego bohatera i wypływa z jego charakteru.
Inicjatywa ta nie jest pozytywnie twórcza. Jest to inicjatywa winy, błędu, omyłki. Pierwsze i
ostanie ogniwo nie jest określane przez przypadek. Sny i wizje u Apulejusza dostarczają
bohaterom wskazówek, co maja robić, jak postępować, aby zmienić swój los. Zmuszają ich
do aktywności i do określonych działań. Cały ciąg awanturniczy rozumie się jako karę i
odkupienie.
Człowiek w tej powieści jest człowiekiem odizolowanym i prywatnym. Wina, odwet,
oczyszczenie i szczęśliwość mają zatem charakter prywatno-indywidualny, Są prywatną
sprawą pojedynczego człowieka. Człowiek się zmienia, przeżywa metamorfozę całkowicie
niezależnie od świata. Świat pozostaje niezmienny.

3

Przestrzeń tej powieści staje się konkretna i nasyca się czasem bardziej istotnym. Wypełnia ja
realny sens życiowy, przez co uzyskuje ona istotniejsze odniesienia do bohatera i jego losu.
Czasoprzestrzeń ta jest tak bardzo stężona, że takie momenty jak spotkanie, rozłąka,
zderzenie, czy ucieczka uzyskują w niej nowe i o wiele bardziej konkretne i
czasoprzestrzenne znaczenie. Bohater jednak tylko obserwuje sferę życia powszedniego.
Czasami się do niej wkrada, jako obca siła. Jednak nie należy do tej sfery i nie jest przez nią
określany. Życie powszednie – to niższa sfera egzystencji, z której bohater usiłuje się
wydostać i z która nigdy się nie zespala wewnętrznie. Ma swą niezwykłą, pozapowszednią
drogę życiową, której zaledwie jeden etap przebiega przez sferę życia powszedniego.
Życie wyłącznie osobiste, prywatne – w tym życiu nie ma nic publicznego, wszystkie
zdarzenia są sprawą osobistą. Kiedy dochodzi do przestępstwa, to mamy do czynienia z
życiem prywatnym, jednak z konieczności staje się życiem publicznym. Co do wątków
kryminalnych, to dużą rolę odgrywa odkrywanie sekretów poprzez podsłuchiwanie bądź
podglądanie. Takim osobami są najczęściej słudzy. Analogiczna pozycję do sługi zajmują
również prostytutka i kurtyzana. Analogiczną funkcję pełni także awanturnik w szeroki
pojęciu, który marzy o majątku i taka sytuacja pobudza go do poznawania życia prywatnego.
Czas powszedni w powieści awanturniczo-obyczajowej nie jest cykliczny. Ten czas jest
całkowicie oderwany od przyrody. Czas pozbawiony jest jedności i spójności. Jest podzielony
na poszczególne epizody, obejmujące tylko wybrane epizody. U Apulejusza jest widoczna
różnorodność społeczna.
Bachtin pisze także o tym, że czasoprzestrzeń dzieła zawsze zawiera moment wartościujący.
Opisuje motyw spotkania. W jego czasoprzestrzeni przeważa aspekt czasowy.
Czasoprzestrzeń ta odznacza się wysokim stopniem emocjonalno-wartościującej
intensywności. Spotkania zdarzają się zazwyczaj na drodze, gdzie przecinają się w jednym
czasowym i przestrzennym punkcie przestrzenne i czasowe trasy najrozmaitszych ludzi.
Dlatego też dziś jest tak szeroko pojęte znacznie drogi – mówi się, że się wstępuje na nową
drogę, mówi się także o drodze życiowej, drodze historycznej.
Nowy obszar dokonywania się zdarzeń powieściowych to zamek. Ukształtował się on w
Anglii w XVIII wieku. To miejsce jest nasycone czasem historycznym. Legendy i podania
ożywiają to miejsce i jego okolice.
Innym miejsce jest salon. W powieści Stendhala i Balzaka po raz pierwszy odgrywa ono
swoje znaczenie jak miejsce przecięcia się przestrzennych i temporalnych porządków
powieści. Tutaj prowadzone są dialogi, które zyskują wyjątkowe znaczenie w powieści,
ujawniają się charaktery, idee i namiętności bohaterów.
W powieści Flauberta Pani Bovary miejscem akcji jest prowincjonalne miasteczko. Czas nie
postępuje tu do przodu, tylko zatacza niejakie kręgi. Z dnia na dzień powtarzają się te same,
powszednie czynności, te same tematy do rozmów. Występuje tu cykliczny czas pospolitej
powszedniości. Ten czas wydaje się być czasem zatrzymanym. Nie może to być zatem
podstawowy czas. Powieściopisarze wykorzystują go jako czas uboczny.
Ostatnią czasoprzestrzenią, która jest nasycona w dużym stopniu emocjonalno - wartościująca
intensywnością jest próg. Jego najbardziej istotnym znaczeniem jest dopełnienie
czasoprzestrzeni kryzysu i przełomu życiowego. W metaforycznym znaczeniu próg kojarzy
się z momentem przełomu w życiu. Czas w tej czasoprzestrzeni jest momentem, któr y jak
gdyby nie posiada rozciągłości czasowej i wypada z normalnego przepływu czasu
biograficznego.
Przy badaniu czasowych i przestrzennych relacji w utworach literackich bada się przede
wszystkim relacje czasowe w oderwaniu od bezwarunkowo związanych z nimi relacji
przestrzennych, czyli nie stosuje się konsekwentnego czasoprzestrzennego podejścia do
analizy tej właśnie dziedziny poetyki.

4