Mirosław Mazur

Ziołolecznictwo europejskie

Słowo wstępne

Stosowanie leków pochodzenia naturalnego jest tak stare jak ludzkość. Praźródłem
wszystkich leków jest przyroda - ożywiona i nie ożywiona - w szczególności zaś królestwo
roślin. W ciągu kilku tysięcy lat walki z chorobami wraz z rozwojem wiedzy medycznej
zmieniały się zasadnicze kryteria stosowania surowców i substancji roślinnych w celach
terapeutycznych. Wiele roślin cieszących się niegdyś uznaniem przeszło do rangi
drugorzędnych, co najwyżej pomocniczych i dietetyczno-przyprawowych, a nawet
bezwartościowych. Równocześnie wiele cennych leków stosowanych przez współczesną
medycynę (np. Cardiaca) bazuje na roślinach.

Początki stosowania roślin - jak również innych surowców pochodzących z otaczającego
człowieka środowiska - jako środków leczniczych owiane są mgłą historii. Nikt nie jest w
stanie dziś jednoznacznie nakreślić genezy terapeutycznej większości roślin, minerałów czy
substancji zwierzęcych. Kwestia ta pozostaje już dzisiaj w kręgu domysłów, mitów i legend -
a przy tym jest sprawą względną. Względną gdyż to, co dla jednych było znanym i
powszechnie używanym lekiem, innym było dane poznać setki a nawet tysiące lat po nich
(np. korę chinową używaną od pokoleń - jako lek przeciwgorączkowy i kojący serce - w
Ameryce Południowej, Europejczycy wypróbowali po raz pierwszy cztery wieki temu).
Podobnych temu przykładów można by mnożyć bez liku. Bez wątpienia ten jak i każdy inny
uzmysławia nam, iż odkrycie uzdrawiającego działania tego czy innego składnika natury
bardzo często było dziełem przypadku, rzadziej efektem celowych poszukiwań. Poznając,
często zaskakujący, wpływ roślin na stan zdrowia , człowiek dopatrywał się w nich narzędzi
działania sił nadprzyrodzonych - stąd pochodzi wiara w talizmany roślinne (np. korzeń żeń-
szenia lub mandragony), tradycja używania ich podczas obrzędów religijnych oraz
utrzymywanie w tajemnicy przed większością społeczeństw wiedzy o rzeczywistym kierunku
działania roślin przez kapłanów, druidów i im podobnych, zajmujących się ich zbieraniem,
przerobem i ordynowaniem.

Leczenie roślinami istniało wszędzie tam gdzie był człowiek, tworząc mniejsze bądź większe
zbiorowości-szczególny jego rozwój obserwowany był jednak w kulturach
wysokorozwiniętych - a do takich niewątpliwie należały starożytne cywilizacje: indyjska,
chińska, sumeryjska, egipska i grecka (na kontynencie euroazjatyckim) czy aztecka bądź
inkaska (w Ameryce Południowej). O nich historia mówi najwięcej. Niestosownym byłoby
jednak nie wspomnieć iż lecznictwo istniało wśród ludów prymitywnych, koczowniczych,
tworzących raczej wspólnoty plemienne - w jakich zresztą przetrwały do dnia dzisiejszego,
pielęgnując przejmowaną od przodków całymi latami wiedzę o życiu i otaczającym świecie.
Brak dostatecznych informacji o ich sztuce medycznej wynika z faktu przekazywania jej
ustnie z pokolenia na pokolenie. Liczne zaś dzieła pisane, powstałe we wspomnianych
wcześniej starożytnych cywilizacjach, dają obecnie szeroki wgląd w ówczesną medycynę a
zwłaszcza ziołolecznictwo, stanowiące jej trzon.

Ziołolecznictwo /łac.

phytoterapia

//gr.

fyton

- roślina,

therapeo

- leczę/ etymologicznie

oznacza leczenie przy pomocy roślin. Jak już wspomniałem stanowiło ono od wieków
zasadniczy element sztuki leczniczej, tym niemniej sam termin rozpowszechnił się w Europie
całkiem niedawno bo dopiero po I wojnie światowej, początkowo we Francji, a stamtąd w
innych krajach.

Rys Historyczny

Ziołolecznictwo europejskie, dzielone jest przez historyków medycyny na kilka okresów:
antyczny, średniowieczny, renesansowy, oświeceniowy i współczesny. Za jego kolebkę
uważana jest Grecja, skąd pochodzą najstarsze rodzime na naszym kontynencie dokumenty
traktujące o sztuce leczenia. Medycyna starożytnej Grecji nie była jednak tworem
oryginalnym - Hellenowie czerpali bowiem swą wiedzę z bogatej i wiele wieków starszej
cywilizacji egipskiej, ta zaś z przekazów babilońskich i asyryjskich, a te z kolei ze
starożytnych kultur Azji południowo-wschodniej.

Podobnie jak w Egipcie, lecznictwo w starożytnej Grecji związane było z kultem religijnym i
początkowo skupiało się w świątyniach. Stopniowo jednak eliminowano zeń pierwiastki
magiczne i teurgiczne , dzięki czemu przybierało ono coraz bardziej charakter świecki. Jego
rozkwit datuje się na V-IV wiek p.n.e. Wówczas to pojawili się pierwsi lekarze świeccy -
wykształceni filozofowie przyrodnicy, zwalczający panujące w lecznictwie zabobony,
przesądy i praktyki magiczne. Poglądy najwybitniejszych z nich wywarły olbrzymi wpływ na
medycynę europejską, stając się na wiele wieków podstawą studiów medycznych.

Ziołolecznictwo greckie bazowało głównie na rodzimej florze, wykorzystując m.in. rumianek,
lulek, szafran, piołun, lukrecję, babkę, nagietek, koper, czosnek, mak polny, aloes, len,
kolendrę, jaskółcze ziele, jałowiec, cebulę morską (stosowane już kilkaset lat wcześniej w
Egipcie), gorczycę (i sporządzane z niej kataplazmy wprowadzone przez Pitagorasa) jak też
na surowcach sprowadzanych z Azji bądź Afryki takich jak: mirra, kora granatowca, nasiona
kulczyby, żywica sandarakowa czy owoce aminka egipskiego.

Grecja jest ojczyzną "ojca medycyny" Hipokratesa z Kos (V-IV wiek p.n.e.), który w dziele
pt. "Corpus Hipokraticum" dał opis około 300 leków pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i
mineralnego, dzieląc je według działania.

Z okresu aleksandryjskiego, po upadku politycznym Grecji, pochodzi słynny teriak - zwany w
Polsce driakwią - opracowany przez Mitrydatesa króla Pontu, będący mieszanką
kilkudziesięciu składników i uznawany za uniwersalną odtrutkę - o wierze w jego "cudowną"
moc świadczy fakt, iż był on wymieniany jeszcze w XIX - wiecznych farmakopeach.

W przeciwieństwie do Grecji, w Rzymie lekoznawstwo i lecznictwo rozwinęło się dość
późno, bo dopiero w I wieku p.n.e., i co ważniejsze głównie za sprawą Greków.
Ziołolecznictwo z czasów cesarstwa rzymskiego stanowiło w zasadzie kontynuacje greckiego.
Na uwagę zasługuje fakt wprowadzenia przez Galena - najwybitniejszego obok Hipokratesa -
lekarza starożytności i reformatora nauk, wielu nowych postaci leków (od niego pochodzi
nazwa farmacja galenowa).

Okres wczesnego średniowiecza to czas działalności Arabów w Europie południowej. Mimo,
ż

e w zakresie piśmiennictwa medycznego byli tylko kompilatorami dzieł greckich ich zasługi,

zwłaszcza w dziedzinie szeroko pojętej farmacji były olbrzymie. Wprowadzili oni szereg
nowych form leków (np. ulepek, słód, pigułka, woda aromatyczna, rub (zagęszczony sok),
olejki eteryczne), opracowali pierwowzory stosowanych do dziś metod praktyki
laboratoryjnej (takich jak: destylacja, sublimacja, krystalizacja, roztwarzanie), przyswoili
lecznictwu europejskiemu wiele nieznanych dotąd środków medycyny Dalekiego Wschodu
(np. cynamon, imbir, ostryż, goździki, drzewo sandałowe, gutaperka, gumiguta, balsam
kopaiwowy, haszysz, pieprz, betel, areka, kamala, katechu i in.)

W tym czasie zaczęło się rozwijać ziołolecznictwo klasztorne. Przy powstających w VI wieku
pierwszych klasztorach zaczęto oprócz tradycyjnych warzyw uprawiać zioła lecznicze, z
których sporządzane przez zakonników preparaty lecznicze stosowane były na miejscu w
przyklasztornych szpitalach lub sprzedawane w przyklasztornych aptekach tzw. infirmeriach.

Nową epokę w dziejach leku roślinnego w Europie zapoczątkowała działalność Paracelsusa
(1493-1541). Wykazał on błędność dotychczasowych teorii Galena, Avicenny, arabskich
komentatorów okresu średniowiecza. Według niego choroba jako proces chemiczny,
zachodząca w organizmie, powinna być leczona środkami chemicznymi. Takich środków
należy poszukiwać w roślinach, izolować je na drodze przetwórstwa chemicznego i w
otrzymanej postaci stosować do zwalczania cierpień. Jego teoria dała początek późniejszym
badaniom fitochemicznym, a w okresie XVI-XVII wieku przerodziła się w kierunek zwany
jatrochemią lub chemią lekarską. Dla ziołolecznictwa okres paracelsyzmu nie przyniósł
wielkich zmian. Epoka Renesansu to żywiołowe zainteresowanie przyrodą. Wynalazek druku
umożliwił spopularyzowanie wiedzy o lekach - w tym okresie ukazały się pierwsze
drukowane zielniki. Spełniały one rolę książek upowszechniających ziołolecznictwo, z
drugiej jednak strony przyczyniły się do rozpowszechnienia wielu błędnych informacji
wywodzących się ze średniowiecznych przesądów i zabobonów.

Większość używanych w XVI i XVII wieku leków, to tzw. simplicia, tj. środki proste, oparte
głównie na surowcach roślinnych, w mniejszym stopniu na zwierzęcych i mineralnych;
nieliczne były preparaty chemiczne. Zioła stosowano w postaciach podobnych do dzisiejszych
- jak odwary, napary, wyciągi, intrakty, syropy itp. Przyrządzano także leki złożone, tzw.
composita (np. wspomniany wcześniej teriak).

W czasach nowożytnych gwałtowne poszukiwanie nowych dróg we wszystkich dziedzinach
nauki znalazło swoje odbicie również w naukach przyrodniczych. Następuje wielki rozkwit
ziołolecznictwa, ugruntowany wielowiekową tradycją i poparty naukową wiedzą o
właściwościach wielu substancji zawartych w roślinach leczniczych.

Koniec XIX i początek XX wieku to okres krytyczny w historii zielarstwa. Gwałtownie
rozwijający się w tym czasie przemysł chemiczny, zwłaszcza w Europie Zachodniej,
produkował leki syntetyczne, działające podobnie jak roślinne, a niejednokrotnie silniej i
szybciej. W rezultacie leki roślinne zostały częściowo wyparte z lecznictwa przez gotowe
specyfiki. Nie tylko jednak konkurencja preparatów chemicznych, ale także znaczny postęp
medycyny doświadczalnej - dla której proste i ściśle określone związki chemiczne miały
zdecydowanie większą wartość, gdyż umożliwiały łatwiejsze zrozumienie i wytłumaczenie
mechanizmów ich działania, niż złożone surowce czy przetwory galenowe - przyczynił się do
głębokiej regresji ziołolecznictwa. Ostatecznie z leków roślinnych pozostawiono jedynie
surowce o wybitnym działaniu terapeutycznym (jak np. mak lekarski (

Papaver

somniferum

),

naparstnica wełnista (

Digitalis

lanata

), zgrzyn wężowy (

Cataranthus

roseus

), czy chinowiec

soczystoczerwony (

Cinchrona

succirubra

) i kilkanaście innych) a i te nie stosuje się w

postaciach galenowych lecz wyizolowane z nich pojedyncze związki chemiczne o ściśle
określonym profilu farmakologicznym. Okres burzliwego rozwoju chemii i biochemii od
połowy bieżącego stulecia sprawił, że wykorzystanie ziół wyszło ze stadium empirii na
pozycje naukowe. Wykorzystując szerokie możliwości badań analitycznych,
farmakologicznych i klinicznych rozwinęła się fitochemia i fitoterapia - uważana za pojęcie
szersze od samego ziołolecznictwa, gdyż obejmująca dodatkowo badania naukowe i
działalność popularyzatorską, a jej zasadniczym przedmiotem stał się lek roślinny.

Nomenklatura

Termin - lek roślinny - obejmuje produkty otrzymywane ze świata roślinnego obdarzone
aktywnością fizjologiczną i stosowane w terapii.

Dzielone są na cztery grupy:

•

Surowce roślinne (najdawniej znane):

stosowane per se i do receptury, jako wysuszone części roślin oraz ich
kompozycje - mieszanki ziołowe, granulaty, gumy, żywice, wysuszone soki i
in. produkty roślinne.

•

Preparaty galenowe:

wyciągi, alkoholatury, nalewki, intrakty, soki, syropy, olejki i ich mieszaniny;
ich ewolucję stanowią tabletki, drażetki, pasty, aerozole i in. postacie leków;

zawartość związku istotnego dla działania preparatu jest najczęściej
normowana;

w niektórych przypadkach wiadomym jest jedynie, że preparat zawiera zespół
substancji, których ogólna natura chemiczna i zasadniczy kierunek działania
farmakologicznego są znane ale nie udało się ich otrzymać w postaci czystej i
wyjaśnić budowy chemicznej.

•

Jednorodne związki chemiczne wyodrębnione w skali przemysłowej z roślin o
dokładnie poznanej budowie i działaniu farmakologicznym (np. liczne alkaloidy,
glikozydy, terpeny i in.)

•

Produkty metabolizmu drobnoustrojów (bakterii, promieniowców, grzybów)
otrzymane w drodze hodowli na sztucznych podłożach dla swoich właściwości
antybiotycznych. Związki o podobnych właściwościach występują też wśród roślin, a
ponieważ wiele drobnoustrojów jest; podobnie jak rośliny, samowystarczalna, grupę tę
zalicza się także do leków roślinnych.

Zastosowanie terapeutyczne leków z grupy pierwszej i drugiej oparte jest w zasadzie na
znajomości chemii i farmakologii występujących w nich składników, w wielu jednak
przypadkach opiera się na tradycji, doświadczeniach medycyny ludowej czy dawnych
podręcznikach farmakologii i ziołolecznictwa. Brak tu jest często nowoczesnej dokumentacji
chemicznej i farmakologicznej.

Leki grupy trzeciej i czwartej to związki dobrze poznane, o pełnej dokumentacji chemicznej i
farmakologicznej a ich ranga zależy jedynie od właściwości farmakologicznych i
doświadczeń klinicznych.

W zakresie ziołolecznictwa można dziś mówić o trzech metodach leczenia:

•

Fitoterapia

w której stosuje się całe kompleksy związków występujących w roślinach;

ma ona szczególnie silne tradycje w Europie Środkowej i zachodniej (Niemcy,
Austria, Francja) - nawiązywała bowiem do mających tam wysoką rangę
dawnych zielników i metod stosowanych w medycynie ludowej;

wykazanie nowoczesnymi metodami analitycznymi dużej zmienności składu
roślin leczniczych, przyczyniło się do standaryzowania leków roślinnych.

•

Terapia za pomocą substancji czynnych wyizolowanych z roślin w postaci związków
jednorodnych chemicznie określonych.

•

Homeopatia - w której o wskazaniu leczniczym decyduje zasada podobieństw.

O ile terapia za pomocą naturalnych związków chemicznych otrzymanych ze świata
roślinnego nie budzi kontrowersji, gdyż często zarówno lekarz jak i pacjent nie zdają sobie
sprawy, czy jest to lek naturalny czy syntetyczny; o tyle fitoterapia i homeopatia mają
zarówno swoich zwolenników jak i przeciwników. W fitoterapii stosowane są: zioła, ich
postacie galenowe i specyfikowe. Cieszą się one dość dużym, a ostatnio stale rosnącym
powodzeniem w społeczeństwach większości krajów Europy, natomiast znacznie mniejszym
w świecie lekarskim.

Miejsce ziołolecznictwa we współczesnej terapii

Przyczyn popularności leków roślinnych należy upatrywać m.in. w:

•

stosunkowo niskiej cenie większości, zwłaszcza rodzimego (tj. krajowego lub
europejskiego) pochodzenia, preparatów zielarskich;

•

możliwości długotrwałego stosowania, bardzo często bez działań niepożądanych i
równie często ze znaczną efektywnością leczniczą;

•

dużej skuteczności terapeutycznej w tzw. chorobach cywilizacyjnych -
metabolicznych i tzw. samoistnych, jako leków zasadniczych lub pomocniczych
stosowanych równolegle z chemioterapeutykami.

W końcu należy też dodać, że leki roślinne często stanowią przysłowiową "ostatnią deskę
ratunku", do której ucieka się wielu chorych zrażonych niepowodzeniem i nadmiarem
powikłań terapii konwencjonalnej.

Głęboko zakorzeniony sceptycyzm, niechęć i często sarkastyczny stosunek świata lekarskiego
do ziołolecznictwa wynika m.in. z:

•

braku dostatecznych danych na temat możliwości stosowania wielu roślin w
określonych jednostkach chorobowych, w mniejszym zaś stopniu brakiem wiedzy o
substancjach czynnych w nich zawartych i kierunku ich działania biologicznego;

•

słabszego (najczęściej) i niejednokrotnie wielokierunkowego (synergistycznego)
działania surowców roślinnych, znacznie wydłużającego czas trwania ewentualnej
terapii - współcześnie zarówno lekarze jak i pacjenci oczekują leczenia szybkiego i
skutecznego, a przy tym przyjemnego i nie naruszającego ich dotychczasowego trybu
ż

ycia - taki zaś model leczenia zapewnia do pewnego stopnia terapia lekami

syntetycznymi.

Sytuację tą pogłębia ogromna lawina leków syntetycznych (produkowanych przez rentowny
przemysł chemiczny) opatrzonych obszerną informacją, wspartą wynikami badań
farmakologicznych oraz niejednokrotnie bardzo sugestywną reklamą. Stopniowe choć nie tak
szybkie, jak w przypadku chemioterapeutyków pogłębianie wiedzy o chemiźmie i działaniu
oraz standaryzacja wielu leków roślinnych spowodowała ponowne zainteresowanie tą
dziedziną. Równocześnie zaobserwowanie działań ubocznych i toksycznych wielu leków
syntetycznych obniżyło nieco zaufanie do nich. W chwili obecnej, tj. w końcówce lat 90-tych
XX-wieku, obserwuje się względną równowagę w stosowaniu leków naturalnych i
syntetycznych uwarunkowaną wyżej wymienionymi względami, jak też szeroko
popularyzowanym powrotem do natury, zdrowego trybu życia oraz zainteresowaniem tzw.
medycyną niekonwencjonalną bazującą wyłącznie na lekach roślinnych; jak też modnym w
ostatnich latach i akceptowanym w świecie nauki sposobem leczenia za pomocą
wyizolowanych z surowców roślinnych pojedynczych związków chemicznych lub ich
kompleksów - poddawanych często chemicznej modyfikacji dla poprawy parametrów
farmakokinetycznych a niekiedy farmakodynamicznych.

Ziołolecznictwo dziś i jutro

Obecnie w większości krajów europejskich sytuacja ziołolecznictwa jest zbliżona. W Europie
Zachodniej (Niemcy, Francja, Szwajcaria) znane i specjalizujące się od lat w produkcji leku
naturalnego firmy jak Madeus, Natterman, Schwabe produkują szereg specyfików
opatrzonych zwykle wyczerpującą i udokumentowaną informacją. Zarówno
nowowprowadzane leki jak i tradycyjne cieszą się uznaniem. Dodać należy, że farmakopee
wspomnianych państw zawierają liczne monografie surowców roślinnych. Mimo
niezwykłego rozwoju przemysłu farmaceutycznego zajmującego się syntezą leków oraz
chemioterapii w tych krajach, udział leków roślinnych w terapii jest wysoki. Według danych
statystycznych leki te stanowią około 30-40% leków znajdujących się w sprzedaży.

Kraje skandynawskie mając własną bazę surowcową bardzo skromną, od lat dążą do
ograniczenia tego typu leków w lekospisach czy farmakopeach. Farmacopea Nordica
obowiązująca do niedawna w państwach skandynawskich zawierała tylko 40 monografii
surowców roślinnych. Konsekwencją tego było znaczne ograniczenie asortymentu ziół w
tamtejszych aptekach - w dodatku nielicznych. Obecnie firmy farmaceutyczne krajów
skandynawskich dążą do rozszerzenia asortymentu leków roślinnych.

Spośród krajów Europy Środkowo-Wschodniej tradycyjnymi dostawcami ziół na rynki
europejskie i pozaeuropejskie były Czechy, Słowacja, kraje byłej Jugosławii, Bułgaria,
Węgry, republiki byłego Związku Radzieckiego i Polska. Wynikało to z mniejszego stopnia

industrializacji tych państw oraz głęboko zakorzenionej kultury agrarnej, której nie zdołały
wyeliminować intensywne uprzemysławianie i urbanizacja, prowadzone po II wojnie
ś

wiatowej. Sprzyjały temu również bogata flora, duży areał terenów nie zajętych gospodarczo

przez człowieka, a co za tym idzie mniejsze skażenie środowiska naturalnego, jak też bogate
tradycje zioło-lecznicze rozpowszechnione zwłaszcza wśród ludności wiejskiej.

We wszystkich wymienionych krajach istnieje tradycyjny system podziału na wielu
producentów roślin leczniczych i wielu wytwórców leków podlegających różnym resortom.

Aktualny stan ziołolecznictwa w Europie warunkuje kilka czynników, z których niewątpliwie
najistotniejszymi są kadra naukowa o odpowiedniej znajomości leków naturalnych i metod
ich stosowania w terapii oraz zdolności produkcyjne przemysłu zielarskiego, co wiąże się z
właściwym zaopatrzeniem aptek (i innych placówek handlu detalicznego np. składów
aptecznych, sklepów zielarskich bądź spożywczych) w leki roślinne.

Kształcenie w zakresie szeroko pojętego ziołolecznictwa prowadzone jest w większości
krajów europejskich na wydziałach farmacji akademii medycznych. Obejmuje ono głównie
nauczanie botaniki i fitochemii roślinnych surowców farmakopealnych, w mniejszym zaś
stopniu fitoterapii - bądź co bądź dawniej domeny lekarzy - oraz w dziedzinie specyfików
ziołowych i surowców pozalekospisowych. Możliwości uzyskania rzetelnej i obiektywnej
informacji o lekach pochodzenia roślinnego przez lekarzy w szkoleniu przed- i
podyplomowym są niewielkie. Programy studiów Wydziałów Lekarskich chcąc uwzględnić
nowe zdobycze nauk biologicznych i medycznych, a także ogromny postęp chemioterapii nie
poruszają niemal zagadnień leczenia ziołami, a często i preparatami z ziół otrzymanymi.
Wśród wielu lekarzy panuje pogląd, że leki roślinne to relikt przeszłości nie licujący z
nowoczesną terapią. Brak publikacji i obszerniejszych opracowań na temat farmakologii i
stosowania w terapii leków roślinnych nie pozwala na samokształcenie tych, którzy są tym
problemem zainteresowani. W rezultacie niewielu lekarzy pierwszego kontaktu potrafi w
sposób właściwy korzystać z dość szerokiego asortymentu leków roślinnych, ponieważ nie
znają ich właściwości farmakologicznych ani terapeutycznych. W tym głównie upatruje się
przyczynę szerzenia samolecznictwa - obecnie szeroko promowanego - oraz wielkiej
popularności tzw. medycyny niekonwencjonalnej - nie akceptowanej przez świat nauki,
pomimo, często zaskakującej skuteczności w wielu beznadziejnych dla współczesnej
medycyny przypadkach chorobowych.

Tylko te rośliny i otrzymane z nich leki zostają zaakceptowane, dla których przeprowadzono
wnikliwe i kompletne badania fitochemiczne, farmakologiczne i kliniczne. Wiąże się to z
istniejącą obecnie w medycynie oficynalnej tendencją do stosowania izolowanych substancji
jednorodnych, szczególnie tych, które mają silne działanie farmakologiczne i wyczerpującą
dokumentację w tym zakresie. Leki roślinne w badaniach klinicznych podlegają
analogicznym zasadom badań co leki syntetyczne, a wprowadzenie ich do lecznictwa
wymaga spełnienia określonych rozporządzeniem kryteriów.

Brak jest w Europie placówek medycyny współczesnej preferujących stosowanie w
określonych schorzeniach fitoterapii, a tym samym specjalizujących się w badaniach
klinicznych leku roślinnego. Istnieją natomiast, zwłaszcza w Europie Zachodniej ośrodki
medycyny niekonwencjonalnej, szeroko propagujące leczenie ziołami, mające sporą rzeszę
zwolenników, legitymującą się głównie spośród ich pacjentów. W wielu krajach - w tym
także w Polsce - kontynuowane są średniowieczne tradycje ziołolecznictwa zakonnego (np.
benedyktyni, bonifratrzy).

Choć medycyna współczesna nie lekceważy do końca medycyny ludowej czy
niekonwencjonalnej, a tym samym ich teorii i filozofii, na których bazuje praktyczne
stosowanie m.in. roślin jako leków, nie ma - i jak można przypuszczać - jeszcze długo nie
będzie "zielonego światła" dla alternatywnych - z naukowego punktu widzenia - metod
leczenia. Medycyna konwencjonalna jest - podobnie jak prawie cała współczesna nauka - i
chyba pozostanie najtrwalszym bastionem "zdroworozsądkowej" filozofii oświeceniowej
odrzucającej wszystko to co nienamacalne, uduchowione czy niematerialne, nie dające się
zmierzyć, zważyć bądź obliczyć, a nade wszystko w logiczny, racjonalny sposób
wytłumaczyć, udowodnić i uzasadnić.

Innymi słowy, droga ziołolecznictwa i innych alternatywnych metod leczenia, by być zgodną
z rozwojem medycyny i odpowiednimi aktami prawnymi, wiedzie i wieźć będzie jak na razie
wyłącznie przez warsztat naukowy.

Materia Medica

Ziołolecznictwo europejskie bazuje przede wszystkim na własnej, bardzo bogatej florze. W
większości krajów zapotrzebowanie przemysłu zielarskiego pokrywane jest częściowo
surowcami ze stanu naturalnego, częściowo zaś z plantacji kontraktowych. Tylko kilka
procent ogólnej masy surowców pochodzi z importu, przy czym są to głównie surowce
uzyskane z roślin obcych rodzimym strefom klimatycznym.

Ze stanu naturalnego zbierane są głównie surowce z roślin drzewiastych, krzewów i
pospolicie występujących roślin zielonych. Należą tu m.in. różne gatunki sosny (

Pinus

), jodły

(

Abies

), świerku (

Picea

), modrzewia (

Larix

), jałowca (

Juniperus

), cedru (

Cedrus

), cisu

(

Taxus

), cyprysu (

Cupressus

) czy żywotnika (

Thuja

) (spośród drzew iglastych), następnie

woskownica europejska (

Myrica

gale

), orzech włoski (

Juglans

regia

), różne gatunki topoli

(

Populus

), wierzby (

Salix

), brzozy (

Betula

), olszy (

Alnus

) i dębu (

Quercus

), grab zwyczajny

(

Carpinus betulus

), wiązy (

Ulmus

), morwa biała i czarna (

Morus alba et nigra

), kasztanowiec

zwyczajny (

Aesculus hippocastanum

), kasztan zwyczajny (

Castanea sativa

), wawrzynek

wilczełyko (

Daphne mezereum

), z wyjątkiem Polski gdzie objęty jest ochroną prawną,

rokitnik zwyczajny (

Hippophae rhamnoides

), różne gatunki lipy (

Tilia

), ostrokrzew kolczasty

(

Ilex aquifolium

), jarząb pospolity (

Sorbus aucuparia

), szakłak pospolity (

Rhamnus

cathartica

), kruszyna pospolita (

Rhamnus

framgula

), robinia akacjowa (

Robinia

pseudoacacia

), różne gatunki dereni (

Cornus

), dziki bez czarny (

Sambucus nigra

), berberys

zwyczajny (

Berberis vulgaris

), pigwa pospolita (

Cydonia oblonga

), i inne (spośród krzewów i

drzew liściastych).

Do obficie występujących w warunkach naturalnych roślin zielnych pozyskiwanych dla celów
leczniczych należą m.in. pokrzywa zwyczajna (

Urtica

dioica

), borówki (

Vaccinium

),

krwawnik pospolity (

Achillea millefolium

), mniszek lekarski (

Taraxacum officinale

), podbiał

pospolity (

Tussilago farfara

), pięciorniki (

Potentilla sp.

), rdesty (

Polygonum sp.)

, żywokost

lekarski (

Symphytum officinale

), tysiącznik pospolity (

Centaurium umbellatum

), tasznik

pospolity (

Capsella bursa-pastoris

), chrzan zwyczajny (

Armoracia rusticana

), świetlik łąkowy

(

Euphrasia rostkoviana

), nostrzyk lekarski (

Mellilotus

officinalis

), macierzanka łąkowa

(

Thymus

serpyllum

), kocanki piaskowe (

Helichrysum

arenarium

), łopian większy (

Arctium

lappa

), perz (

Agropyrum

repens

), biedrzeńce (

Pimpinella sp.

), drapacz lekarski (

Cnicus

benedictus

), fenkuł (

Foeniculum capillaceum

), kopytnik europejski (

Asarum

europaeum

), i

wiele innych.

Na większą skalę uprawiane są głównie: mięta pieprzowa (

Mentha piperita

), kminek

zwyczajny (

Carum carvi

), kolendra siewna (

Coriandrum sativum

), koper włoski (

Foeniculum

capillaceum

), rumianek pospolity (

Matricaria chamomilla

), szałwia lekarska (

Salvia

officinalis

), tymianek pospolity (

Thymus vulgaris

), kozłek lekarski (

Valeriana officinalis

),

naparstnica wełnista (

Digitalis lanata

), majeranek ogrodowy (

Majorana hortensis

), prawoślaz

lekarski (

Althaea officinalis

), mak lekarski (

Papaverum somniferum

), oman wielki (

Inula

helenium

), pokrzyk wilcza jagoda (

Atropa

belladonna

), arcydzięgiel litwor (

Archangelica

officinalis

), lubczyk ogrodowy (

Levisticum officinale

), len zwyczajny (

Linum usitatissimum

),

czosnek pospolity (

Allium sativum

), mydlnica lekarska (

Saponaria officinalis

), rzewień

chiński (

Rheum palmatum var. tanguticum

), pieprzowiec roczny (

Capsicum annum

), melisa

lekarska (

Melissa officinalis

), ostropest plamisty (

Silybum marianum

), karczoch zwyczajny

(

Cynara scolymus

), bieluń indiański (

Datura innoxia

), oliwka europejska (

Olea europaea

),

figa zwyczajna (

Ficus carica

), migdałowiec zwyczajny (

Amygdalus communis

), pomarańcza

chińska (

Citrus sinensis

), cytryna zwyczajna (

Citrus limon

), wawrzyn szlachetny (

Laurus

nobilis

), lawenda wąskolistna (

Lavandula

angustifolia

), rozmaryn lekarski (

Rosmarinus

officinalis).

Ponadto niektóre gatunki są uprawiane w mniejszym zakresie lub uzupełniająco do zbiorów
ze stanu naturalnego np. nagietek lekarski (

Calendula

officinalis

), dziurawiec zwyczajny

(

Hypericum

perforatum

), glistnik jaskółcze ziele (

Chelidonium

maius

), fiołek trójbarwny

(

Viola

tricolor

) czy ruta zwyczajna (

Ruta

graveolens

), szarańczyn strąkowy (

Ceratonia

siliqua

), szparag lekarski (

Asparagus

officinalis

), i wiele innych.

Należy również dodać, że rośliny lecznicze objęte ścisłą ochroną pozyskiwane są na potrzeby
ziołolecznictwa wyłącznie z plantacji. Należą tu chociażby: miłek wiosenny (

Adonis

vernalis

), goryczki (

Gentiana

sp.), arnika górska (

Arnica

montana

), płucnica islandzka

(

Cetraria

islandica

), i inne. Natomiast zbiór roślin podlegających częściowej ochronie może

być dokonywany ze stanu naturalnego po uzyskaniu zezwolenia i pod specjalną kontrolą
administracji leśnej. Dotyczy to m.in. ciemiężyc (

Veratrum

sp.), zimowita jesiennego

(

Colchicum

autumnale

), konwalii majowej (

Convallaria

maialis

), mącznicy lekarskiej (

Arcto

staphylos uva-ursi

) czy paprotki zwyczajnej (

Polypodium

vulgare

).

W lecznictwie stosuje się całe rośliny lub ich części, zazwyczaj wysuszone i rozdrobnione. Są
to tzw. surowce tkankowe, do których należą przede wszystkim: korzeń (

Radix

, Rx.), kłącze

(

Rhizoma

, Rhiz.), kwiat (

Flos

, Fl), kwiatostan (

Inflorescentia

, Infl.), koszyczek (

Anthodium

,

Ant. - typ kwiatostanu roślin z rodziny Złożonych <Astrowatych> (Compositae
<Asteraceae>)), owoc (

Fructus

, Fr.), nasienie (

Semen

, Sem.), zarodek (

Embryo

, Emb.), pąk

(

Gemma

, Gem.), zarodnik (

Spora

, Sp.), znamię (

Stigma

, Stig.), szczyty pędów lub szypułki

owocowe (

Stipes

, Stip.), szyszka (

Strobilus

, Strob.), szyszkojagoda (

Galbulus

, Galb.), gruczoł

(

Glandula

, Gland.), orzech (

Nux

), ziarno (

Granum

, Gran.), owocnia (

Pericarpium

, Per.),

płatek (

Petalum

, Pet.), kora (

Cortex

, Cx.), drewno (

Lignum

, Lig.)

Do surowców roślinnych tzw. beztkankowych wykorzystywanych w lecznictwie, należą
substancje o charakterze wydzielin np.

•

ż

ywice (

Resinae

) np. alona (

Aloe

), kalafonia (

Colophonium

);

•

balsamy (

Balsama

) np. terpentyna (

Terebinthina

);

•

olejki eteryczne (

Olea aetherea

);

•

soki mleczne np. makowiec (

Opium

), kauczuk (

Cautschuc

), gutaperka (

Guttapercha

);

•

gumożywice (

Gummiresinae

) np. mira (

Myrrha

), kadzidło (

Olibanum

);

•

kopale (

Copala

);

•

gumy (

Gummae

) np. guma arabska (

Gummi Acaciae

);

•

ś

luzy np. agar (

Agar-agar)

;

•

woski (

Cerae

) np. wosk karnauba (

Cera Carnauba

);

•

oleje tłuste (

Olea pingua

) np. olej arachidowy (

Oleum arachidis

);

•

stearopteny olejków eterycznych np. tymol (

Thymolum

), kamfora (

Camphorum

),

mentol (

Mentholum

);

•

wyciągi suche (

Extracta sicca

) np. katehu (

Catehu

), kino (

Kino

);

•

soki (

Succi

) np. manna jesionowa (

Manna fraxinea

), manna tamaryszkowa (

Manna

Tamaricis

), oskoła (

Succus betulae

), tabaszyr (

Succus

bambusae

), soki palm (

Succi

palmae

);

lub proszków np.

•

skrobie (

Amyli

) np. skrobia ziemniaczana (

Amylum solan

i);

•

węgiel drzewny (

Carbo vegetabilis

) np. węgiel lipowy (

Carbo tiliae

);

•

ziemia okrzemkowa (

Terra silicica

);

•

mąka (

Farina

) np. maka gorczycowa (

Farina sinapilis

);

•

cukry proste (

Sacchara simplica

) np. glukoza <cukier gronowy> (

Glucosum

),

sacharoza <cukier trzcinowy> (

Saccharosum

).

Do obrotu dopuszczane są tylko te partie (sorty) surowców, które odpowiadają normom
farmakopealnym.

Surowce roślinne dzieli się biorąc pod uwagę:

postać zewnętrzną, na:

•

tkankowe

•

beztkankowe

główne składniki czynne, na

•

surowce, w których znaczenie mają substancje podstawowe (węglowodany i ich
pochodne, aminokwasy, peptydy i białka, tłuszczowce, kwasy organiczne, witaminy i
sole mineralne)

•

surowce, w których znaczenie mają substancje wtórne (flawonoidy, antocyjany,
garbniki, fenole, chinony, terpeny, steroidy, irydoidy, poliacetyleny, aminy, alkaloidy,
nitryle, związki siarkowe, antybiotyki i inne)

właściwości farmakologiczne i terapeutyczne, na:

•

Ś

rodki działające na układ nerwowy (r. neurotropica)

•

Ś

rodki działające na układ krążenia (r. vasalia et cardiaca)

•

Ś

rodki działające na przewód pokarmowy (r. digestivotropica)

•

Ś

rodki przeciw pasożytom przewodu pokarmowego (r. antiparasitica antetozoa)

•

Ś

rodki wpływające na przemianę materii (r. alterantia)

•

Ś

rodki działające na układ moczowy (r. urotropica)

•

Ś

rodki działające na macicę (r. uterina)

•

Ś

rodki wpływające na czynność oddechową (r. respiratoria)

•

Ś

rodki działające na skórę (r. dermatica)

•

Ś

rodki działające organoleptycznie (r. corridentia)

Środki działające na układ nerwowy (r. neurotropica)

•

Środki działające ośrodkowo

o

Pobudzająco (r. excitantia et analeptica) np. Semen Strychni, Semen Coffeae,
Herba Ephedrae

o

Depresyjnie (r. sedativa et narcotica) np. Radix Rauvolfiae, Radix Valerianae,
Assa foetida, Opium

o

Halucynogennie (r. psychodysleptica) np. Herba Cannabis, Folium Coca,
Peyotl

•

Środki działające obwodowo

o

Pobudzające układ współczulny (r. symphathomimetica) np. Herba Ephedrae,
Folium Cathae, Folium Coca

o

Porażające układ współczulny (r. sympatholytica) np. Secale cornutum, Radix
Rauvolfiae, Cortex Yohimbe

o

Pobudzające układ przywspółczulny (r. parasympatomimetica) np. Folium
Jaborandi, Amanita muscaria, Semen Calabar

o

Porażające układ przywspółczulny (r. parasympatholytica) np. Folium
Belladonnae, Semen Stramoni

o

Porażające zwoje autonomiczne (r. ganglioplegica) np. Folium Nicotianae,
Herba Lobeliae, Herba Sarothamni scoparii

o

Pobudzające zakończenia czuciowe np. Tuber Aconiti, Fructus Capsici, Semen
Sinapis

o

Porażające zakończenia czuciowe np. kokaina, mentol

o

Porażające płytki nerwowo-mięśniowe (r. curaromimetica) np. toksyferyna C,
D - tubokuraryna

o

Rozszerzające źrenicę (r. mydriatica) np. Folium Belladonnae, Folium Coca,
Herba Ephedre

o

Zwężające źrenice (r. myotica) np. Opium, Folium Jaborandi, Semen Arecae

Środki działające na układ krążenia (r. vasalia et cardiaca)

•

Środki działające na serce

o

Wzmagające czynność skurczową serca (r. cardiotonica) np. Folium Digitalis
lanatae, Herba convallariae, Semen Strophanti, Bulbus Scillae

o

Wpływające na krążenie wieńcowe (r. coronaria) np. Inflorescentia Crataegi,
Herba Visci, Fructus Ammi visnagae

o

Umiarawiające czynność skurczową serca (r. cardiosedativa) np. Radix
Rauvolfiae, Cortex Cinchonae, Herba Gnaphali uliginosi

•

Środki działające na naczynia krwionośne (bezpośrednio i pośrednio)

o

Podwyższające ciśnienie krwi (r. hypertonica) np. Herba Ephedrae, Herba
Lobeliae, Herba Thermopsidis

o

Obniżające ciśnienie krwi (r. hypotonica) np. Radix Rauvolphiae, Herba
Vincae minoris, Herba Passiflorae, Folium Oleae europeaeae

o

Wzmacniające ściany naczyń (r. vasonotica) np. Flos Hippocastani, Folium
Ginkgo bilobae, Fructus Vitidis viniferae.

•

Środki działające na krew (r. haematica)

o

Ś

rodki krwiotwórcze (r. hematopoetica) (działające bezpośrednio i pośrednio)

np. Herba Equiseti, Herba Millefolii, Semen Cydoniae

o

Ś

rodki przeciwkrwotoczne (r. haemostyptica) np. Cortex Quercus, Rhizoma

Bistortae, Risoma Hydrastidis

o

Ś

rodki zmniejszające krzepliwość krwi (r. anticoagulantia) np. Herba Meliloti

Środki działające na przewód pokarmowy (r. digestivotropica)

o

Ś

rodki pobudzające wydzielanie śliny (r. sialogoga) np. Folium Joborandi,

Semen Arecae, Radix Pyrethri

o

Ś

rodki zmniejszające wydzielanie śliny (r. anisialogoga) np. Folium

Belladonnae, Galla, Cortex Quercus

o

Ś

rodki pobudzające czynność wydzielniczą żołądka (r. stomachica) np. Lichen

islandicus, Rhizoma Zingiberis, Flos Cariophylli, Fructus Piperis nigri,
Rhizoma Galangae

•

Środki goryczowe

o

r. amara-pura np. Herba Centauri, Cortex Cinchonae, Lignum Quassiae

o

r amara-mucilaginosa np. Lichen islandicus, Cortex Condurango, Folium
Farfarae

o

r. amara-salina np. Radix Cichorii, Radix Taraxaci, Herba Cnici benedicti

o

r. amara- aromatica np. Radix Archangelicae, Radix Inulae, Herba Absinthi

o

r. aromatica np. Cortex Cinnamomi, Folium Lauri, Folium Menthae, Fructus
Anisi, Fructus Foeniculi, Fructus Coriandri, Fructus Cardamomi, Semen
Myristicae

•

Środki działające osłaniająco np. Agar-agar, Folium et Radix Althaeae, Semen
Psylli

•

Środki wymiotne (r. emetica)

o

np. Radix Ipecacuanhae, Rhizoma Asari, Semen Physostigmae

•

Środki przeciwwymiotne (r. antiemetica)

o

np. Folium Belladonne, Cortex Cordurango, Foilum Menthae

•

Środki czyszczące (r. purgativa)

o

r. eccoprotica

np. Flos et Fructus Sambuci, Fructus Sorbi, Manna, Pulpa Tamarindi

o

r. evacolantia

np. Tragacantha, Agar-agar, Semen Lini

o

r. laxantia

np. Aloë, Cortex Frangulae, Radix Rhei, Folium Sennae, Oleum Ricini

o

r. drastica

np. Resina Podophylli, Gutta, Resina Jalapae, Oleum Crotonis

•

Środki przeciwbiegunkowe (r. antipurgativa)

np. Cortex Quercus, Galla, Folium Juglandis, Fructus Myrtilli

•

Środki wiatropędne (r. carminativa)

np. Radix Archangelicae, Fructus Anisi, Herba Thymi,

•

Środki przeciw skurczowe (r. spasmolytica)

np. Opium, Herba Chelidonii, Anthodium Chamomillae

•

Środki żółciopędne (r. cholagoga)

np. Cortex Frangulae, Radix Taraxaci, Inflorescentia Helichrysi

•

Środki żółciotwórcze (r. choleretica)

np. Radix Saponariae, Folium Boldo, Folium Menthae

Środki przeciw pasożytom przewodu pokarmowego (r. antiparasitica antetozoa)

•

Środki przeciw obleńcom (r. vermifuga)

np. Anthodium Cinae, Radix Dictamni, Oleum Chenopodii

•

Środki przeciw tasiemcom i przywrom (r. taenifuga)

np. Rhizoma Filicis maris, Kamala, Flos Koso, Semen Cucurbitae

•

Środki przeciw pierwotniakom (r. protozoocida)

np. Radix Ipecacuanhae, surowce saponikowe i garbnikowe

Środki wpływające na przemianę materii (r. alterantia)

Środki pobudzające przemianę materii (r. metabolica)

np. Fucus, Radix Taraxaci, Rhizoma Agropyri, Stigma Zeae maydis

Środki odżywcze (r. nutrientia)

np. Amyli, Manna, Farina Leguminosarum, Semen Cacao

Środki wzmacniające (r. roborantia)

np. Cotex Cinchonae, Radix Archangelicae, Semen Strychni

Środki przeciwwrzodowe (r. antiulcerosa)

np. Radix Glycyrrhizae, Radix Symphyti, Rhizoma Calami

Środki przeciwcukrzycowe (r. antidiabetica)

np. Pericarpium Phaseoli, Herba Galegae, Radix Taraxaci

Środki przeciwnowotworowe (r. cancerostatica)

np. Bulbus et Semen Colchici, Folium Taxi brevifolii, Herba Vincae roseae,
Resina Podophylli

Środki działające na układ moczowy (r. urotropica)

•

Środki moczopędne (r. diuretica)

np. Folium Betulae, Herba Equiseti, Semen Coffeae, Fructus Petroselini, Herba
Orthosiphonis

•

Środki odkażające drogi moczowe (r. urodesinficientia)

np. Folium Uvae ursi, Folium Vitis idaeae, Balsamum Copaivae, Oleum
Santali

•

Środki przeciw kamicy moczowej (r. antiurolithiatica)

np. Radix Rubiae tinctorum, Herba Fumariae, Rhizoma Asparagi

•

Środki przeciw przerostowi gruczołu krokowego (r. prostatotrpica)

np. Radix Urticae, Semen Cucurbitae peponis, Fructus Sabalis serulatae, Tuber
Hipoxidis rooperi, Fructus Serenoae repentis, Cortex Pygei africani

Środki działające na macicę (r. uterina)

•

Środki kurczące macicę (r. uterotonica)

np. Cortex Cinchonae, Secale cornutum, Herba Sphaerophysae

•

Środki poronne (r. abortiva)

np. Aloe, Secale Cornutum, Herba Sabinae

•

Środki rozkurczające macicę (r. uterolytica)

np. Cortex Viburni, Herba Chelidonii, Herba Millefolii

•

Środki pobudzające miesiączkowanie (r. emmenagoga)

np. Radix Levistici, Folium Rutae, Fructus Petroselini

•

Środki hamujące nadmierne miesiączkowanie (r. antilenorrhagica)

np. Secale cornutum, Rhizoma Hydrastidis, Herba Bursae pastoris

•

Środki przeciw bolesnemu miesiączkowaniu (r. antidysmenorrhagica)

np. Cotex Viburni, Folium Melissae, Flos Lamii albi

Środki wpływające na czynność oddechową (r. respiratoria)

•

Środki pobudzające ośrodek oddechowy (r. analeptica)

np. Embryo Colae, Pasta Guarana, Herba Lobeliae, Semen Amygdalis amarae

•

Środki hamujące ośrodek oddechowy (r. respiratoriosupressiva)

np. Opium

•

Środki wykrztuśne (r. expectorantia)

Pobudzające ośrodek kaszlu i wydzielanie gruczołów śluzowych w drzewie
oskrzelowym

np. Radix Ipecacuanhae, Herba Thermopsidis, Radix Sanguinariae

Wpływające tylko na sekrecję śluzu oskrzelowego

np. Balsamum Tolutanum, Radix Inulae, Fructus Phellandrii, Cortex
Quillaiae

•

Środki przeciwastmatyczne (r. antiasthmatica)

np. Folium Belladonnae, Herba Ephedrae, Oleum Eucalypti

•

Środki przeciwkaszlowe (r. antibechica)

Hamujące ośrodek kaszlu

np. Opium, Folium Plantaginis

Hamujące sekrecję śluzu oskrzelowego

np. Oleum Pini pumilionis, Oleum Terebinthinae

•

Środki krzemionkowe (r. silicica) - pobudzające regenerację tkanki płucnej,
stosowne pomocniczo w leczeniu gruźlicy

np. Herba Equiseti, Herba Polygoni avicularis, Grani Avenae, Herba
Galeopsidis

Środki działające na skórę (r. dermatica)

•

Środki pobudzające czynności wydzielnicze skóry (r. diaphoretica <r.
sudorifica>)

np. Folium Jaborandi, Fructus Capsici, Flos Ulmariae

•

Środki przeciwpotne (r. antihydrotica)

np. Radix et Folium Belladonnae, Folium Stramoni

•

Środki przeciw bólom neuralgicznym stosowane zewnętrznie (r. antineuralgica
externa)

np. Tuber Aconiti, Herba Conii

•

Środki miejscowo znieczulające (r. anaesthetica localia)

np. kokaina, mentol

•

Środki wywołujące kichanie (r. sternutatoria)

np. Rhizoma Veratri, Cortex Quillaiae

•

Środki rumieniące skórę (r. rubefacientia)

np. Oleum Terebintinae, Oleum Juniperi, Fructus Capsici, Oleum Sinapis

•

Środki pryszczące (r. vesicantia) - silnie drażniące skórę aż do powstania pęcherzy i
pryszczy

np. Chrysarobinum, Cantharis, Oleum Crotonis, Euphorbium, Cortex Mezerei,
Folium et Cortex, Rhois toxicodendri, Fructus Anacardii

•

Środki ściągające (r. adstringentia)

np. Cortex Quercus, Rhizoma Bistortae, Galla

•

Środki dezynfekujące (r. antiseptica)

np. Balsamum Peruvianum, Benzoe, Myrrha, Olibanum, Foilum Salviae, Pix
Betulina

•

Środki przeciwzapalne (r. antiphlogistica)

np. Antodium Chamomillae, Herba Millefolii, Olea pingua

•

Środki zmiękczające (r. emollientia)

np. Agar-agar, Semen Foenugraeci plv., Semen Lini, Semen Psylli

•

Środki na rany (r. advulnantia)

np. Radix Symphytii, Flos Arnicae, Folium Plantaginis

Środki działające organoleptycznie (r. corridentia)

•

Środki poprawiające smak (r. corr. vaprois)

np. Cortex Cinnamomi, Rhizoma Zingiberis, Fructus Cardamomi, Flos
Caryophylli, Folium Menthae piperitae, Fructus Vanillae, Exocarpium Auranti,
Fructus Anisi

•

Środki poprawiające zapach (r. corr. odoris)

np. Fructus Vanillae, Flos Lavandulae, Rhizoma Iridis, Flos Rosae

•

Środki poprawiające wygląd (mieszanek ziołowych) (r. corr. coloris)

np. Flos Rosae, Flos Cyani

Klasyfikacja Powyższa jest oczywiście o wiele obszerniejsza, tym niemniej zamieszczone tu
grupy fitoterapeutyczne nawiązują do najważniejszych kierunków współczesnego
ziołolecznictwa.

Perspektywy i bariery rozwoju ziołolecznictwa w Europie

W próbie przedstawienia tego zagadnienia łatwiej byłoby oczywiście mówić o barierach
aniżeli perspektywach rozwoju. Niewątpliwie perspektywy takowe istnieją. Wskazuje na to
chociażby duże zainteresowanie pacjentów, nowocześnie zaprogramowane i sukcesywnie
realizowane szkolenie kadry farmaceutycznej, a w niektórych ośrodkach akademickich
również i rolniczej oraz bogata baza surowcowa oparta w większości o surowce krajowe.

Fitoterapia do swego rozwoju wymaga uznania jej przez autorytety naukowe i zawodowe.
Konieczne jest przedstawienie lekarzom wyczerpujących, rzetelnych informacji o lekach
roślinnych, gdyż tylko efekty lecznicze mogą być miarą uznania. Dalszym warunkiem jest
szkolenie lekarzy specjalistów oraz pogłębione badania fitochemiczne , farmakologiczne i
kliniczne leku roślinnego, a nade wszystko zerwanie z utrwaloną w świadomości
społeczeństw opinią, że ziołolecznictwo jest domeną znachorów i pseudolekarzy. Wreszcie
niezbędnym jest należyte zaopatrzenie rynków zbytu w surowce i preparaty przez
gospodarstwa hodowlane i przemysł przetwórczy.

Rozwój fitoterapii hamuje niewątpliwie niechęć lekarzy do stosowania leków roślinnych, ze
względu na powolne efekty działania, a także brak udokumentowanych informacji o działaniu
wielu z nich. To z kolei wiąże się z trudnościami wykonania obszerniejszych badań
farmakologicznych i klinicznych.

Kolejną przeszkodą są bariery surowcowe, w postaci bądź to okresowych braków leków
ziołowych wynikających m.in. z ograniczonych możliwości wytwórczych przemysłu
zielarskiego - bazującego bądź co bądź na surowcach występujących w skończonych
ilościach, których nie można "dosyntetyzować" gdy zajdzie taka potrzeba, niedoborów
areałów na uprawy roślin leczniczych czy nikłego importu, bądź trudności z pokryciem stale
rosnącego zapotrzebowania na surowce roślinne stosowane również poza lecznictwem (np. w

przemyśle kosmetycznym, spożywczym czy włókienniczym).

Przezwyciężenie powyższych barier pozwoliłoby na rozwój ziołolecznictwa - metody
terapeutycznej posiadającej niewątpliwie wymierne zalety jak: stosunkowo łagodne i
pozbawione ubocznych efektów działanie, niewysoki koszt leczenia, ogólna dostępność i co
najważniejsze pomyślne rezultaty lecznicze.