Prof. dr hab.

Andrzej W. Jabłoński

Uniwersytet Wrocławski

Czym jest teoria w politologii?

Teoria polityki: między nauką a interpretacją

Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt.:

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwa

Zakład Teorii Polityki

Poznań 12 maja 2010 r.

- 2 -

Wprowadzenie

Od połowy ubiegłego stulecia w naukach społecznych przywiązuje się coraz więcej

uwagi do teorii. Pogląd, że wystarczy gromadzić fakty i pozwalać im „mówić za siebie” jest

dzisiaj dość powszechnie kwestionowany. Większość badaczy akceptuje prawdę, że teorie

w takiej lub innej postaci są niezbędne do prowadzenia obserwacji, porządkowania

poznawanych faktów i wyjaśniania. Dla wielu uczonych testowanie hipotez wynikających

z teorii jest głównym celem projektów badawczych. Powiększanie wiedzy teoretycznej jest

celem niemal wszystkich dyscyplin naukowych niezależnie od przedmiotu ich badań. Duży

zasób teorii świadczy o dojrzałości dyscypliny naukowej, jej zdolności do wyjaśniania

i rozumienia badanych zjawisk a nie tylko do gromadzenia wiedzy faktograficznej. Celem

prezentowanego tekstu jest zarysowanie tendencji przemian w teorii polityki, oraz omówienie

typów teorii we współczesnej politologii, głównie na przykładzie nauki amerykańskiej, która

w okresie ostatniego półwiecza wytyczała kierunki rozwoju dyscypliny. We współczesnej

politologii dominuje teoria empiryczna, którą odróżnia się od filozofii politycznej lub

normatywnej teorii politycznej. Teoria traktowana jest jako generalizacja z badań

empirycznych stanowiąca instrument wyjaśniania i przewidywania, zbiór hipotez testowany

w badaniach, lub model pojęciowy konstruowany w celu analizy i opisu zjawisk i procesów

politycznych. W głównym nurcie politologii panuje nastawienie scjentystyczne, zmierzające

do testowania hipotez i generalizacji według standardów nauki. W drugim obszarze

teoretycznym mamy do czynienia z teorią w rozumieniu analityczno-opisowym

i interpretacyjnym. Przydatność wiedzy politologicznej ocenia się nie przez teorie naukowe,

ale przez odpowiedzi na ważne pytania dotyczące mechanizmów polityki. Celem teorii jest

zrozumienie natury zjawisk i procesów politycznych, łączenie różnych perspektyw

badawczych, odniesienie do kontekstu historycznego i politycznego. Innym przejawem

teoretyzowania jest konceptualizacja przedmiotu badań, analiza historyczna i krytyczna

języka polityki.

Spoglądając z perspektywy historycznej na rozwój teorii polityki ostatniego półwiecza

można dostrzec dwie ogólne tendencje zmian. Pierwsza zmierzała do tworzenia empirycznej

teorii w wersji pozytywistycznej. Apogeum tej tendencji w pierwszych dekadach

powojennych była tzw. rewolucja behawioralna w politologii amerykańskiej. Druga tendencja

była w dużej mierze reakcją na niepowodzenia pierwszej. Jej cechą charakterystyczną był

częściowy

odwrót

od

pozytywistycznej/behawioralnej

teorii

polityki

wolnej

- 3 -

od wartościowania. W latach 70. i 80. rozwijały się nowe perspektywy badawcze

i teoretyczne, takie jak nowy instytucjonalizm, konstruktywizm, etnografia polityczna.

W latach 90. zaznaczały się wpływy teorii krytycznej i instytucjonalnej ekonomii politycznej.

Politolodzy zaczęli przypisywać większą uwagę do złożoności systemów politycznych,

roli kontekstu społeczno-historycznego, w którym funkcjonują instytucje i aktorzy polityczni

oraz ujęciom procesualnym. Polityka zaczęła być postrzegana bardziej jako złożony proces

polityczny niż arena polityczna. Większego znaczenia nabierały podejścia historyczne

i normatywne. Krytyka nadmiernej skłonności do modelowania i prognozowania szła w parze

z postulowaniem większej dokładności opisu zjawisk, konkretności i specyficzności kosztem

abstrakcji, symplifikacji i generalizacji. Teoria powinna być środkiem refleksji nad złożonymi

procesami ewolucji instytucjonalnej, identyfikacji ważnych zjawisk, które zasługują na

bliższą analizę empiryczną. Powinna uczulać badacza na kluczowe mechanizmy zmian wśród

bogatej złożoności wydarzeń (Hay, 2002, s. 47).

Niespełnione ambicje rewolucji behawioralnej

W latach 1940 i 50. ubiegłego stulecia autorzy tzw. rewolucji behawioralnej w politologii

amerykańskiej zmierzali do przekształcenia badań politycznych opartych na administracji

publicznej, instytucji prawno-ustrojowych i historii idei politycznych, w dyscyplinę naukową,

nie różniącą się zasadniczo pod względem metodologicznym od nauk przyrodniczych.

Inspiracją naukową dla behawioralnego nurtu w politologii była szkoła pozytywizmu

logicznego w filozofii nauki, która przyjmowała, że wiedza ma charakter wyłącznie

obserwacyjny, fakty istnieją niezależnie od badacza, a celem nauki jest budowanie

empirycznych twierdzeń, które można poddawać falsyfikacji przez odniesienie do faktów.

Zdania wartościujące nie należą do świata nauki i nie ma dla nich miejsca w badaniach

naukowych

Pionierzy nowej nauki o polityce (David Easton, Gabriel Almond, David Truman)

w pierwszych dekadach po drugiej wojnie światowej dążyli do zmiany tradycyjnego stylu

uprawiania tej dyscypliny, panującego od początku stulecia. Przedmiotem badań, który

tradycyjnie skupiał się wokół państwa miały teraz być realne zachowania polityczne

i mechanizmy władzy. Pojęcie państwa nie pasowało do „naukowej” politologii ponieważ

zawężało przedmiot badań dyscypliny i co ważniejsze, teoria państwa nie mogła uniknąć

elementów wartościujących. Przedmiot badań politologicznych lokowano w obszarze władzy,

które to pojęcie samo w sobie było neutralne względem wartości.

- 4 -

Cele nauki politycznej widziano w odkrywaniu i wyjaśnianiu mechanizmów wpływu

ukrytych za fasadą demokratycznych instytucji i procedur. Nauka o polityce miała być

oddzielona od etyki, teorii normatywnej, religii i ideologii. W opinii Harolda Lasswella,

jednego z pionierów behawioralnego nurtu w politologii amerykańskiej, przedmiotem badań

politologicznych powinno być odkrywanie mechanizmów wpływu politycznego, relacje

między elitami i resztą społeczeństwa (Bluhm : 223-226). Według oryginalnej definicji

Davida Eastona polityka to „autorytatywna alokacja wartości dla społeczeństwa”. Stanowi

ona pluralistyczny proces społeczny obejmujący nie tylko sferę działania organów państwa,

ale także aktywność wielu innych podmiotów, jak agendy biurokratyczne, grupy interesów,

wpływowe jednostki, i media.

Dyskusje nad pojęciem teorii polityki oraz jej miejscem i rolą w dyscyplinie lokowano

w centrum dyskursu nad kształtem politologii w powojennych dekadach rozwoju dyscypliny

w USA. Szczególnie kontrowersyjny był problem relacji między normatywną a empiryczną

teorią polityki Już w latach 1940. zgłaszano poglądy, że politolodzy powinni pozostawić

kwestie etyczne filozofom i zająć się opisem i analizą zachowania politycznego (Gunnel

1983, s. 11). Na początku lat 1950. w amerykańskim środowisku politologicznym zdobywał

coraz szersze poparcie pogląd, że zmiana w kierunku postępu naukowego w dyscyplinie

wymaga zmiany w pojmowaniu teorii, która powinna być rozumiana jako „systematyczna

analiza stosunków politycznych” (Ibid. 17). Zasadniczym elementem rewolucji teoretycznej

był zwrot w stronę analizy funkcjonalnej i systemowej, odejście od badań instytucjonalnych

i orientacji praktycznej do „czystej nauki”. W aspekcie epistemologicznym miało to oznaczać

rozdzielenie faktów od wartości i tendencje odwrotu nowej nauki o polityce od funkcji

normatywnej, kształtowanie dyscypliny, w której teoria jest ściśle powiązana z badaniami

empirycznymi (Ibid.26). Teoria miała charakter instrumentalny wobec badania naukowego,

miała wyjaśniać rezultaty badań i wskazywać kierunki zmian praktyki społecznej.

Apogeum „rewolucji behawioralnej” przypadło na dekadę lat 1960. Wówczas oficjalnie na

konferencjach APSA, rozdzielono empiryczną teorię polityczną od filozofii politycznej (lub

tradycyjnej teorii politycznej). W latach 60. panował optymizm odnośnie perspektyw rozwoju

„naukowej” politologii. W nowym kształcie dyscypliny teoria polityki miała do odegrania

kluczową rolę. David Easton kreślił optymistyczną wizję „ogólnej teorii”, złożonej z systemu

empirycznych generalizacji, która miała wyjaśniać zachowania polityczne. Teorie miały

powstawać z jednej strony metodą indukcji na podstawie badań empirycznych, a drugiej jako

rezultat testowania makro -konstrukcji teoretycznych w postaci systemu politycznego.

- 5 -

Paradygmat behawioralny współcześnie

Pojęcie teorii empirycznej w politologii podobnie jak w innych naukach społecznych, nie jest

jednoznaczne z teorią naukową w rozumieniu nauk fizycznych (zespół praw przyczynowych

umożliwiających wyjaśnianie i przewidywanie) pojecie teorii wzorowane na modelu nauk

przyrodniczych stawia zbyt wysokie wymagania dla politologii i innych dyscyplin

społecznych. Tym niemniej idea naukowej teorii polityki przyświeca znacznej części

ś

rodowiska politologicznego, w szczególności w Stanach Zjednoczonych Wielu politologów

widzi świat polityczny przez pryzmat praw i teorii przyczynowych. Ich zdaniem poważne

badania politologiczne powinny być zorientowane na testowanie i generowanie teorii, budowę

modeli matematycznych, stosowanie ilościowych metod gromadzenia i przetwarzania danych

(Burnham et. al. s.18) Pojęcie teorii oznacza zespół empirycznych generalizacji

umożliwiający wyjaśnianie i przewidywanie określonego typu zdarzeń. Zdaniem

W. P. Shively (2001, s. 30) jednym z trzech głównych kryteriów dobrej teorii (oprócz

prostoty i ważności) jest dokładność przewidywań „Teoria powinna umożliwiać tworzenie

dokładnych

prognoz” (s. 32) Według autora, zadaniem podstawowych badań

politologicznych jest tworzenie nowych teorii lub testowanie istniejących (21).

Teoria traktowana jest jako instrument wyjaśniania o charakterze nomotetycznym. Aby

wyjaśnić zjawisko, należy wykazać, iż jest ono przypadkiem jakiegoś prawa ogólnego. Jeśli

wykażemy, że badane zjawisko jest przypadkiem szerszej klasy zjawisk, którymi „rządzi”

odkryte wcześniej prawo, wówczas badane zjawisko uznaje się za wyjaśnione w terminach

tego prawa. Wynika z tego możliwość prognozowania wystąpienia podobnego zjawiska

w przyszłości, jeśli powstaną warunki (konieczne i wystarczające) wymagane przez prawo.

Inny politolog Stephen Van Evera definiuje teorie jako „twierdzenia ogólne, które opisują

i wyjaśniają przyczyny lub rezultaty określonych klas zjawisk. Składają się z praw

przyczynowych lub hipotez, wyjaśnień i warunków poprzedzających”. Wyjaśnienia teorii

składają się z praw przyczynowych lub hipotez, które z kolei zawierają zmienne zależne

i niezależne” (s. 8) Autor ten stoi na gruncie jedności teorii naukowej. Jak pisze, „Nie

przekonują mnie opinie, że zasadnicze reguły metody naukowej powinny być inne w „twardej

nauce” a inne w naukach społecznych. Nauka jest nauką” (s. 2).

Jakość teorii empirycznej zależy od siły wyjaśniania. Dobrą teorię cechuje duża siła

wyjaśniania dużej liczby zmiennych. Im większa jest siła wpływu zmiennej niezależnej na

zachowanie zmiennej zależnej, z tym lepszą teorią mamy do czynienia. Teoria powinna być

możliwie prosta, operować niewielką liczbą zmiennych, mieć odniesienie do realnego świata,

- 6 -

łatwa do testowania. Im więcej zmiennych niezależnych zawiera teoria, tym trudniej

zweryfikować prawdziwość jej hipotez. Teoria powinna być przydatna do formułowania

prognoz mających zastosowania w praktyce społecznej (Van Evera, 1997, s.17-21) Autor

przyznaje, iż naukowe kryteria definiowania teorii są trudne do spełnienia w politologii.

Pod adresem podejścia behawioralnego wysuwa się zarzut selektywnego dobierania

tematów badań do zasobu odpowiednich narzędzi badawczych (metod) oraz dostępności

ilościowych baz danych na temat zachowań wyborczych, lub opinii publicznej gromadzonych

przez dziesięciolecia. Kryterium wyboru tematów badań nie zawsze są ważne problemy

społeczne i polityczne, ale dysponowanie zasobem narzędzi badawczych. Zagadnienia nie

poddające się metodologii ilościowej jak problemy tożsamości politycznej, etnografia

polityczna, lub przywództwo polityczne, są ignorowane jako nie zasługujące na uwagę nauki

akademickiej. Jednak dotychczas nieliczne teorie politologiczne spełniają kryteria teorii

naukowej. Za klasyczny przykład generalizacji behawioralnej zbliżonej do prawa ogólnego

uchodzi w literaturze „żelazne prawo oligarchii” Roberta Michelsa, które utrzymuje, że

władza w dużych organizacjach nieuchronnie przechodzi w ręce małych grup przywódczych.

Teza ta jest niezmiernie trudna do sprawdzenia, ale dotychczasowe obserwacje wskazują, że

wiele partii politycznych nie stosuje się do tego prawa. Inna teoria uważana za prawo ogólne

przyjmuje, że państwa demokratyczne nie prowadzą między sobą wojen, co zostało

statystycznie potwierdzone, jednak ostatnie badania konfliktów prowadzone w krajach

afrykańskich podważają prawdziwość tej teorii. Inna powszechnie znana teoria zderzenia

cywilizacji, opracowana przez Samuela Huntingtona, przewiduje konflikt między światem

zachodnim a cywilizacjami niezachodnimi, przede wszystkim światem islamu. Za oznakę

prawdziwości tej teorii niektórzy uznali ataki terrorystyczne 11/ 09/01. Jednak w teorii

Huntingtona można dostrzec tezę fundamentalizmu kulturowego i uproszczony model

cywilizacji oparty na podejściu religijnym.

Współcześnie w porównawczych badaniach politologicznych dominują teorie średniego

zasięgu dotyczące różnego typu zachowań wyborczych, instytucji, stabilności systemow

demokratycznych, wpływu polityki publicznej na różne aspekty zachowań politycznych.

Poziom predyktywności tych teorii jest różny, w zależności od wielkości badanej próby

państw, partii politycznych, lub kampanii wyborczych. Szeroko zakrojone badania nad

warunkami powstania i przetrwania demokracji przyniosły interesujące rezultaty, które

w znacznym stopniu potwierdziły słuszność teorii modernizacji. z badan wynika, ze czynniki

ekonomiczne mają istotny wpływ na powodzenie demokratyzacji. W państwach zamożnych

upadki demokracji są rzadkie natomiast w krajach biednych odwrotnie. Obliczono, że

- 7 -

w krajach w których dochód narodowy na mieszkańca spadnie poniżej 2000 dolarów

prawdopodobieństwo upadku demokracji wciągu następnego roku wynosi 1/10 procent,

przedziale dochodu $ 2.001 – 5.000 prawdopodobieństwo wynosi 1/16, natomiast w krajach

powyżej $ 6.055 raz ustanowione demokracje są w zasadzie bezpieczne (Schapiro, 2004.

s. 30). Z niedawnych badań porównawczych nad losem młodych demokracji (Capstein

i Converse, 2008) wynika, że niski poziom dochodu per capita, wysokie wskaźniki

nierówności podziału, wysokie poziomy ubóstwa, i wysokie wskaźniki fragmentacji etnicznej

społeczeństwa obniżają prawdopodobieństwo przetrwania młodych demokracji.

2.

Teorie formalne

Teorie formalne formułują dedukcyjne tezy oparte na logiczności przyjętych a priori

przesłanek. Ich celem jest wyjaśnianie działań politycznych przez tworzenie i testowanie

prognoz wynikających z przesłanek teorii. Teoria racjonalnego wyboru zawiera hipotetyczny

model aktora, który kieruje się instrumentalną zasadą maksymalizacji indywidualnej korzyści.

Aktorzy posiadają tranzytywną hierarchię preferencji, co oznacza, że w określonym

kontekście istnieje tylko jeden optymalny wybór działania. Jednostka działająca racjonalnie

wybiera działanie, które jest najlepszą drogą do osiągnięcia zamierzonego celu. Użyteczność

teorii i modeli formalnych polega na tym, że kierują one uwagę badaczy na wybrane aspekty

tak złożonych instytucji jak państwo, procesy decyzyjne etc. Jak pisze G. Sorensen, (2004,

s. 21) Teorie te „stanowią różne spojrzenia na złożoną rzeczywistość; każda z nich jest

punktem startu dla analizy, która rzuca światło na określone aspekty tej rzeczywistości,

zostawiając inne w cieniu. Każde może być użyteczne dla pewnych celów analitycznych

i mniej przydatna dla innych”. Teorie pozwalają badać rzeczywistość w określonej

perspektywie, szukać potwierdzenia w praktyce dla swoich hipotez. Realizm przesłanek ma tu

drugorzędne znaczenie. Przydatność teorii zdaniem ich autorów należy oceniać na podstawie

dokładności formułowanych na ich podstawie prognoz.

W literaturze istnieją odmienne interpretacje tego typu teorii. Według pierwszej

założenia teorii wskazują na strukturalny/zewnętrzny typ wyjaśniania (racjonalny aktor stoi

przed iluzorycznym wyborem, bowiem kieruje nim logika maksymalnej korzyści, która

orientuje jego działanie w kierunku jednej opcji). Inni analitycy dostrzegają w tej teorii

przesłanki humanistycznej filozofii oświeceniowej, która przypisuje jednostce atrybut

wolności wyboru i podmiotowości. „Teoria zakłada, że ludzie dysponują możliwością

wyborów i przez poznanie tych wyborów możemy zrozumieć, co się dzieje w świecie.

- 8 -

Wydarzenie polityczne nie mają charakteru przypadkowego, nie są dyktowane przez bogów,

gwiazdy ani złe duchy, nie są tez zdeterminowane planem historii, struktur społecznych lub

klas ekonomicznych (…) To ludzie są sprawcami wydarzeń. nawet jeśli ich pole wyboru jest

ograniczone, to jednak istnieje”.

W każdej z tych interpretacji tkwi zagrożenie dla relewantności teorii. Jeśli przyjmiemy,

ż

e model stwarza jednostce wolność wyboru działania, to teoria traci moc predyktywności.

Jeśli natomiast przyjmiemy założenie, że wszystkie działania polityczne są racjonalne, to jest

to założenie nieprawdziwe. Teoria może wyjaśnić zachowania tylko pewnej populacji

aktorów politycznych. Przykładowy model wyjaśniania przyjmie następującą formułę

(prawo): „ sytuacji S racjonalny aktor A, któremu przyświeca osiągnięcie celu C, głosuje na

kandydata typu K”. Jeśli stwierdzimy, że wyborca W, o którym wiemy, że jest racjonalny, (to

znaczy racjonalnie zmierza do określonego celu) faktycznie zagłosował na kandydata typu

K, jego zachowanie daje się wyjaśnić w języku teorii.

Dobrze znanym w literaturze przykładem zastosowania teorii racjonalnej jest teoria

minimalnego rozmiaru koalicji gabinetowych (Riker 1963). Z racjonalnej przesłanki, że

uczestnicy rynku politycznego kierują się w przede regułą maksymalizacji korzyści własnych

(władza i prestiż) wynika, że partie formujące gabinety rządowe będą zapraszać do koalicji

najmniejszych partnerów, tak aby zapewnić rządowi większość w parlamencie, ale oddać jak

najmniej tek ministerialnych koalicjantowi. Z badań porównawczych wynika, że poziom

trafności hipotez tej teorii wynosi około 50 %. Teoria Rikera została podważona przez

M. Axelroda (1970), który zauważył, że ważniejszym kryterium od chęci kontroli rządu jest

bliskość ideologiczna partii zakładających koalicje. Według tego autora, koalicje zostaną

sformowane przez najbliższe sobie partie zdolne do sformowania efektywnych sojuszy (284).

Jednak na korzyść teorii przemawia fakt, iż jak stwierdzono empirycznie, gabinety złożone

z koalicji minimalnie zwycięskich, są bardziej stabilne politycznie, i mają znaczne szanse

przetrwania dłużej, niż pozostałe (Riker, 1983, s 53).

W stosunkach międzynarodowych prawem predyktywnym opartym na logice teorii

racjonalnego wyboru jest prawo wskazujące przyczyny wybuchu wojen (Bueno de Mesquita,

1981) Utrzymuje ono, że decydenci, którzy wszczynają wojnę przeciw innemu państwu

muszą przypisywać pozytywną wartość spodziewanym rezultatom (Riker, 53)

Prawdziwość hipotez wynikających z teorii racjonalnego wyboru jest bardzo trudna do

naukowego zweryfikowana. Aspiracje do uniwersalizmu mają słabe podstawy, ale nie neguje

to przydatności teorii jako perspektywy badawczej. Działania ludzkie są rezultatem

zmiennych wewnętrznych i zewnętrznych wobec jednostki. Działania polityczne są

- 9 -

rezultatem wewnętrznych cech aktorów, oraz czynniki zewnętrzne wobec nich. Teoria

polityki musi brać pod uwagę obydwie grupy czynników.

3. Perspektywy teoretyczne i modele

Budowanie modeli stanowi popularną perspektywę badawczą w politologii. Analiza

politologiczna przy wykorzystaniu modeli ma na celu ukazanie prawdziwej natury badanego

zjawiska, które jest przedmiotem badań z różnych perspektyw teoretycznych. Modele zycia

politycznego nie spełniają wymogu izomorficzności, badacze świadomie upraszczają badane

zjawiska i procesy, na przykład akcentują jedne cechy państwa pomijając inne, nie mieszczą

się w modelu,

Szczególne znaczenie dla rozwoju teorii polityki miał w latach powojennych model

systemu politycznego opracowany przez Davida Eastona (1965). Stanowił on złożony

konstrukcje pojęciową, która miała w przyszłości rozwinąć się w ogólną teorię polityki

(Gunell, 1997, s 64) Miał stanowić naukową podstawę teoretyczną do prowadzenia badan

porównawczych państw niezależnie od ich instytucji ustrojowych i położenia geograficznego.

Każdy z elementów systemu ma „przypisaną” funkcję w zapewnieniu równowagi

z otoczeniem i zapewnienia stabilności politycznej. Istota funkcji sprowadza się do pełnienia

przez struktury systemu oczekiwanego działania przyczyniającego się do zapewnienia

równowagi całości. Funkcje to działania, które wywołują skutki sprzyjające integracji

i stabilności społecznej (Rogowska 1998 :216). Celem analizy funkcjonalnej w politologii jest

badanie czynników stabilności i równowagi systemów politycznych. Przykładowa analiza

funkcjonalna może przyjąć następującą postać 1. Z definicji systemu wynika, że wymaga on

dla zachowania swojej stabilności pewnego zakresu zgody głównych sił politycznych 2. Jeśli

aktywność partii politycznych w ramach ustalonych reguł gry politycznej sprzyja tworzeniu

consensusu, to 3. partie są czynnikiem funkcjonalnym dla systemu.

Wyjaśniająca funkcja analizy funkcjonalnej okazuje się jednak wątpliwa. Przypisanie

systemowi określonego katalogu koniecznych funkcji jest wynikiem subiektywnego założenia

teorii, a nie naukowego prawa. Test hipotezy dotyczącej obecności lub braku działania

(funkcji) na stan systemu jest niemożliwy z powodu niemożności wyłączenia z analizy innych

czynników, które równolegle oddziałują na stan systemu. Trudno przeprowadzić eksperyment

i zamrozić na pewien czas procesy socjalizacji politycznej, artykulacji interesów, lub

wytwarzania zgody elit, i badać skutki ich braku dla stabilności systemów. Słabość realizacji

- 10 -

funkcji przypisanych systemowi wywołuje różne skutki dla stabilności politycznej w różnych

krajach, kulturach politycznych, poziomach rozwoju ekonomicznego, etc.

Z tych i innych przyczyn funkcjonalizm nie cieszy się dzisiaj poważaniem w teorii

socjologicznej i politologicznej, Jako paradygmat spokrewniony ze strukturalizmem i teoria

systemów w teorii społecznej i politycznej spotyka się z krytyką ze strony metodologicznego

indywidualizmu oraz teorii krytycznego realizmu wskazujących na znaczenie podmiotowości

i działania aktora politycznego jako istotny element post-strukturalnej teorii polityki.

4 Teorie instytucjonalne

Pod koniec dekady lat 60. ruch behawioralny w politologii amerykańskiej znalazł się

w odwrocie. W 1967 roku „grupa na rzecz nowej nauki o polityce” w ramach APSA poddała

krytyce behawioralny paradygmat amerykańskiej politologii za jej konserwatyzm i izolowanie

się od realnych problemów społecznych. Dwa lata później (1969) David Easton, podwówczas

prezydent APSA dość niespodziewanie ogłosił nową, „postbehawioralną” rewolucję w nauce

o polityce. Zmiana miała polegać na reorientacji badań w stronę praktycznych problemów

nurtujących społeczeństwo, kosztem badań teoretycznych. Post behawioralna faza rozwoju

nauki o polityce przyniosła rewizję przedmiotu badań politologicznych oraz odrzucenie

naturalistycznego modelu nauki politycznej. Krytyce poddano kształtowanie dyscypliny

według założeń epistemologicznych nauk przyrodniczych. Zdaniem Almonda (1977)

politolodzy powinni rozwijać podejścia odpowiednie do badania rzeczywistości ludzkiej

i społecznej. Koncepcja nauki politycznej zapożyczona z pozytywizmu, poszukująca praw

naukowych ma ograniczoną przydatność w naukach społecznych i wskazuje niewłaściwy

kierunek rozwoju dyscypliny. David Easton (1997) pisząc z perspektywy drugiej połowy lat

90 podsumował zarzuty pod adresem behawioralnej koncepcji nauki o polityce

1.

fundamentalistyczne traktowanie nauki, oderwanie badań od realiów bieżącej polityki,

lekceważenie społecznej odpowiedzialności uczonych, 2.koncepcja metody naukowej, która

kierowała uwagę badaczy na działania sił i warunków społecznych w otoczenia aktora

politycznego, lekceważąc podmiotowość aktorów, ich zdolność dokonywania wyborów

i wpływania na otoczenie, 3. bezkrytyczna akceptacja pozytywistycznej filozofii nauki,

4

. naiwne oczekiwanie, iż politologia może być uwolniona od ideologicznych założeń,

5

. doktryna profesjonalizmu dyscypliny odgrodziła środowisko politologiczne od szerszej

publiczności oraz od pokrewnych dyscyplin nauk społecznych.

- 11 -

Inni krytycy scjentyzmu w teorii polityki wskazują na nierozerwalny ich zdaniem,

związek działań ludzkich z kontekstem w jakim one zachodzą lub zachodziły w przeszłości.

Kontekstem zjawisk zachodzących przyrodzie są warunki fizykochemiczne, które zasadniczo

pozostają stałe podczas kolejnych badań. Kontekstem ludzkich zachowań jest środowisko

społeczne, które podlega nieustannym zmianom. Zmianom podlegają również obiekty badań

którymi są rozumne ludzkie istoty, które mogą zmieniać zachowania pod wpływem rożnych

czynników, między innymi pod wpływem nowych odkryć naukowych. Powtarzalność badań

tych samych zjawisk społecznych lub politycznych w tych samych kontekstach jest

niemożliwa. Tworzy to nierozwiązywalny paradoks dla teorii naukowej. Z istoty teorii

wynika, że musi być ona uniwersalna, czyli uwolniona od ograniczeń kontekstualnych

(Flyvbjerg 2008, s. 47). Aby stworzyć teorię naukową badacz zmuszony jest przezwyciężyć

ograniczenia kontekstu w jakim zachodzą obserwowane zjawiska społeczne. Nie może jednak

tego uczynić, ponieważ to właśnie konteksty definiują typy zjawisk, które teoria ma

wyjaśniać.

Powyższe czynniki sprawiają, że politologia, dotychczas nie wypracowała predyktywnych

teorii naukowych. Niemal wszystkie teorie politologiczne typu I mają charakter formalny

(dedukcyjno-hipotetyczny) modelowy lub probabilistyczny. Można na ich podstawie

przewidywać z większym lub mniejszym prawdopodobieństwem przebieg niektórych

rezultatów politycznych, jak wyniki wyborów, skład partyjny koalicji gabinetowych,

wydarzenia rewolucyjne i wiele innych zjawisk. Poszukiwania ogólnej teorii polityki nie

przyniosły rezultatów i wielu politologów zwątpiło w celowość jej poszukiwania. Przejawem

tego była ewolucja zainteresowań części środowiska politologicznego w stronę teorii państwa,

teorii kulturowej, etnografii politycznej, oraz teorii krytycznej. Krytyka behawioralizmu miała

negatywy wpływ na reputację modelu systemu politycznego w którym upatrywano

perspektywę stworzenia ogólnej teorii polityki. Krytycy podważali status naukowego

obiektywizmu analizy systemowej zarzucając jej aprobatę status quo i niezdolność

wyjaśniania zmiany politycznej. Jak pisał David Easton (1997, s. 17) „wraz ze spadkiem

zaufania do przedmiotu badań i metod behawioralnych dyscyplina nieoczekiwanie straciła

punkt zakotwiczenia. Politolodzy zwrócili się w wielu kierunkach, poszukując nowych metod

i tematów badań. Dyscyplina została rozdrobniona na wiele kawałków metodologicznych

i merytorycznych”.

W przedmiocie badań politologicznych nabrały większego znaczenia kwestie, które

w okresie poprzednich dekad były pomijane, gdyż nie mieściły się w nurcie behawioralnej

filozofii nauki. 1. Zwrócono uwagę na rolę podmiotu politycznego w wymiarze mikro-

- 12 -

politycznym (podmiotowość jednostki) oraz makropolitycznym (państwo jako aktor

polityczny). 2.Wróciło zainteresowanie problematyką teorii kulturowej zaniedbanej w okresie

dominacji racjonalizmu i indywidualizmu w empirycznej teorii polityki, znaczenia na nowo

nabrały kategorie kontekstu społecznego, kulturowego, tożsamości grupowej, 3. Wzrosło

zainteresowanie rolą idei w analizie zmiany politycznej, 4. Rozwinął się dość wpływowy nurt

badawczy zwany historycznym instytucjonalizmem. Temu ostatniemu warto poświęcić trochę

więcej uwagi.

Instytucjonalizm historyczny zapatruje się sceptycznie na teoretyczne ambicje

politologii post-behawioralnej. Stawia przed sobą skromniejsze zadanie wyjaśniania

instytucjonalnych mechanizmów polityki bez pomocy teorii. Badaczy interesują procesy

historyczne, które w określonych uwarunkowaniach (kontekstach) wpływają na stan

demokracji, typ reżimu politycznego, poziom stabilności politycznej, etc.

Jak pisze Sven Nimmo, (2008, s.133) zamiast badać działania polityczne w oderwaniu

od czasu i miejsca, dąży się do tego, aby usytuować je we właściwym kontekście społecznym

i historycznym. W analizie przywiązuje się uwagę nie tylko do czynnikow materialnych, ale

podkreśla znacząca rolę idei jako czynnika zmiany politycznej (della Porta 41), wskazuje się

doniosłą rolę czynnika podmiotowego, strategicznych aktorów w analizie zmian politycznych.

Postuluje się budowanie teorii polityki w oparciu o łączne badanie instytucji, idei, aktorów

i kontekstów społecznych. Ta perspektywa, pisze Nimmo traktuje historię i politykę jako

współzależne i dynamiczne procesy, których rezultatów nie da się przewidzieć, gdyż nie

przebiegają linearnie, ale podlegają wpływom czynników przypadkowych. Badacz

zainteresowany jest wyjaśnianiem, ale nie przewidywaniem. Kieruje się poglądem, że

przewidywanie nie jest możliwe z powodu „przypadkowości, kompleksowej interakcji

współzależnych zmiennych w czasie”. Instytucjonalizm historyczny odnosi się krytycznie do

ambicji scjentystycznych głównego nurtu politologicznego. „Badań nad polityką nie można

porównywać do fizyki, bowiem obiekty badań tych dyscyplin są zupełnie inne (…)

Studiowanie historii przy pomocy metod i modeli stosowanych w fizyce jest jak studiowanie

poezji przy pomocy algebry

” (134).

W przeciwieństwie do behawioralizmu i formalnego racjonalizmu, instytucjonalizm

historyczny ukazuje ograniczoność predyktywnej nauki o polityce, wskazuje na złożoność

systemów politycznych i złożoność procesow zmiany, w których uwikłane są ludzkie

podmioty. Jak pisze Colin Hay, ( 2002, s. 47), „Instytucjonalna i konstruktywistyczna analiza

polityczna rozwija się przez dialog między teorią i materiałem empirycznym, analityk buduje

bogatą i teoretycznie ukierunkowaną narrację historyczną (…) która zmierza do uchwycenia

- 13 -

kompleksowości i specyfiki procesów zmiany, badając wzajemne relacje między aktorami,

ideami i instytucjami, ustalając warunki istnienia mechanizmów ewolucji i transformacji”.

Badacze sceptycznie podchodzą do przewidywania postulując identyfikacje warunków

w których występuje regularność i nieregularność zachowań politycznych, złożone procesy

deliberacji aktorów politycznych i role idei w kształtowaniu strategii politycznych. Wskazuje

się, że racjonalność jest warunkowana przez konteksty kulturowe, ustalanie relacji między

racjonalnością a realnym zachowaniem jest zadaniem badań empirycznych. Ograniczenia

teorii predyktywnej wynikają nie tyle z winy politologów, co z natury przedmiotu badań-

systemów i aktorów politycznych (Ibidem, s. 49).

Celem bardziej ambitnych badań instytucjonalnych jest wyjaśnianie przyczyn zmian

instytucji ustrojowych, instytucjonalnych uwarunkowań stabilności demokracji i wpływu

instytucji na rozwój ekonomiczny. W badaniach tego szuka się korelacji miedzy zmiennymi

instytucjonalnymi. Często przypomina się znane wyjaśnienie instytucjonalne, które

utrzymuje, że „amerykański system dwupartyjny jest bezpośrednią konsekwencją

amerykańskiego systemu wyborczego”. Jako warunki wyjściowe tego wyjaśnienia podaje się

dwie cechy systemu wyborczego 1 jednomandatowe okręgi wyborcze, 2. większościowy

system wyborczy. Francuski socjolog Maurice Duverger na podstawie obserwacji wielu partii

politycznych wyraził powyższą prawidłowość w postaci prawa nazwanego jego nazwiskiem :

„jednomandatowy system wyborczy z większością względną faworyzuje system

dwupartyjny” (cyt za : Isaak , 1984, s 153). Prawo to uchodzi za przykład wyjaśniania

instytucjonalnego w czystej postaci. Fakt istnienia w danym państwie systemu dwupartyjnego

jest wyjaśniany przez prawo odnoszące się do instytucjonalnych cech systemu wyborczego

(Isaac 154)

5 Teorie kulturowe

Podobnie rozumieją funkcje nauki i teorii badacze zajmujący się analizą kulturową. Badania

nad polityką tożsamości -etniczną, imigrancką, rasową, religijną, płciową, ruchów

społecznych, i ich politycznymi implikacjami zyskiwały na popularności w ostatnich dwóch

dekadach dwudziestego wieku Badacze w tym nurcie zmierzają do wyjaśniania

mechanizmów identyfikacji grupowych, wartości i norm. Badania te wymagają innego

podejścia do teorii, niż przyjęte w nurcie behawioralnym i racjonalnym. Trudno tu o szersze

generalizacje, bowiem historyczna różnorodność tożsamości politycznych jest tak różna, że

- 14 -

próba uogólniania ma niewielkie szanse powodzenia. Wyjaśnianie wielu istotnych aspektów

wymaga

interpretacji,

badań

terenowych,

pogłębionych

wywiadów,

obserwacji

partycypacyjnej i innych metod jakościowych (Smith, 2004, 53). „Tożsamości polityczne

które przeważają w jednym miejscu, mogą być całkiem inne w innym miejscu i czasie, żeby

je zrozumieć trzeba uwzględniać lokalne wzory zachowania politycznego, społeczne

i ekonomiczne praktyki danego społeczeństwa.

Zrozumienie relacji zachodzących między kulturą a działaniem politycznym, które leży

w centrum zainteresowań analizy kulturowej w politologii, wymaga łączenia podejścia

kulturowego i podmiotowego. Kultura jako zmienna w analizie działań politycznych przez

długi czas była traktowana z lekceważeniem, ustępując miejsca indywidualizmowi i teorii

racjonalnej. W ostatnich dwóch dekadach zmienne kulturowe brane były poważnie pod

uwagę przez badaczy zmiany politycznej (Ronald Inglehart), efektywności demokracji

(Robert Putnam), konfliktu cywilizacyjnego (Samuel Huntington) oraz tożsamości politycznej

Dzięki badaniom Putnama pojęcie kapitału społecznego zrobiło międzynarodową karierę nie

tylko w teorii polityki, ale także w praktyce społecznej i politycznej. Zmienne kulturowe

(etniczność, religia, tradycja, kapitał społeczny) mogą stanowić silne lub słabe determinanty

zachowań politycznych w zależności od kontekstu i czasu w jakim występują. Normy

kulturowe podlegają zmianom, ale nie można ich lekceważyć w procesie budowy teorii

polityki. Pojęcie kultury politycznej posiada istotne znaczenie w analizie instytucjonalnej,

oraz w analizie zmiany i stabilności politycznej.

6 Teorie analityczne

Konceptualizacja terminologii politologicznej jest ważnym elementem teorii polityki. Jej

celem jest definiowanie i interpretacja terminów tworzących siatkę pojęciową politologii. Jak

pisze Peter Mair, (2008, s 179) „…pierwszym zadaniem każdego badacza jest specyfikacja

natury obiektów badań, zdefiniowanie pierwszoplanowych pojęć z którymi ma do czynienia”.

Wiele pojęć politologicznych ma wielowymiarowy charakter, zatem niezbędne jest

wyjaśnienie ich znaczenia i perspektyw badawczych jakie implikują. Definicje obiektów

badań politologicznych wyznaczają różne perspektywy badawcze. Na przykład jeśli

przyjmiemy definicje polityki jako areny politycznej, to zawężamy obszar badan do aktorów

instytucjonalnych. Jeśli przyjmiemy perspektywę feministyczną, wówczas prywatne będzie

dla nas tez polityczne-pole naszych obserwacji będzie o wiele szersze Dostrzeżemy w nim

zjawiska władzy i konfliktu innego typu, niż w polityce publicznej.

- 15 -

Analizie pojęciowej poddaje się kategorie politologiczne stanowiące jądro dyscypliny,

jak polityka, władza, konflikt, pluralizm, demokracja, reprezentacja, suwerenność, kultura

polityczna. Z drugiej strony politologia wzbogaca się wciąż o nowe pojęcia, które wymagają

teoretycznego opracowania. W ostatniej dekadzie wiele uwagi poświęcano takim pojęciom

jak europeizacja, globalizacja, rządzenie wielopoziomowe, deliberacja. Zadaniem teoretyka

jest śledzenie genezy, ewolucji i wewnętrznej struktury pojęcia. Niektóre kategorie jak

demokracja uległy rewizji i doczekały się nowych znaczeń ( inne jak polityka, instytucja

podlegały „rozciąganiu”. Pojecie instytucji pierwotnie oznaczało normy prawne, natomiast

obecnie obejmuje także normy społeczne i wzory kultury. Inne pojęcia zostają wzbogacone

o nowe typy zjawisk Na przykład klasyczne pojęcie władzy Roberta Dahla (decydowanie

w sytuacji konfliktu interesów) poszerzyło się w latach 60. i 70. o dwa nowe „oblicza” -

-ustalanie agendy i kształtowanie preferencji. Na podstawie analizy ewolucji tego pojęcia

Colin Hay (2004, s. 185) proponuje rewizję definicji, traktując władzę jako zdolność aktorów

do wpływania na kontekst, w którym poruszają się inni aktorzy i który ogranicza zasięg

możliwości ich działania. Na tym oczywiście nie kończy się debata nad znaczeniem władzy,

ale dalsza analiza wymagała by osobnego artykułu.

Innym problemem analizy pojęciowej w teorii polityki jest mnożenie podtypów

znaczeniowych. Niektóre pojęcia jak demokracja wzbogacają się wciąż o nowe typy jak

demokracja liberalna, nieliberalna, protekcyjna partycypacyjna, pluralistyczna, proceduralna,

wyborcza, i wiele innych. Analityk ma często problem z definiowaniem poszczególnych

typów demokracji, które zazębiają się i wykazują niektóre cechy wspólne. Im więcej powstaje

podtypów, tym bardziej komplikuje się problem konceptualizacji.

7. Teorie krytyczne i normatywne

Inaczej niż w empirycznej teorii polityki rozumie się funkcje teorii w nurcie

zbliżonym do epistemologii humanistycznej i normatywnej teorii politycznej. Pod koniec

ubiegłego stulecia nurty te zaczęły na nowo zdobywać szersze wpływy w naukach

społecznych i politycznych. Ich przedstawiciele uważają, że teorię naukową i teorię polityki

dzielą zasadnicze różnice natury epistemologicznej i co za tym idzie, metodologicznej.

Pierwsza zmierza do obiektywności, badacz jest neutralnym obserwatorem, który zostawia

uczucia za drzwiami laboratorium, jego relacja z przedmiotem badań dokonuje się za

pośrednictwem technicznych narzędzi badawczych, Centralnym zadaniem teorii polityki jest

zrozumienie jak ludzkie istoty rozumieją siebie i swój świat Wartość teorii politycznej nie

- 16 -

polega na wytwarzaniu weryfikowalnych twierdzeń, ale na zrozumieniu życia politycznego,

zrozumieniu jak aktorzy polityczni rozumieją siebie i otaczający świat (Thiele 2003, s. 13)

Teoria krytyczna nawiązuje do teorii społecznej Szkoły Frankfurckiej założonej

w latach 1920, skupiających grono wybitnych myślicieli (między innymi Max Horkheimer,

Theodor W. Adorno, Jurgen Habermas) Uczeni ci odnosili się krytycznie do nurtu

pozytywistycznego w naukach społecznych. Twierdzili, że teorii naukowej nie można

oddzielić od kwestii normatywnych, a nauka nie powinna tracić z pola widzenia celu, jakim

jest emancypacja ludzkich istot (Joas, Knebl, 2009, 2004, s. 213- 14)

Współcześni zwolennicy teorii krytycznej w politologii zmierzają do głębszego

zrozumienia współczesnych zjawisk politycznych, niż zwolennicy teorii behawioralnych

i formalnych Uważają, iż budowanie abstrakcyjnych modeli życia politycznego, upraszcza

rzeczywistość i nie pozwala na jej zrozumienie w pełnej złożoności. Zwracają uwagę nie

tylko na empiryczne, ale także etyczne i społeczne powinności teorii społecznej i politycznej.

Opisując społeczno-polityczne status quo odrzucają instrumentalizm dominujący w teorii

polityki, który ich zdaniem pasywnie odzwierciedla zastane przez badacza stany

rzeczywistości. Kwestionują instrumentalne założenia racjonalizmu, wskazując na moralne

powinności teorii społecznej. Jak piszą autorzy brytyjscy „Teoria krytyczna jest szczególnie

zainteresowana zjawiskiem ekskluzji związanej ze społecznym, ekonomicznym i politycznym

status quo, w zakresie w jakim istniejący system petryfikuje stosunki władzy sprzyjające

ekskluzji społecznej

” (El-Ojeli, Hayden, s.10, 15). Teoria krytyczna rozumiana jest przez

autorów jako „narzędzie krytyki społecznej i zmiany, iluminacji źródeł ludzkiego nieszczęścia,

wnoszenie wkładu do celów ludzkiej emancypacji, powstania demokratycznego, społecznie

sprawiedliwego i prawdziwie ekologicznego społeczeństwa”.

Rosnące wpływy podejścia krytycznego w politologii zachodniej były reakcją na

uniwersalizm teorii politycznej (Gunnel 1997). Inspiracją dla odrodzenia nurtu krytycznego

w teorii społecznej był przełom tysiąclecia, gwałtowne przyspieszenie rozwoju nauki

i technologii w ostatnich dekadach dwudziestego wieku, nasilenie procesów globalizacji

i związany z tym postmodernistyczny dyskurs w teorii społecznej i politycznej. W analizie

procesu historycznego przedstawiciele teorii krytycznej odrzucają predyktywne teorie, które

głoszą nadejście epoki ponowoczesnej lub globalnej, końca historii lub globalny konflikt

cywilizacji. Zamiast tego dążą do rekonstrukcji teorii polityki w taki sposób, żeby połączyć

najbardziej użyteczne perspektywy teoretyczne (Best i Kellner 2001; Giddens 2003). Zdaniem

I. Shapiro ( 2004, s. 36) zamiast tworzyć wciąż nowe modele i teorie, politolodzy powinni się

przyjrzeć krytycznie tym teoriom, które już istnieją i które nie zawsze przedstawiają

- 17 -

prawdziwy obraz stosunków politycznych i procesów. Zamiast szukać tematów badań pod

kątem testowania teorii i metod, należy zwracać większą uwagę na istotne problemy

polityczne, a dopiero w dalszej kolejności szukać adekwatnych teorii i metod ich badania.

Krytyczni teoretycy polityki szukają prawdy leżącej „pośrodku”, między modelowymi

ujęciami teorii polityki i systemow politycznych, takimi jak scjentyzm-interpretacja,

strukturalizm- intencjonalizm, realizm- liberalizm, nowoczesność- ponowoczesność, lub.

Proponują badać przydatność różnych modeli, łączyć sprzeczne perspektywy teoretyczne,

zwraca uwagę na zjawiska, które uchodzą uwadze twórcom modeli i teorii formalnych.

Zdaniem duńskiego politologa G. Soerensena (2004, s. 186-7), podejście krytyczne

wyłania się jako pożądany punkt startu do badania złożonych procesów transformacji

współczesnego państwa. Podejście to pozwala uniknąć uproszczonych założeń dotyczących

relacji państwa i rynku przyjmowanych przez realizm i liberalizm. Przyjmuje ono postawę

otwartą, ze należy uwzględniać w analizie istotne elementy zawarte w różnych modelach

państwa i te które nie zostały uwzględnione przez ich autorów. Należy też zwracać uwagę ma

procesy historyczne, które ukształtowały stan dzisiejszy.

Słabością teorii krytycznych jest, że są one słabiej rozpoznawalne, niż proste teorie

formalne i modele instytucji oraz procesów politycznych. Można je oskarżyć o unikanie

jasnego stanowiska w sporach teoretycznych i osłabianie teorii kosztem dążenia do opisu

wszystkich istotnych aspektów zjawisk. Wychodząc z założenia, że prawda leży pośrodku,

odrzucają skrajne stanowiska teoretyczne. Opowiadają się za dialektycznym podejściem

w badaniach procesów społecznych i politycznych. Odrzucając scjentyzm optują za

interdyscyplinarnym podejściem badawczym. Twierdza, że najlepszą metodologią w analizie

społecznej i politycznej jest metoda dialektyczna, postrzegająca rzeczywistość ludzką

w perspektywie ewolucyjnej i konfliktowej (Stevens, Best, 14).

Niektórzy przedstawiciele teorii krytycznej jak duński socjolog i politolog Brent

Flywbierg (2009, s. 47) utrzymują, że należy na zrewidować współczesną doktrynę nauk

społecznych opartą na scjentyzmie. Trzeba wyciągnąć wnioski z faktu, że w okresie

minionych dwustu lat nauki te nie zdołały stworzyć ani jednej normalnej teorii naukowej.

Flywbieg postuluje powrót do arystotelesowskiej koncepcji nauki politycznej jako phronesis

(mądrość praktyczna), którą filozof sytuował między episteme (wiedza naukowa) a techne

(wiedza techniczna). Należy zmierzać do odzyskania nadwątlonego prestiżu nauk

społecznych poprzez oparcie się na wartościach, zbliżenie teorii do praktyki społeczno-

politycznej oraz skupienie uwagi na centralnych dla tych dyscyplin zagadnieniach władzy

i konfliktu. Zamiast szukać abstrakcyjnych reguł uniwersalnej racjonalności politycznej,

- 18 -

należy badać konkretne przypadki relacji władzy i wiedzy, uprawiać narrację historyczną

i dążyć do kontaktu ze społeczeństwem, które jest adresatem wytwarzanej przez uczonych

wiedzy (ibidem r. 9) Zdaniem autora, dominująca aktualnie w naukach społecznych orientacja

naśladowcza wobec naturalizmu jest szkodliwa dla ich przyszłości, ponieważ istnieją nikłe

szanse, aby na tym polu skutecznie konkurować z naukami przyrodniczymi. Drogę wyjścia

z kryzysu dla nauk społecznych Flywbierg widzi w ich reorientacji w kierunku phronesis.

Realizacja tego celu wymaga rezygnacji z scjentyzmu w zakresie tworzenia kumulatywnej

i predyktywnej teorii, zwrócenie się w stronę problematyki wartości i władzy, oraz

efektywnego komunikowania rezultatów badań do społeczeństwa. Jeśli to się uda, to istnieje

szansa na przekształcenie nauk społecznych ze sterylnej dyscypliny akademickiej zajmującej

się tylko własnymi sprawami w izolacji od społeczeństwa, w dyscypliny użyteczne dla

szerokiej publiczności, cieszące się na nowo społecznym zaufaniem (166).

Uwagi końcowe

1. Teoria polityki rozwija się pod wpływem dwóch różniących się pod względem

metodologicznym koncepcji badań politologicznych : 1. naukowej, 2. interpretacyjnej.

Pierwsza opiera się na ogólnie przyjętych standardach nauki : pewności, prostoty, wiedzy

kumulatywnej, przyczynowości, jedności prawdy, uniwersalizmu i wiedzy obiektywnej.

Druga operuje pojęciami sceptycyzmu, głębokiego opisu, nie-linearnej sukcesji

paradygmatów, znaczenia, wielości prawdy, kontekstualizmu, wiedzy subiektywnej

( Mearsheimer, s. 386)

W ślad za tym podziałem można wyróżnić dwie odmienne koncepcje wyjaśniania

działań odpowiedzialnych za zdarzenia i procesy polityczne. 1. Koncepcja wewnętrzna

wskazuje na subiektywną racjonalność aktora, intencje lub powody (reasons), które skłaniają

jednostkę do podjęcia określonego typu działania. (Ferejohn 2005, s. 152) Działania

polityczne są w tym ujęciu rezultatem wewnętrznych dyspozycji, dążeń i pragnień jednostek.

2. Koncepcja zewnętrzna skupia uwagę na przyczynach działania (causes) W tej koncepcji

aktor polityczny jest traktowany jako przedmiot wpływu instytucji władzy, grup społecznych,

lub systemów. (Easton 1997; Ferejohn, 2004). Pierwsze podejście przecenia zdolność aktora

politycznego do realizacji własnych celów i strategii. Drugie przecenia znaczenie struktur

i instytucji w narzucaniu ograniczeń dla podmiotowości politycznej. Oba podejścia

traktowane z osobna mają ograniczoną zdolność wyjaśniania zdarzeń i procesów

politycznych. Obiecującym kierunkiem wyjścia z tego dylematu są teorie krytycznego

- 19 -

realizmu, uwzględniające dialektyczne relacje między ograniczeniami zewnętrznymi

(strukturalnymi) a subiektywną racjonalnością (podmiotowością) aktora politycznego.

2. Sposoby rozumienia teorii polityki mają związek z tematyką (przedmiotem) badań.

Na przykład w badaniach zachowań masowych, jak kampanie wyborcze można budować

modele statystyczne o stosunkowo wysokiej predyktywności rezultatów politycznych.

W badaniach instytucjonalnych, badaniach nad polityką publiczną, tożsamością polityczną,

lub polityką zagraniczną państwa metody ilościowe są mniej przydatne. Stosowane w tego

typu badaniach studia przypadku ograniczają możliwości predyktywnej teorii polityki.

Rezultaty badań przyjmują przeważnie charakter analitycznych narracji, teorii wąskiego

zasięgu odnoszących się do wyjaśnień niewielkiej liczby przypadków, lub specyficznych

wyjaśnień pojedynczych zdarzeń politycznych, procesów lub instytucji.

3. W okresie ostatniego dwudziestolecia można dostrzec w politologii rosnące wpływy

zwolenników teorii krytycznych, którzy uważają, że droga do wypracowania teorii polityki

(działań i procesów politycznych) prowadzi przez połączenie wysiłków różnych

paradygmatów teoretycznych i metodologicznych. Racje ma Ian Schapiro (2004, s. 26) kiedy

pisze że „większość zjawisk politycznych ma złożoną naturę i ich kompletne wyjaśnienie

z perspektywy jednej teorii nie wydaje się możliwe…” Godna odnotowania jest sugestia

K. Monroe (1997, s. 296) : „Zamiast spierać się na temat wyższości jednych teorii nad innymi

w nauce o polityce, powinniśmy zrozumieć i wykorzystać silne punkty różnych teorii oraz

wyciągnąć wnioski z porażek dla wskazania nowych kierunków pożytecznych dla konstrukcji

teorii (…) Zasadnicze znaczenie ma dążenie do lepszego zrozumienia życia politycznego, a nie

spory między uczonymi czyje rozumienie jest lepsze”.

4. Można dostrzec zjawisko krążenia teorii politologicznych. Po dłuższym czasie

w nowych okolicznościach historycznych niektóre zapomniane już teorie nabierają na nowo

aktualności. Jako przykład może służyć teoria modernizacji, która była popularna w teorii

demokracji w latach 60. została zapomniana przez następne dwie dekady i na nowo „odkryta”

w latach 90 jako przydatne narzędzie wyjaśniania sukcesów i porażek nowych demokracji.

Podobnie jest z teorią instytucjonalną i kulturową

5. Powracającym przedmiotem dyskusji w teorii i metodologii nauk politycznych są

relacje między empiryczną i normatywną teorią polityki. Rośnie świadomość, że problemy

badane przez politologów są nieuchronnie uwikłane w kwestie wartości Analizy władzy,

reprezentacji politycznej, polityki publicznej, konfliktów politycznych implikują często

normatywne punkty widzenia, które warto identyfikować. Problemy i wydarzenia polityczne

- 20 -

prezentują się odmiennie w zależności od punktu widzenia perspektyw teoretycznych, według

których są analizowane.

Literatura

Almond,

Gabriel, (1990), Discipline Divided. Schools and Sects in Political Science, SAGE

Publications.
Benton,

T. Craib, I. (2003) Filozofia nauk społecznych. Od pozytywizmu do postmodernizmu,

Wyd. DSW, Wrocław.
Chwaszcza,

K. (2008), Game Theory, w Porta, D.d., Keating M. red Approaches and

Methodologies in the Social Sciences,

Cambridge University Press, Cambridge.

Dahl,

R, (2007) Współczesna analiza polityczna, Wyd. Scholar Warszawa.

Easton

, David., The Future of the Postbehavioral Phase in Political Science, w : Renwick ,

Kristen, R. , (1997) Contemporary Empirical Political Theory, University of California Press.
Giddens,

A.nthony (2003) Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji, Zysk i s-ka

Wydawnictwo, Poznań.
Hay,

Colin., (2002) Political Analysis. A Critical Introduction, Palgrave Macmillan.

Isaac, Alan C. (

1984) Scope and Methods in Political Science, the Dorsey Press, Chicago

Joas,

Hans, Knobl, Wolfgang, ( 2004) Social Theory. Twenty Introductory Lectures,

Cambridge University Pres.
Lowndes,

V., (2006) Instytucjonalizm, w : Marsh D., Stoker, G., red. Teorie i metody

w naukach

politycznych, Wyd. UJ, Kraków.

Krauz-Mozer,

Barbara (2005) Teorie polityki, Założenia metodologiczne Wydawnictwo UJ,

Kraków.
Porta

Donatella., Keating Michael (2008) How many approaches in the Social Sciences ? an

epistemological introduction,

w : Porta, Keating, (2008), Approaches and Methodologies….

Renwick,

Kristen, M. (1997) Human Nature, Identity and the Search for a General Theory of

Politics,

w Renwick Kristen M., red. Contemporary Empirical Political Theory, University

of California Press.
Rhodes,

(1995) The Institutional Approach, w Marsh, D., Stoker G., red. Theory and

Methods in Political Science,

Macmillan press ltd., Hampshire and London.

Riker

William., The ferment of the 1950s and the development of rational choice theory,

w : Renwick Kristen R, (1997) Contemporary Empirical Political Theory….
Rosenberg,

Alexander, (2008) Philosophy of Social Science, Westview, Duke University,

Philadelphia.
Schapiro,

Ian i inni, red. (2004), Problems and Methods in the Study of Politics, Cambridge

University Press.
Shively,

W. Philips (1997) Sztuka prowadzenia badań politycznych, Zyska i spółka, Poznań

Sorensen,

George (2004), The Transformation of the State. Beyond the Myth of Retreat,

Palgrave Macmillan.
Steinmo,

Sven, (2008) Historical Institutionalism, w Porta, donatella, Keating, Michael,

Approaches and Methodologies….
Van Evera,

Stephen (2001) Guide for Students of Political Science, Cornell University, 1997.

Weale,

A, (2006) Politics as Collective Choice, w Leftwich, ed. What is Politics ? The

Activity and its Study,

Polity.