plik

Artykuł napisany przez stypendyst projektu "źastern Mediterranean from the 4th century BC until Late Antiquity"
realizowanego w ramach programu Mi dzynarodowe Projekty Źoktoranckie Żundacji na Rzecz Nauki Polskiej,
współfinansowanego przez Uni źuropejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego

De plumbo pestilenti

. Kwestia zatruć ołowiem w staro ytnym Rzymie

Maciej Paprocki

Ołów – metal powszechnie występujący i łatwy w kształtowaniu – z pozoru nie wyróżniał

się wśród innych surowców, których używali Rzymianie. Nie zdawali sobie oni jednak
sprawy

z jego niezwykle toksycznych właściwości.

CHARAKTERYSTYKA I FO

RMY WYST POWANIA OŁOWIU

W ród metali opisywanych przez staro ytnych żreków i Rzymian ołów (gr.

ό υβδος, łac. plumbum) zazwyczaj nie cieszył si szczególną estymą

Złoto i srebro od

zarania dziejów były u ywane jako rodek płatniczy i materiał ozdobny. Narz dzia z ko ci i
krzemienia zostały natomiast wyparte przez stop cyny i miedzi (brąz), który z kolei musiał
pó niej ustąpić miejsca znacznie twardszemu i trwalszemu elazu. Po ród wspomnianych

metali

ołów nie wyró nia si wyjątkowymi wła ciwo ciami. Źo ć mi kki i łatwy w

formowaniu, a przede wszystkim łatwo dost pny, był powszechnie u ywany w niemal
wszystkich staro ytnych kulturach ródziemnomorskich, ale początkowo nie znaleziono dla
niego zbyt wielu zastosowa

Źost p do metalicznego ołowiu był do ć utrudniony, gdy w

przeciwie stwie do złota czy miedzi, ołów rodzimy w postaci bryłek metalu bez domieszek
wyst puje niezwykle rzadko w naturze

Źo ć powszechnie jednak mo na natknąć si na jego

związki, po ród których dla staro ytnych najwi ksze znaczenie posiadały nast pujące cztery

substancje: galena [PbS], glajta [PbO], cerusyt [(PbCO

)

• Pb(OH)

] oraz octan ołowiu (II)

[Pb(CH

COO)

]

. Galena

(siarczek ołowiu) jest połyskliwą, srebrno czarną, metaliczną rudą,

którą w czasach staro ytnych wydobywano m. in. w Anatolii, Hiszpanii, Sardynii, Wielkiej

Brytanii i

na Bałkanach (słynne kopalnie Laurion w Attyce)

. Wyrabiano z niej ozdoby, a w

M. A. Lessler, Lead and Lead Poisoning from Antiquity to Modern Times,

„Ohio Journal of Science”, nr 88 (3),

1988, s. 78-79.

Ołów był u ywany od II tys. p.n.e. na Krecie, Sardynii, Korsyce, w Mezopotamii i Azji Mniejszej, a nieco

pó niej (od panowania XVII dynastii) był w u ytku i w źgipcie. [Za:] H. A. Waldron, Lead Poisoning in the
Ancient World,

„Medical History”, nr 17 (4), 1973, s. 392-393.

N. H. Gale, Z. A. Stos-Gale, Cycladic Lead and Silver Metallurgy,

„The Annual of the British School at

Athens”, nr 76, ńλ8ń, s. ń74.

F. P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning in Ancient Rome,

„Acta Theologica Supplementum”, nr 26 (2), 2006, s.

149.

T. Waldron, C. Wells, Exposure to lead in ancient populations.

„Transactions and studies of the College

sproszkowanej postaci

stanowiła główny składnik srebrzystego barwnika kosmetycznego

Najistotniejsza w galenie była jednak dosyć spora domieszka srebra, które uzyskiwano

poprzez przetopienie jej w procesie kupelacji

;

ołów był tu cz stokroć tylko produktem

ubocznym metalurgii srebra

. Gl

ajta (tlenek ołowiu) jest ółtopomara czowym proszkiem,

produktem ubocznym kupelacji srebra. Ze wzgl du na intensywny kolor była z rzadka
u ywana w barwieniu glazur ceramicznych i w budownictwie

Biały proszek cerusytu lub

bieli o

łowianej (uwodniony w glan ołowiu) cz sto z kolei słu ył jako składnik pudrów

kosmetycznych

i lekarstw, a tak e jako półprodukt w przemy le

. Ostatni ze

związków,

octan ołowiu, składa si  z bezbarwnych kryształów o słodkim smaku, które były u ywane do
słodzenia potraw i ich konserwowania. Jego przydatno ć w konserwacji  ywno ci jest  ci le
związania  z  obecno cią  ołowiu  w  jego  cząsteczceμ  atomy  tego  metalu  skutecznie  blokują
działanie  wi kszo ci  enzymów,  co  uniemo liwia  rozwój  szkodliwych  drobnoustrojów  w

rodukcie, który chcemy zabezpieczyć

. Źziałanie ołowiu nie jest jednak wybiórczeμ

podlegają mu tak bakterie znajdujące si w ywno ci, jak i ludzie, którzy ją spo ywają.

ROZWÓJ PROŹUKCJI I ZU YCIA OŁOWIU W BASźNIź MORZA RÓŹZIźMNźżO

Źzi ki swym wła ciwo ciom, ołów w staro ytno ci był metalem łatwo dost pnym,

powszechnym i tanim ju w okresie pierwszych eksperymentów metalurgicznych w basenie
Morza ródziemnego. Pierwiastek ten posiada jedną z najni szych temperatur topnienia

ród znanych podówczas metali – ju temperatura rz du 35Ń°C zazwyczaj wystarcza do

wytopienia ołowiu z jego najcz ciej spotykanej rudy, galeny – siarczku ołowiu (PbS)

Przypadkowo wrzucona do ogniska galena w kontakcie z płonącym w glem łatwo utlenia si

of Physicians of Philadelphia”, nr ń, ńλ7λ, s. ńŃ2-115; J. O. Nriagu, Occupational exposure to lead in ancient
times

, „The Science of the Total źnvironment”, nr 3ń, ńλ83, s. ńŃ5-116. Cyt. za: F. P. Retief, L. Cilliers, Lead

Poisoning…, s. 148.

L. Aitchison, A History of Metals, Londyn 1960, s. 43 [za:] H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 391.

Opis procesu kupelacji podano na 4 str.

N. H. Gale, Z. A. Stos-Gale,

Cycladic Lead…, s. 179.

F. P. Retief, L. Cilliers,

Lead Poisoning…, s. 149-150.

J. Partington, Origins and Development of Applied Chemistry, Londyn 1935, s. 83. [Za:] H. A. Waldron, Lead

Poisoning…, s. 392.

Dioskurydes, De materia medica, V 103. [Z

aμ] Ż. P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning…, s. ń4λ.

J. Eisinger, Lead and Wine: Eberard Gockel and the Colica Pictonum

, „Medical History”, nr 26, ńλ82, s. 285.

Lessler podaje 328°C jako temperatur topnienia, u Waldrona jest to 347°C. Źokładna temperatura zale y od

ci nienia, zanieczyszcze w rudzie i innych czynników. [Za:] M. A. Lessler, Lead and Lead Poisoning…, s. 78.
H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 392.

do tlenku ołowiu (PbO), a ten reaguje z resztą nieutlenionej galeny, tworząc ołów (Pb) i

dwutlenek siarki (SO

)

według poni szego równaniaμ

2 PbO + PbS → 3 Pb + SO

Je li u wiadomimy sobie, e ognisko zasilane w glem drzewnym zazwyczaj wytwarza

temperatur tylko nieco ni szą ni 800°C, to nie zdziwi nas fakt, e niektórzy badacze

przypuszcza

ją, jakoby to ołów miał być pierwszym przetapianym metalem w historii

Spo ród siedmiu metali znanych człowiekowi w staro ytno ci tylko cyna ma ni szą
temperatur topnienia

, jest jednak stosun

kowo rzadko spotykana w porównaniu z

powszechnie wyst pującą galeną

. <tu tabelka 1> Gale i Stos-Gale, historycy metalurgii

ołowiu, przekonują, e a do IV tys. p.n.e. najcz ciej przetapianym metalem (chocia wcią
przetopem zajmowano si niezwykle rzadko) był ołów, a nie mied . W tym okresie nie

ceniono jeszcze stosunkowo mi

kkiej i trudno dost pnej miedzi, wcią preferując narz dzia z

powszechnie wyst pującego krzemienia i obsydianu

. U ywano ju w tym okresie

zielonkawoniebieskich rud miedzi, takich jak malachit i azuryt, lecz najprawdopodobniej

tylko w celach kosmetycznych (pudry i proszki). Nie są one jednak w aden sposób podobne
do bryłek miedzi rodzimej, wi c człowiek pierwotny nie miałby adnego istotnego powodu,
by próbować przetopu tych turkusowych minerałów

. Dodatkowo

nale y wspomnieć o tym,

e przetop miedzi wymaga utrzymania temperatur rz du ń2ŃŃ°C, nieosiągalnych przed 38ŃŃ

r. p.n.e. z przyczyn technicznych

Ołów posiada natomiast wiele cech, które mogły ułatwić jego przetop. W

przeciwie stwie  do  rud  miedzi,  galena  wykazuje  si   ciemnym  kolorem  i  metalicznym
połyskiem,  co  miałoby  zasugerować  pierwszym  eksperymentatorom  jej  pokrewie stwo  z
metalem i zainspirować  ich do umieszczenia  jej  w palenisku. W temperaturze ok. 800°C z

rudy

powstałaby bryłka ołowiu, spływająca na dno paleniska, którą po ostygni ciu mo na by

formować ze wzgl du na jej mi kko ć

. Metal ten nie miałby zastosowa praktycznych z

N. H. Gale, Z. A. Stos-Gale,

Cycladic Lead…, s. 178.

Ibidem, s. 176-180.

M. A. Lessler,

Lead and Lead Poisoning…, s. 78.

Cyna jest na tyle rzadka, i przez długi czas trwały badania nad tym, skąd staro ytni metalurdzy uzyskiwali

ilo ci niezb dne do produkcji brązu.

N. H. Gale, Z. A. Stos-Gale, Cycl

adic Lead…, s. 177. Od VI tys. p.n.e. u ywano czasami miedzi rodzimej,

lecz głównie w tworzeniu dekoracyjnych szpil i innych ozdóbμ jej mi kko ć wyklucza inne zastosowania.

Ibidem, s. 178.

Ibidem, s. 179.

Ibidem, s. 178.

tych samych

powodów co mi kka mied , lecz mógłby słu yć do ozdoby. Przypuszczenie to

potwierdziło si – w Anatolii odnaleziono spore ilo ci ołowianych paciorków datowanych na
ok. 65ŃŃ lat p.n.e., które musiały powstać z ołowiu wytopionego z galeny

. Wskutek braku

praktycznych zastosowa dla przetopu ołowiu, żale i Stos-żale przypuszczają, e proces ten
został wielokrotnie wynaleziony i zarzucony w wielu miejscach bez wpływów
zewn trznych

. Źopiero rozwój przetopu miedzi w IV tys. p.n.e. dał impuls do powtórnego

rozpocz cia prób metalurgicznych z szarym metalem. Przyczyną był tu przełom techniczny –

tempe

ratury rz du ń2ŃŃ°C, niezb dne do przetopu miedzi i tworzenia brązu, były tak e

wystarczające do przeprowadzenia procesu kupelacji

. Polega on na stopieniu ołowiu

uzyskanego z galeny i

ogrzewaniu go w tyglu o porowatych ciankach (tzw. kupeli) do

odpowiedn

iej temperatury. Nad jego powierzchnią przedmuchuje si nast pnie strumienie

gorącego powietrza. Ołów w kontakcie z tlenem stopniowo przechodzi w tlenek ołowiu
(glajt ), która pływa po powierzchni roztopionego metalu w postaci szumowin, dopóki nie

zbierze

si jej r cznie lub te nie wchłoną jej porowate cianki tygla. Wraz z post pującym

utlenianiem ilo ć ołowiu oraz jego drobnych zanieczyszcze w tyglu spada, w miar jak coraz
wi ksze ilo ci utleniają si do glajty i wypływają z tygla. Ostatecznie na dnie pozostaje bryłka

srebra

– metalu, który nie mo e ju zostać utleniony, gdy jako metal szlachetny jest

niewra liwy na wi kszo ć czynników chemicznych

. Srebro rodzime wyst puje w

niektórych skałach, lecz rzadko, w ilo ci zaledwie Ń,2% zasobów miedzi rodzimej

. Znacznie

wi ksze ilo ci srebra wyst pują w rudach ołowiu, rozproszone w tym metalu. Srebro jest na
tyle mocno związane z ołowiem, e wst pny wytop ołowiu z galeny w najmniejszy sposób nie
zmniejsza jego ilo ci – dopiero kupelacja pozwala na oddzielenie tych pierwiastków.

Odkrycie kupelacji

i mo liwo ć wytopu du ej ilo ci srebra stworzyło olbrzymi popyt

na  galen ,  a  przy  okazji  spowodowało  proces  gromadzenia  si   du ych  ilo ci  glajty  jako
produktu ubocznego. Sporą cz ć odpadu poprodukcyjnego redukowano ponownie do ołowiu,
ogrzewając glajt  z galeną. Ołów ten był ju  pozbawiony srebra, lecz nadal nadawał si  do
innych  celów,  jak  wytwarzanie  ozdób,  obcią ników,  figurek  i  przedmiotów  codziennego
u ytku

. Ilo ci przetapianego ołowiu pozostawiły po sobie wyra ny lad, który mo na dzisiaj

Ibidem, s. 178-179.

Ibidem, s. 180.

Ibidem.

Opis kupelacji za: N. H. Gale, Z. A. Stos-Gale,

Cycladic Lead…, s. 179.

Ibidem, s. 179.

H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 392-933.

odczytaćμ jego atomy podczas przetopu oraz obróbki unosiły si i niesione prądami powietrza
rozprzestrzeniały si w atmosferze. Cz ć z nich opadła na żrenlandi i znikn ła pod

sukcesywnie

narastającymi warstwami lodu, a w dzisiejszych czasach odwierty pozwalają

nam na

powtórne dotarcie do nich. Badania zawarto ci ołowiu w lodach grenlandzkich

wykazały, e ok. 68Ń r. p.n.e., wraz z początkiem bicia srebrnych monet w wiecie

ródziemnomorskim, ilo ć antropogenicznego ołowiu w kolejnych warstwach lodu zaczyna

wyra nie rosnąćμ badania izotopowego składu drobin ołowiu pozwoliły nawet na
zidentyfikowanie, z których obszarów pochodziła przetapiana galena

. Ołów w naturze

składa si z mieszaniny czterech izotopówμ

204

Pb,

206

Pb,

207

Pb oraz

208

, z których tylko

pierwszy wyst puje w stałej ilo ci, natomiast trzy kolejne – produkty rozpadu pierwiastków
promieniotwórczych – mogą trafić do miejscowej rudy ołowiu w ró nych ilo ciach. Ka da

taka ruda posiada zatem

swoją charakterystyczną kombinacj izotopową. Zbadanie

wzajemnego stosunku

izotopów cz sto pozwala na zidentyfikowanie kopalni, z której

pochodziła galena

– odkrycie tym cenniejsze, e srebro wytopione podczas kupelacji zawsze

zawiera jeszcze odrobin ołowiu (0,5–2%), który tak e mo e izotopowo wskazać

geograficzne pochodzenie rudy

. Próbki z żrenlandii wskazują na intensywną eksploatacj

kopal galeny na obszarze dzisiejszej Hiszpanii za czasów obecno ci kartagi skiej na tych

terenach

, z dodatkowymi ródłami emisji ołowiu w tym okresie na ziemiach Italii, Bałkanów i

Sardynii

. Alternatywne analizy izotopowe

ołowianych/srebrnych artefaktów i monet

pochod

zenia egejskiego udowadniają tak e, i kultura cykladzka

oraz

mieszka cy żrecji

archaicznej oraz klasycznej

korzystali z pokładów srebrono nych rud ołowianych z kopalni

na wyspie Siphnos, z kopalin attyckiego Laurion oraz z innych miejsc wydobycia w basenie

Morza Egejskiego.

Badania próbek lodu z odwiertów sugerują, e wzrost zanieczyszczenia ołowiem

mo na skorelować w czasie z rozwojem imperium rzymskiego. St enie tego pierwiastka
osiąga maksymalne warto ci w próbkach z okresu ko ca republiki i utrzymuje si na

K. J. R. Rosman et al., Lead from Carthaginian and Roman Spanish Mines Isotopically Identified in

Greenland Ice Dated from 600 B.C. to 300 A.D.,

„źnvironmental Science and Technology”, nr 3ń (ń2), ńλλ7, s.

3415.

R. H. Brill, J. M. Wampler, Isotope Studies of Ancient Lead,

„American Journal of Archaeology”, nr 7ń (ń),

1967, s. 63-64.

N. H. Gale, Z. A. Stos-Gale,

Cycladic Lead…, s. 179.

K. J. R. Rosman et al.,

Lead from Carthaginian and Roman Spanish Mines…, s. 3415.

N. H. Gale, Z. A. Stos-Gale,

Cycladic Lead…, s. 211.

W. żentner, O. Müller, ż. A. Wagner, Silver Sources of Archaic Greek Coinage, „Naturwissenschaften”, nr

65, 1978, s. 278-284.

wysokim poziomie a do początku III w. n.e., kiedy to jego poziom w próbkach zaczyna

sukcesywnie s

padać

. Dane stratygrafi

czne z żrenlandii zgadzają si z analizami historyków

metalurgii, według których produkcja ołowiu w wiecie ródziemnomorskim wzrosła z 3ń7Ń

kiloton/rok w epoce

brązu do ń4λ6Ń kiloton/rok w okresie cesarstwa rzymskiego (50 r. p.n.e.

– 5ŃŃ r. n.e.), aby pó niej gwałtownie opa ć do poziomu niewiele wy szego od tego z epoki
brązu

. Ołów pozostawał uprzednio metalem niezbyt przydatnym ze wzgl du na swą

mi kko ć, natomiast dopiero w epoce rzymskiej architekci i budowniczowie docenili t i inne

jego cechy, po czy

m rozpocz li u ywać go na szeroką skal . wiat rzymski zu ywał ołów w

olbrzym

ich ilo ciachμ na wyprodukowanie tylko jednej cz ci urządzenia przewodzącego

wod w akwedukcie koło Lyon wykorzystano ń2 tysi cy ton tego metalu

. Rzymianie

opanowali te technik walcowania ołowiu w celu tworzenia cienkich płyt metalu, z których
nast pnie formowano rury akweduktów, syfony i inne elementy systemów kanalizacyjnych i

hydraulicznych

Z ołowiu odlewano posą ki i przedmioty ozdobne, formowano z niego

rynny i dachy, mo

nety i odwa niki, a tak e pociski i obcią niki do agli

. Szczególnie wiele

ołowiu znajdowało si na ówczesnych okr tachμ przeci tny statek z tego okresu o długo ci

–18 m d wigał na sobie od 380 do 530 kg ołowiu w postaci płyt metalu na poszyciu okr tu

oraz

osprz towania takiego jak sondy, pier cienie, ci arki w dkarskie, ołowiane piecyki

przeno ne i naczynia, a tak e pojemniki do przechowywania ywno ci

Znaczące ilo ci tego

pierwiastka

znajdowano w kuchniach okr tów, które nie mogły sobie pozwolić na ceramik ,

zbyt

kruchą w warunkach ciągłego kołysania. Mimo ceramicznej alternatywy, gospodarstwa

domowe na lądzie tak e u ywały ołowianych pojemników i naczy . Kotły i garnki z brązu
oraz miedzi cz sto powlekano ołowiem lub stopem srebra i ołowiu dla poprawy smaku

bowiem

w gotującej si ywno ci przy kontakcie z miedzią powstaje zielononiebieski

grynszpan

μ zło ona mieszanina chlorków, w glanów, octanów i innych organicznych soli

miedzi, która nadaje potrawom nieprzyjemny smak

. W naczyniach powlekanych stopami

ołowiu zachodzi inna reakcjaμ w kwa nym rodowisku dwuwarto ciowe jony (Pb

)

przechodzą do gotującej si potrawy, tworząc sole ołowiu i kwasów organicznych, zazwyczaj

K. J. R. Rosman et al.,

Lead from Carthaginian and Roman Spanish Mines…, s. 3415-6.

J. O. Nriagu,

Occupational exposure…, s. 106. Cyt. za: F. P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning…, s. 149.

H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 393.

Ibid.

J. O. Nriagu,

Occupational exposure…, s. 105. Cyt. za: F. P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning…, s. 151.

B. Rosen, E. Galili, Lead Use on Roman Ships and its Environmental Effects,

„The International Journal of

Nautical Archaeology”, nr 36 (2), 2007, s. 304-305.

F. P. Retief, L. Cilliers,

Lead Poisoning…, s. 149-50.

H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 393.

przyjemnie słodkie w smaku

W u yciu były sztućce ze stopu cyny i ołowiu, a tak e

naczynia do przechowywania oliwy i wina zrobione z ołowiu lub nim powlekane

Źodatkowo nale y zwrócić uwag na fakt, e ołowiu u ywano tak e w formie związkówμ w
skład wielu kosmetyków, lekarstw i przedmiotów wchodziły galena, cerusyt i glajta.

HIPOTEZA

RZYMSKIźJ OŁOWICY

HISTORIA BAŹA

Tak powszechnie u ywany w imperium rzymskim metal zwrócił na siebie uwag

wielu historyków, którzy – wiadomi jego toksycznej natury – próbowali dociec, czy

Rzymianie

byli nara eni na ołowic czy te nie. Sami staro ytni cz sto zauwa ali negatywne

skutki kontaktu ze związkami ołowiu, najcz ciej jednak opisywali zatrucia cerusytem
(w glanem ołowiu), który ze wzgl du na postać proszku mógł zostać przypadkowo
połkni ty

. Cerusyt

lub biel ołowiana (łac. cerussa, gr. ψ ύ ο ) to proszek o

wła ciwo ciach wybielających, składnik wielu kosmetyków

słabo wchłaniający si przez

skór , lecz w przypadku wdychania pyłu lub te bezpo redniego spo ycia, ilo ć ołowiu
przedostającego si do ustroju gwałtownie wzrasta

. Pliniusz i Diosk

urydes byli wiadomi

jego toksycznych wła ciwo ci, a żalen i Kelsos zalecali nawet pewne antidota na zatrucie

cerusytem

Metaliczny ołów nie był natomiast podejrzewany o wi kszą szkodliwo ć.

Pliniusz

stwierdził krótko, e pary tego metalu są szkodliwe dla istot ywych, ale nie

przeszkodziło mu to podać wielu receptur na lekarstwa wytwarzane z ołowiu

. Witruwiusz w

De architektura

spekuluje natomiast o szkodliwo ci ołowiu w nast pujących słowachμ

Ponadto woda z rur glinianych jest znacznie zdrowsza ni

ż z rur ołowianych, gdyż z ołowiu

powstaje biel o

łowiana, podobno dla zdrowia szkodliwa; jeśli więc to, co z ołowiu pochodzi,

jest szkodliwe, to tym bardziej o

łów nie może być zdrowy. Jako przykład mogą służyć pracujący

przy o

łowiu ludzie, którzy mają cerę bladą. Kiedy bowiem przy topieniu ołów staje się płynny,

Ibid.; H. A. Waldron and D. Stofen, Sub-clinical lead poisoning, London, New York 1974. [Za:] J. Eisinger,

Lead and Wine…, s. 288.

Ibid., F. P. Retief, L. Cilliers,

Lead Poisoning…, s. 150.

A. T. Hodge, Vitruvius, Lead Pipes and Lead Poisoning,

„American Journal of Archaeology”, nr 85 (4), ńλ8ń,

s. 486.

Owidiusz, De Medicamen. Fac. Fem., 73; Martialis, 2, 41, 12 i 7, 25, 2. [Za:] A. T. Hodge,

Vitruvius…, s. 486.

H. Hu et al., The Epidemiology of Lead Toxicity in Adults: Measuring Dose and Consideration of Other

Methodologic Issues,

„źnvironmental Health Perspectives”, nr ńń5 (3), 2ŃŃ7, s. 456.

Plin. Nat. XXXIV, 70; Dioskurydes 5, 103; Galen De antidotis 14, 144 [w:] Claudii Galeni Opera omnia, Ed.

K. G. K

ühn, Lipsiae 1826; Kelsos 5, 27, 12, [w:] Celsus: On Medicine, przeł. W. ż. Spencer. Harvard ńλ38 [za:]

A. T. Hodge,

Vitruvius…, s. 486.

Plin. Nat. XXXIV, 50, 167 [za:] F. P. Retief, L. Cilliers,

Lead Poisoning…, s. 147.

pary jego atakuj

ą członki ciała i, prażąc je codziennie, pozbawiają krwi. Jeśli więc chcemy

mie

ć zdrową wodę, wydaje się, że należy ją jak najrzadziej sprowadzać wodociągami z

łowiu

e li nawet Witruwiusz dostrzegał zagro enia dla zdrowia płynące z u ycia ołowianych rur, to

całkowite zarzucenie tej praktyki byłoby ze zrozumiałego powodu całkowicie niemo liwe.
Ołów był na tyle tani i przydatny, e całkowite wyrugowanie go z przemysłu i gospodarstwa

domo

wego byłoby po prostu nieopłacalne. Źodatkowo nale y wspomnieć fakt, e tak jak

istnieli autorzy, którzy odradzali u ycie ołowiu, tak i dotrwały do naszych czasów dzieła tych,
którzy wykorzystanie ołowiu wr cz polecali. Źo drugiej grupy nale ą mi dzy innymi Marek

Porcjusz Kato, Kolumella i

Pliniusz, którzy polecali naczynia powlekane ołowiem do

przyrządzania sapa/defrutum

– lepkiego, słodkiego syropu z moszczu winnego, który

cieszył si niezwykłą popularno cią

Syrop ten powstawał w procesie długotrwałego wygotowywania moszczu lub wina w

kotłach do połowy lub dwóch trzecich oryginalnej obj to ci. Produkt ko cowy odznaczał si

winno-

słodkawym zapachem, słodkim smakiem, konsystencją miodu i przyjemnym, ciemnym

kolorem

. Sapa

w rzymskiej kuchni było nieomal e przyprawą uniwersalnąμ stosowano je do

doprawiania mi s, sosów i wszelkich potraw, które wymagały słodzenia

. W tym samym

czasie odkryto tak e inne zastosowanie brązowego syropu. W miar  wzrostu popytu na wino
coraz  cz ciej  pojawiały  si   przypadki  sztucznego  „poprawiania  jako ci”  słabych  lub
kwa nych win, w okresie wczesnego cesarstwa tak nagminne, i  przyczyniły si  do narzeka
Pliniusza,  e rzeczą niemo liwą jest skosztować niepodrabianego wina

. Syrop moszczowy

znakomicie  nadawał  si   do  fałszowania  –  jego  słodycz  i  skoncentrowany  aromat  głuszyły
nieprzyjemne  aromaty,  a  zach cający  smak  sprawiał,  e  wedle  pisarzy  staro ytnych  wino
zaprawione nim miało być  szczególnie popularne w ród kobiet

Rzymianie zauwa yli te

jeszcze jedną niezwykle przydatną cech sapa: dodane do przetworów i napojów, wyra nie
wydłu ało okres przydatno ci do spo ycia i chroniło przed zepsuciem. Zabezpieczające

De architectura VIII 6, 10/11 [za:] F. P. Retief, L. Cilliers,

Lead Poisoning…, s. 147; Witruwiusz. O

architekturze ksiąg dziesięć. Przeł. Kazimierz Kumaniecki. Warszawa 2004, s. 202.

Terminologia nie jest do ko ca jasnaμ spotykamy si z terminami sapa, defrutum i caroenum, które czasami

u ywane są wymiennie, a czasami są stosowane na oznaczenie ró nych st e otrzymanego syropu.

H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 393.

J. Eisinger,

Lead and Wine…, s. 285.

H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 393; J. Eisinger, Lead and Wine…, s. 285.

Plin. Nat. XIV 31.

Sławnym przypadkiem jest tu historia Munny, wspomnianego w epigramie (X 36)

Marcjalisaμ miał on podobno wysyłać z Marsylii do Rzymu zatrute wina, przez co sam wolał nigdy nie pojawiać

si w stolicy, bojąc si skosztować własnych produktów. [Za:] J. Eisinger, Lead and Wine…, s. 284.

J. Eisinger,

Lead and Wine…, s. 285.

wła ciwo ci syropu znalazły zastosowanie zwłaszcza w winach, które przechowywane w

nieszczelnych i zanieczyszczonych pojemn

ikach mogły niezwykle szybko sfermentować i

przeobrazić si w ocet

. Rzymscy winiarze znali co prawda grecką metod zaprawiania win

ywicą, lecz u ywali jej rzadko, co wskazuje na to, e syrop sapa w roli konserwantu musiał

najwidoczniej bardziej przypadać do gustu przeci tnemu konsumentowi w imperium

Zdolno ć sapa do hamowania procesów rozkładu biologicznego była jednak spowodowana
obecno cią czynnika równie szkodliwego dla bakterii jak i innych organizmów ywych –
ołowiu.

Syrop moszczowy powstawał w procesie odparowania płynu, który gotowano powoli

w wielkich kadziach, albo wykonanych ze stopu ołowiu, albo te ołowiem powlekanych

Rzymscy  winiarze  cenili  naczynia  ołowiane  bardziej  ni   brązowe,  skar ąc  si   cz sto,  e
moszcz  wygotowywany  w  brązowych  kadziach  nabierało  nieprzyjemnego  aromatu  poprzez
zbierające si  w płynie związki miedzi, takie jak wspomniany ju  uprzednio grynszpan. Wielu
autorów  staro ytnych  wyra nie  zaleca  wobec  tego  u ywanie  naczy   z  powłoką  ołowianą,
argumentując  to  lepszym  smakiem  produktu  ko cowego

Źługotrwałe gotowanie

kwaskowatego

moszczu z kontakcie z ołowiem sprzyja jednak e powstawaniu organicznych

soli ołowiu, takich jak octan ołowiu (II), które, cechując si rozpuszczalno cią w wodzie,
koncentrują si w du ych ilo ciach w roztworze

Picie wina i spo ywanie potraw

przyprawionych sapa

mogłoby zatem stosunkowo szybko doprowadzić do wysycenia

organizmu ołowiem i w konsekwencji pojawienia si pierwszych objawów ołowicy.

Wraz z narodzinami nowoczesnej chemii i medycyny coraz

wi ksza liczba badaczy

staro ytnego  Rzymu  pocz ła  dostrzegać  fakt,  i   Rzymianie  na  co  dzie   stykali  si   z
olbrzymimi ilo ciami ołowiu, co nie mogło pozostać bez skutku dla ich zdrowia. Metalu tego
u ywano  do  produkcji  rur  wodociągowych,  zastawy  kuchennej,  odwa ników,  posą ków,
przedmiotów  codziennego  u ytku  i  naczy   do  przechowywania  ywno ci,  a  jedna  z
najbardziej  popularnych  przypraw  tak e  zawierała  spore  jego  ilo ci.  Ołowiane  przedmioty
były dotykane, uderzane, skrobane, podgrzewane, bite i przenoszone, a wszystkie te działania
powodowały  powstanie  drobnego  pyłu  ołowianego,  który  trafiał  z  powietrzem  do  płuc  i

H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 393.

J. Eisinger,

Lead and Wine…, s. 284.

Marcus Cato, De agri cultura, CV [za:] H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 393.

O powłoce ołowianej wspominają Pliniusz (Nat.ś XIV 49) i Columella (Rei rusticae XII 20) [za:] H. A.

Waldron,

Lead Poisoning…, s. 393.

H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 393; J. Eisinger, Lead and Wine…, s. 286.

wchłaniał si do krwiobiegu

Niebezpiecze stwo ołowiu nie zostało niezauwa one przez

historykówμ w 1885 r. niemiecki badacz Carl Hoffmann po raz pierwszy wysnuł hipotez , i
mieszka cy pa stwa rzymskiego najprawdopodobniej bardzo cz sto cierpieli na chroniczną
ołowic

Ćwierć wieku pó niej owa hipoteza została ponownie rozwa ona przez rodaka

Hoffmana,  Rudolfa  Kobertaμ  badacz  ów  podzielił  opini   swego  poprzednika.  Obaj  uczeni
zwrócili uwag  na fakt,  e w antycznej literaturze medycznej (ale tak e i z innych dziedzin)
pojawiają si  opisy objawów chorobowych, które mogły zostać wywołane nadmierną ilo cią
ołowiu w ustroju. Niektórzy upatrują wzmianek o takim stanie ju  ok. 37Ń r. p.n.e. w pismach
Hipokratesa, lecz krótkie, nieklarowne opisy palącej gorączki, słabo ci i kolek, niczego w tym
przypadku  nie  dowodzą,  gdy   objawy  te  są  zbyt  ogólne,  aby  mo liwe  było  ustalenie  ich

etiologii

. Pierwsze bezsprzeczne pow

iązanie ołowiu i zatrucia pojawia si w Alexipharmaca

Nikandra w II w. p.n.e., gdzie

szczegółowo opisuje on objawy chorobowe ludzi po spo yciu

glajty i bieli ołowianej, takie jak kolki, zaparcia, parali i niezwykła blado ć skóry

Przytoczony ju uprzednio Witruwiusz w swym opisie wspomina blado ć i bezkrwisto ć u
pracujących na co dzie z tym metalem. Co wi cej, po raz pierwszy przypisuje szkodliwe
wła ciwo ci metalicznemu ołowiowi, a nie jego związkom

. Jego obawy podziela Pliniusz

co zresztą nie przeszkadza mu polecać ołowianych naczy do wygotowywania moszczu

Źo ć przekonujące ródła literackie zebrane przez Hoffmanna i Koberta zach ciły
Seabury’ego Gilfillana do opublikowania w 1965 r. artykułu zawierającego rewolucyjną jak

na t

amten okres tez . Według niego, to wła nie szeroko rozpowszechniona ołowica miałaby

być przyczyną upadku imperium rzymskiego. Skupiając si  głównie na spadającej płodno ci
wy szych  warstw  społecznych,  badacz  ów  dowodzi,  i   ciągły  kontakt  z  ołowiem  osłabił
rzymską  arystokracj   do  tego  stopnia,  i   nie  była  ona  w  stanie  efektywnie  zarządzać

imperium

. Artykuł żilfillana słusznie zwrócił uwag na nierówną dystrybucj

przyjmowanej dawki ołowiu w społecze stwie – pó niejsze analizy wykazały wyra ną
korelacj pomi dzy statusem społecznym, a ilo cią ołowiu przyjmowaną ze rodowiska.

A. Eisenberg et al., Identification of Community Flour Mills as the Source of Lead Poisoning in West Bank

Arabs,

„Archives of Internal Medicine”, nr ń45, ńλ85, s. 1848-1851 [za:] B. Rosen, E. Galili, Lead Use on

Roman Ships…, s. 305.

K. B. Hofmann,

Das Blei bei den Völkern des Altertums, [wμ] Ż. Źentike (editor), „Beitriage aus der

Geschichte der Chemie

”, Leipzig 1885 [za:] J. Eisinger, Lead and Wine…, s. 286.

H. A. Waldron, Lead Poison

ing…, s. 395.

Nikander, Alexipharmaca, I 600 [za:] H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 395.

Witruwiusz De architectura VIII 6, 10/11

Plin. Nat. XXXIV 66.

Plin. Nat. XIV 49.

S. C. Gilfillan, Lead poisoning and the fall of Rome,

„Journal of Occupational Medicine”, nr 7, 1965, s. 53-60

[za:] H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 395.

Arystokracja, ze wzgl du na stosunkowe wi ksze zu ycie metalowych naczy , kosmetyków,
lekarstw, wody z akweduktów i wina w porównaniu do ubo szych warstw mogła przyjmować
do 25Ń mg ołowiu dziennie, w porównaniu do 35 mg spo ywanych przez plebs i ń5 mg u
niewolników

, co zostało cz ciowo potwierdzone badaniami porównawczymi co do

zawarto ci Pb w ko ciach bogatszych i ubo szych Rzymian

Szczególnie uderzający wydaje

si   tu  fakt,  i   we  współczesnych  czasach  pozytywna  korelacja  mi dzy  statusem,  a  dawką
ołowiu  odwróciła  si μ  obecnie  to  najubo si  są  najcz ciej  nara eni  na  zetkni cie  si   z
metalami  ci kimi

. B

yć mo e nieco zbyt miała hipoteza Gilfillana została szybko

skrytykowana i uznana przez innych badacz

y za wyciąganie wniosków z absolutnie

niewystarczającej ilo ci materiału  ródłowego. Badania szczątków ludzkich w celu wykrycia
ilo ci metali w tym okresie nie odznaczały si  jeszcze zbytnią precyzjąś dodatkowo nale y
wspomnieć,  e  żilfillan  wyprowadził  swoje  dane,  przebadawszy  niereprezentatywną  grup
ko ci w liczbie ok. 4Ń i nie przedstawiwszy w pełni metodologii badawczej

. Po publikacji

żilfillana  badania  nad  rzymską  ołowicą  zacz ły  rozwijać  si   dwutorowo.  Cz ć  badaczy
skupiała si  głównie na ska eniu wynikającym z u ywania ołowianych rur wodociągowych:
do  ich  grona  włączył  si   A.  Trevor  Hodge,  publikując  w  ńλ8ń  r.  wywa ony  i  poprawny
metodologicznie artykuł, w którym udowodnił,  e rury akweduktów miały niewielki wpływ
na  dawk   ołowiu  spo ywaną  przez  społecze stwo  rzymskie

W latach osiemdziesiątych

wi kszą aktywno cią odznaczyła si grupa, która upatrywała ródeł rzymskiej ołowicy w
stosowaniu zanieczyszczonego syropu moszczowego. Przełomowy okazał si tu artykuł

Jerome Nriagu, nigeryjskiego specjalisty z dziedziny metalurgii i cyklu obiegu metali

ci kich  w  rodowisku.  Nriagu  w  ńλ83  napisał  tekst,  w  którym  odnowił  tez ,  jakoby
arystokracja  cesarstwa  miała  masowo  wymierać  z  powodu  olbrzymich  ilo ci  ołowiu
przyjmowanych  poprzez  spo ywanie  syropu  sapa  w  winie  i  potrawach

. Publikacja ta

wywołała  burz   w  rodowisku  naukowym.  Odezwało  si   wiele  głosów  pot piających
„naciągane”  hipotezy  Nigeryjczykaμ  najcz ciej  zarzucano  mu  nadinterpretacj   ródeł
literackich  i  zbyt  pochopne  przypisywanie  wszelkich  objawów  chorobowych  zatruciom

J. O. Nriagu , Saturnine gout among Roman aristocrats

. “The New źngland Journal of Medicine”, nr 308 (11),

1983, s. 661 [za:] F. P. Retief, L. Cilliers,

Lead Poisoning…, s. 156.

A. C. Mackie, A. Townsend and H. A. Waldron The lead content of some Romano-British Bones.

“Archaeometry”, nr ń8 (2), ńλ76, s. 22ń-227 [za:] M. A. Lessler, Lead and Lead Poisoning…, s. 8Ń.

H. Hu et al.,

The Epidemiology of Lead Toxicity…, s 459.

H. A. Waldron,

Lead Poisoning…, s. 396.

A. T. Hodge,

Vitruvius…, s. 491.

J. O. Nriagu,

Occupational exposure….

ołowiu

Z drugiej strony, nale y jednak podkre lić, e wypowied specjalisty w zakresie

nauk przyrodniczych dodała nowe perspektywy rozwoju dla przeciągającej si dysputy na ten

temat.

Na początku dwudziestego pierwszego wieku na temat rzymskiej ołowicy zacz li si

wypowiadać lekarze, patolodzy, archeolodzy i chemicy, którzy – korzystając z archeologii
eksperymentalnej i coraz doskonalszego sprz tu – coraz lepiej są w stanie zweryfikować
zawarto ć ołowiu w szczątkach z okresu rzymskiego.

RÓŹŁA OŁOWIU W OTOCZENIU RZYMIANINA

PRAWDA

MIT I PRZYPUSZCZENIE

Badania w XX w.

pozwoliły nam na wyizolowanie trzech podstawowych grup ródeł

ołowiu, z którymi miał do czynienia mieszkaniec imperium rzymskiego: rur wodociągowych,
potraw  i  napojów  z  dodatkiem  syropu  sapa  oraz  innych  ródeł,  w  tym  związanych  z
poszczególnymi  grupami  zawodowymi  i  społecznymi,  takimi  jak  eglarze  i  mieszka cy
portów.  Teoria,  głosząca  jakoby  ołów  dostawał  si   do  wody  poprzez  u ycie  rur
wodociągowych z tego metalu, nie znajduje ju  dzisiaj poparcia. Ironii dodaje tutaj fakt,  e od
ska enia ołowiem uchroniła Rzymian pewna naturalna cecha wody, na którą niejednokrotnie
si   skar yli.  Rzymscy  plumbarii,  budujący  i  konserwujący  wodociągi  w  miastach,
wielokrotnie  musieli  mudnie  przetykać  rury  z  powodu  złogów  w glanu  wapnia
odkładających  si   w  wietle  przewodów,  który  i  dzisiaj  gromadzi  si   na  długo  u ywanych

kranach

Kluczowa okazuje si tutaj twardo ć wody dost pnej w ródle. Ołów rozpuszcza

si w wodzie, lecz tylko wówczas, gdy zawiera ona niewiele soli mineralnych (jest mi kka).
Taka sytuacja wyst puje, gdy woda w uj ciu pochodzi z przesączu przez skały magmowe

takie jak granit

. Je li natomiast – sytuacja znacznie cz stsza – warstwa wodono na napełnia

si wodą z przesączu przez skały osadowe (takie jak wapienie i dolomity), to woda z takiego

ródła odznacza si du a twardo cią (wysyceniem solami mineralnymi, głównie wapnia i

Prace krytykujące hipotezy Nriagu opublikowali m.in. Chisolm, Houston, Needleman / Needleman i

Scarborough [za:] S. Muhlberger, Lead and the Fall of Rome: A Bibliography

, dost p 2λ.ńŃ.2Ńńń r.

http://www.nipissingu.ca/department/history/muhlberger/orb/lead.htm; F. P. Retief, L. Cilliers, Lead

Poisoning…, s. 156.

J. J. Chisolm, “Bulletin of the History of Medicine”, nr 5λ, ńλ85, s. 258-9; G. W. Houston, “Classical Journal”,
1989-90, s. 73-5, 80;
L. Needleman & D. Needleman, Lead poisoning and the decline of the Roman aristocracy

, “Classical Views”, nr

29, 1985, s. 64-94;
J. Scarborough, The Myth of Lead Poisoning among the Romans: An Essay Review,

„The Journal of the History

of Medicine and Allied Sciences”, nr 3λ, ńλ84, s. 46λ-75.

A. T. Hodge,

Vitruvius…, s. 488.

Ibidem.

magnezu). Sole te b dą si osadzały w przewodach, odcinając ołowianą powierzchni od
płynącej wody

Wapienne skały osadowe oczyszczają tak e przy przesączaniu wod

deszczową z wszelkich rozpuszczonych w niej metali ci kich, działając jak filtr i wyłapując
jony szkodliwych pierwiastkówś złogi wapieni w rurach działałyby w podobny sposób,
pochłaniając ołów ju rozpuszczony w wodzie

W przypadku obecno ci złogów szcz liwie

mamy do czynienia tak ze ródłami literackimi, jak i archeologicznymi. Żrontinus w De

aquaeductu

wspomina wapie narastający w rurach

ś złogi owe są wyra nie dostrzegalne na

powierzchni

zachowanych rzymskich rur wodociągowych nawet w dzisiejszych czasach. Co

prawda

nale y przyznać, e skały osadowe nie są jedynym typem podło a geologicznego na

obszarze cesarstwa rzymskiego. Nie mo na zatem wykluczyć, i na terenach wyst powania
skał magmowych, takich jak zbocza wulkanów i stare góry, woda mogła być wystarczająco
mi kka do rozpuszczenia ołowiuś obszary takie jednak nie były zasiedlane w pierwszej
kolejno ci

Nale y tutaj tak e dodać, i Rzymianie prawdopodobnie rzadko u ywali

zaworów kurkowych, stosując zazwyczaj jedynie awaryjne zawory odcinające do

tymczasowego zatrzymania strumienia wody

W rzymskim systemie my lowym nie istniało

poj cie „oszcz dzania wody”μ natryski, fontanny i upusty płyn ły cały czas, wstrzymywane
jedynie w wyjątkowych okoliczno ciach

. Je eli nawet jakie ilo ci ołowiu przedostałyby si

do wody wskutek braku ochronnych wapieni

, to najprawdopodobniej nie zdą yłyby si

skumulować do niebezpiecznego poziomu, jak to si dzieje we współczesnych kranach, gdzie

woda pozost

aje przez długi czas w bezruchu, pobierana tylko w razie potrzeby. Płynący

bezustannie strumie wody wypłukuje ołowiane jony na bie ąco, co znacząco zmniejsza

ryzyko zatrucia

Mniej jednoznaczna w ocenie

wydaje si być natomiast hipoteza postawiona przez

Nriagu,  jakoby  to  ska ony  syrop  moszczowy  i  przyprawione  nim  wino  miałyby  być
odpowiedzialne  za  ołowic   u  Rzymian.  Pomimo  zarzucanej  jej  autorowi  tendencji  do
nadinterpretacji faktów,  nie mo na odmówić słuszno ci twierdzeniu, i   sapa cz sto  bywała
ska ona  związkami  ołowiu.  Źokładna  ilo ć  tego  pierwiastka  w  syropie  jest  trudna  do

ustalenia.

Pewna grupa badaczy spróbowała wykonać próbk sapa na podstawie receptur

Ibidem.

Ibidem, s. 489.

"limo concrescente, qui interdum in crustam indurescit." Front. 122, 1 [za:] A. T. Hodge,

Vitruvius…, s. 488.

Ibidem, s. 488.

Ibidem, s. 488-489.

Ibidem.

przekazanych przez Kolumell i Katona Starszego

. K. B. Hoff

mann, przyrządziwszy w

1883 r. syrop

moszczowy we wn trzu kotła wyło onego ołowianą blachą, jak nakazywała

rzymska receptura, odkrył, i otrzymany syrop defrutum zawiera ok. 24Ń mg ołowiu/l

Rozcie czył go nast pnie, oddając dwie ły eczki syropu na litr winaμ otrzymany płyn wcią
zawierał od 20 do 30 mg Pb/l. Niemiecki lekarz zauwa ył te , e przy nieco dłu szym
procesie wygotowywania, zawarto ć ołowiu w syropie gwałtownie wzrasta, dochodząc do ń

g/l

. źksperyment ten powtórzył w 1979 r. Josef Eisinger, otrzymawszy podobny wynik. W

swoich badan

iach kierował si wskazówkami Kolumelli co do rozcie czania syropuμ

sextarius (ok. 0,5 l)

zag szczonego defrutum wlewano do amfory pełnej wina (ok. 26 l), co

daje w rezultacie proporcj ok. ńμ48

. Wino z dodatkiem takiej ilo ci syropu zawiera ok. 20

mg/l

, co potwierdza wcze niejsze ustalenia Hoffmanna. Naturalnie, rzeczą konieczną jest brać

pod  uwag   ró nice  w  recepturach  i  wynikającym  z  nich  st eniu  ko cowym.  Kolumella
zastrzega si ,  e jego sąsiedzi dodają wi cej syropu ni  on, lecz nie jest to polecane,  gdy
nabywc   mo e  odstraszyć  zbyt  słodki  smak  tak  doprawionego  winaś  w  praktyce  syrop
rozcie czano w proporcjach od 1:28 do 1:288

Nawet przy najni szym polecanym st eniu

syropu, tj. ńμ288, otrzymane wino wcią zawierało ok. 3,5 mg/l. Ilo ć t mo na porównać z
maksymalną dopuszczalną dawką wchłoni tego ołowiu na dzie , powy ej której rozpoczyna
si ju chroniczna ołowica – 0,5 mg. Wypicie litra (najsłabiej doprawionego) wina dziennie

dostar

czało zatem ilo ci ołowiu 7 razy wi kszej ni maksymalna dopuszczalna dawka;

wy sze st enia oczywi cie powi kszały t ilo ć.

Wina zaprawiane defrutum

nie były jednak jedynym ródłem ołowiu w rodowisku

rzymskim,  chocia   z  pewno cią  na  kontakt  z  nim  nara ona  była  stosunkowo  du a  cz ć
społecze stwa.  W  ostatnich  latach  zacz to  jednak  zwracać  uwag   na  niektóre  grupy
zawodowe i społeczne, które ze wzgl du na specyfik  swych zawodów  lub te  trybu  ycia
znacznie  cz ciej  stykały  si   ze  ródłami  ołowiu  w  rodowisku.  Źo  takich  grup  nale ą
oczywi cie  metalurdzy  i  pracujący  w  przetwórstwie  ołowiuś  górnicy  nie  są  tu  najbardziej
nara oną  grupą  ze  wzgl du  na  fakt,  e  galena  wydziela  bardzo  niewielkie  ilo ci  wolnego
ołowiu przed przetopieniem

Sam proces przetapiania stanowi znacznie wi ksze zagro enie

Columella, De re rustica XII 19-21; M. Porcius Cato De agricultura 105, 107, 122[za:] J. Eisinger, Lead and

Wine…, s. 284.

K. B. Hofmann,

Das Blei bei den Völkern… [za:] M. A. Lessler, Lead and Lead Poisoning…, s. 8Ń.

Ibid.

J. Eisinger,

Lead and Wine…, s. 286-288. 1 amphora = 2 urnae = 8 congii = 48 sextarii.

J. Eisinger,

Lead and Wine…, s. 287.

F. P. Retief, L. Cilliers,

Lead Poisoning…, s. 156.

ze  wzgl du  na  obecno ć  par  ołowiu  i  glajty,  łatwo  wchłanianej  przez  ywe  organizmy.
Istniały  jednak  i  inne  grupy  szczególnie  nara one  na  kontakt  z  tym  pierwiastkiem.  Do ć
specyficzną grupą tego typu byli  eglarze, przebywający cz sto długie tygodnie na statkach
pełnych  ołowianych  przedmiotów

. Jak

ju wcze niej wspomniano, jednostki pływające w

tej epoce nie tylko posiadały kadłub pokryty blachą z tego metalu, lecz tak e korzystały ze
sprz tu rybackiego, naczy , pojemników, kotwic, rur i przeno nych piecyków wykonanych
bąd to w cało ci, bąd cz ciowo z ołowiu – jego ilo ć mogła si gać ok. 5ŃŃ kg

. Dla

porównania, ameryka skie przepisy federalne nakazują zgłaszać niebezpieczne składowiska

tego pierwiastka

, zawierające go w sumie wi cej ni 5Ń kg. Oczywi cie, w rodowisku

otwartym na dz

iałanie powietrza i wody ołów stosunkowo szybko pokrywa si patyną

zło oną z tlenków i w glanówś podobnie jak złogi wapienia w rurach zabezpiecza ona metal
przed dalszym wydzielaniem si do rodowiska

Na statku najcz ciej jednak nie dochodzi

do powstania patyny

wskutek ciągłego u ycia sprz tów

. Źodatkowym zagro eniem było

długotrwałe przebywanie w ska onym rodowisku bez jakiejkolwiek odzie y ochronnej oraz

niewielka i

lo ć warto ciowego po ywienia – czynniki, które dodatkowo osłabiały organizmy

nara onych na kontakt z ołowiem

. Źu a ilo ć tego metalu na statkach nie stanowiła jednak

zagro enia  wyłącznie  dla  załogi,  lecz  tak e  dla  mieszka ców  portów  i  nabrze y.  Na
cumujących  statkach  odbywały  si   drobne  naprawy  –  poszycie  kadłuba  było  skrobane  i
łatane,  a  uszkodzone  sprz ty  i  ci arki  wyrzucano  za  burt .  Ołowiane  drobiny  trafiały  do
osadów przydennych i cz sto pozostawały tam wskutek niewielkiej wymiany wód pomi dzy
otwartym  morzem  i  zamkni tym  basenem  portowym

. Badania nad osadami portowymi z

Sydonu i Aleksandrii epoki grecko-

rzymskiej wykazały znaczny wzrost st enia Pb w

stosunku do poprzedzających i nast pujących warstw

. S

t enie w Aleksandrii w okresie od

100 do 300 n.e.

było najwy sze ze zbadanych do tej pory (600 ppm

)

, osiągając warto ci

B. Rosen, E. Galili,

Lead Use on Roman Ships…, s. 305.

Ibidem, s. 301.

Ibidem, s. 304.

Ibidem, s. 304-305.

Ibidem, s. 305.

J. P. Oleson (ed.), The Harbours of Caesarea Maritima, Results of the Caesarea Ancient Harbour Excavation

Project 1980

–85, „BAR Int. Ser.”, nr 54, ńλλ4 [zaμ] B. Rosen, ź. żalili, Lead Use on Roman Ships…, s. 305.

ż. le Roux, A. Véron, C. Morhange, Geochemical Evidence of Early Anthropogenic Activity in Harbour

Sediments from Sidon,

„Archaeology Ę History in Lebanon”, nr 18, 2003, s 115–19;

A. Véron, J. P. żoiran, C. Morhange, N. Marriner, J. Y. źmpereur, Pollutant lead reveals the pre-Hellenistic
occupation and ancient growth of Alexandria, Egypt,

„żeophysical Research Letters”, nr 33, 2006, s 1-4 [za:] B.

Rosen, E. Galili, Lead Use on Ro

man Ships…, s. 305.

PPM (ang. parts per million)

– przyj ty na wiecie sposób wyra ania st e niezwykle rozcie czonych

roztworów związków chemicznychμ okre la, ile cząsteczek związku chemicznego przypada na milion cząsteczek
roztworu.

dwukrotnie wy sze ni te wyst pujące dzisiaj przy uj ciach rzek zanieczyszczonych ciekami
przemysłowymi (50–200 ppm)

eglarze i mieszka cy portów poławiali tak e ryby w

okolicach zatok i na

brze y, co dostarczało im dodatkowej dawki ołowiu. Podobnie jak inne

metale ci kie, mo e si on akumulować w tkankach ryb, które są pó niej spo ywane przez

ludzi. Badania nad akumulacj

ą metali ci kich wykazują, e ju przy st eniu w wodzie rz du

zaledwie 5 ppm, pierwiastki te

zaczynają si gromadzić w tkankachś co wi cej, ołów w

porównaniu do innych metali ci kich gromadzi si w szczególnym stopniu w mi niach

ryby

100

, a wła nie mi so ryby (a nie nieco mniej ska one podroby) jest jej najcz ciej

spo ywaną cz cią.

Nie ulega wątpliwo ci, e w czasach cesarstwa rzymskiego wielu ludzi było

wystawionych na ska enie ze ródeł takich jak osprz towanie statków, ryby oraz wino. Spory
w kwestii rzymskiej ołowicy zazwyczaj jednak w niewielkim stopniu zajmowały si tym, czy

ludzie istotnie cierpieli z jej po

wodu, a je li tak, to w jakim stopniu. żłównym punktem

zapalnym była raczej idea „upadku” cesarstwa oraz czynnika, który go spowodowałμ istnieją
teorie, według których miałby to być wła nie ołów. Skupianie si na upadku jako takim

wprowadza badacza na

grząskie terytorium ideologicznego odczytywania historii, o czym

wszyscy  badający  te  kwestie  powinni  pami tać.  Samo  to  poj cie  jest  nacechowane
nieoboj tnymi  konotacjamiμ  upadek  sugeruje  utrat   równowagi,  zniszczenie  i  rozkład,
pozbycie  si   rodzimego  elementu  i  napływ  obcego,  gorszej  jako ci

101

. Pojawia si ono w

wyniku nostalgicznego

idealizowania pewnego statycznego stanu pa stwa, złotej chwili, która

jednak nie mogła trwać wiecznie

102

. Taki sposób pojmowania ko cowych chwil cesarstwa

rzymskiego zadomowił si w historiografii od czasów Edwarda żibbona, którego
monumentalne dzieło The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, t. I-VI

(1776

–1789) ustaliło pewne dominujące koncepcje postrzegania pa stwowo ci. Od pewnego

czasu pojawiają si jednak alternatywne koncepcje, postrzegające ostatnie stulecia cesarstwa
nie tyle jako upadek, co raczej jako specyficzną transformacj pa stwowo ci

103

. W ich

wietle, hipotezy wyznaczające ołów jako czynnik, który poprzez osłabienie arystokracji

zniszczył imperium nie mają wi kszej warto ci poznawczej. Nawet gdyby cz ć administracji

A. Véron, Pollutant lead…, s. 2.

100

R. Vinodhini; M. Narayana, Bioaccumulation of heavy metals in organs of fresh water Fish Cyprinus carpio

(Common carp),

„International journal of źnvironmental Science and Technology”, nr 5 (2), 2ŃŃ8, s. ń7λ-182.

101

Ch. R. Phillips, Old Wine in Old Lead Bottles: Nriagu on the Fall of Rome,

„The Classical World”, nr 78 (ń),

1984, s. 32.

102

Ibidem.

103

Ibidem, s. 32-33.

wymarła wskutek zatrucia, instytucja cursus honorum najprawdopodobniej zapewniłaby
ciągło ć administracyjną. Musimy poza tym brać pod uwag fakt, e od początku istnienia

cesarstwa w jego struk

turach administracyjnych przebiegał proces uniezale niania si od

arystokracji w tradycyjnym tego słowa znaczeniu

104

. Zamiast wi c skupiać si na upadku i

jego mo liwych przyczynach, nale y raczej skoncentrować si na tym, czy wskutek zatrutego

rodowiska Rzymianie rzeczywi cie cierpieli na chroniczną ołowic oraz czy mo emy tego

dowie ć, dysponując posiadanymi przez nas ródłami. Aby móc na te pytania odpowiedzieć,
nale y jednak najpierw ustalić, jak pobierany ze rodowiska ołów wpływa na ciało człowieka

i c

zy pozostają w nim trwałe lady tego wpływu.

BIOLOGICZNE SKUTKI Z

ATRUCIA OŁOWIźM I ICH LAŹY W ORżANIZMIE

Koncepcja ołowicy jako jednostki chorobowej nie była bynajmniej całkowicie

niezmienna od czasu jej powstaniaμ początkowo interesowano si głównie ostrymi zatruciami
przy wysokich, skoncentrowanych dawkach, ignorując chroniczne zatrucia, trudniejsze do

zdiagnozowania i leczenia

105

Wpływało na to po cz ci negatywne nastawienie lobby

producentów i przetwórców ołowiu, którzy nie chcieli obni ać dopuszczalnych norm, a po
cz ci niedokładno ć przyrządów pomiarowych, które nie były w stanie dokładnie wyznaczyć
st enia ołowiu we krwi

106

. Źawk ołowiu w organizmie zazwyczaj mierzy si w

mikrogramach

107

ołowiu zawartych w 100 ml krwi (µg/100 ml); dzisiaj przyjmuje si , e ńŃ

µg/ńŃŃ ml krwi stanowi jeszcze dopuszczalne st enie

108

. W przypadku jego przekroczenia

zaczynają pojawiać si objawy zatrucia, coraz bardziej dokuczliwe w miar wzrostu st enia

pierwiastka.

żłównym negatywnym skutkiem ołowiu w organizmie jest niszczenie enzymów,

uniwersalnych  narz dzi  ludzkiego  ciała.  źnzymy,  czyli  wyspecjalizowane  białka,  są
„narz dziami” odpowiedzialnymi za wzrost, od ywianie, regulacj  i rozwój, tak na poziomie
komórek,  jak  i  całego  organizmu.  Ołów,  podobnie  jak  inne  metale  ci kie,  wczepia  si   w

enzymy i doprowadza do ich zniszczenia lub dezaktywacji

ju przy st eniach rz du Ń,2

104

F. Millar, The Emperor in the Roman World, London, 1977 [za:] Ch. R. Phillips,

Old Wine…, s. 32-33

105

S. Hernberg, Lead Poisoning in a Historical Perspective

, “American Journal of Industrial Medicine”, nr 38,

2000, s. 247-9.

106

Ibidem.

107

Mikrogram = milionowa cz ć grama.

108

S. Hernberg,

Lead Poisoning…, s. 247-248.

ppm

109

Tak nieswoiste działanie w zrozumiały sposób wywołuje całe spektrum objawów.

Wskutek upo ledzenia układu krwiotwórczego rozwija si anemia, powodująca blado ć skóry

i wyczerpanie

110

żro niejsze konsekwencje zatrucia ujawniają si w układzie nerwowym.

o na tu wymienić kolki, parali , lepot lub głuchot , a tak e upo ledzenie sprawno ci

umysłowej

111

Nerki, główny organ wydalający ołów z ustroju, magazynują wi ksze ilo ci

tego pierwiastka, co szczególnie je obcią a – pojawia si  osłabienie filtracji, ból i opuchlizna.
Ukrytym  skutkiem  osłabienia  nerek  jest  natomiast  zmniejszone  wydalanie  kwasu
moczowego,  który  gromadzi  si   w  stawach,  powodując  gwałtowny  rozwój  artretyzmu,
choroby  cz sto  wspominanej  ju   w  staro ytnym  Rzymie  –  i  być  mo e  nie  bez  powodu

112

Układ pokarmowy reaguje najpierw gwałtowną biegunką, po której nast pują zaparcia,
spowodowane gwałtownym i niezwykle bolesnym skurczem mi ni jelit

113

Ołów wpływa

tak e na układ rozrodczy, powodując zmniejszoną płodno ć m czyzn oraz samoistne
poronienia i uszkodzenia płodu u kobiet

114

. Pliniusz mógł nie wiadomie opisać wła nie t

jego wła ciwo ć, wspominając o powodującym poronienia syropie z sapa i cebuli

115

Wspomniane objawy pojawiają si w najbardziej widocznej formie w ostrym zatruciu,

jednak e mniejsze dawki ołowiu tak e wywołują zmiany ustrojowe, chocia nie są one tak
widoczne. Obecno ć 8Ń µg ołowiu w ńŃŃ ml krwi, uznawana przez lobby ołowiowe za

jeszcze

dopuszczalną w czasach, gdy poj cie chronicznej ołowicy w zasadzie nie istniało

116

ma ju wyra ne konsekwencje zdrowotne. St enia powy ej 4Ń µg/ńŃŃ ml zostały
skorelowane z narastającym spowolnieniem tempa przewodzenia impulsów nerwowych w

nerwach obwodowych. Przy 40

–50 µg/ńŃŃ ml notuje si lekkie upo ledzenie funkcjonalne

układu nerwowego, objawiające si w zaburzeniach psychicznych. Zaburzenia w produkcji
krwi prowadzące do anemii pojawiają si przy st eniu od 3Ń do 5Ń µg/100 ml, natomiast

prawdop

odobie stwo poronienia wzrasta ju przy ń5–30 µg/100 ml, co sygnalizuje jak wielką

wra liwo cią na ołów odznacza si układ rozrodczy

117

. Pierwszym sygnałem ostrzegawczym,

wyst pującym przy niskich st eniach ołowiu, jest jednak zwi kszona obecno ć kwasu 5-

109

J. Eisinger,

Lead and Wine…, s. 279-280.

110

S. Hernberg, Lead Po

isoning…, s. 245-246.

111

Ibidem.

112

Ibidem.

113

J. Eisinger,

Lead and Wine…, s. 280.

114

S. Hernberg,

Lead Poisoning…, s. 245-246.

115

„[Bulbi] hortensii partum cum sapa aut passo sumpti” Plin. Nat. XX 39 [za:] J. Eisinger, Lead and Wine…, s.

286.

116

S. Hernberg, L

ead Poisoning…, s. 247-248.

117

Ibidem, s. 250-251.

aminolewulinowego (ALA) w moczu

118

Kwas ALA jest podstawową cegiełką biochemiczną

słu ącą organizmowi do produkcji hemu, czerwonego barwnika w komórkach krwi

odpowiedzialnego za transport tlenu.

W normalnych warunkach dwie cząsteczki kwasu ALA

są spinane razem za pomocą enzymu ALA dehydratazy w jedną cząsteczk  porfobilinogenu,
który  nast pnie  słu y  do  produkcji  hemu.  Ołów  wią e  si   z  enzymem  ALA  dehydratazą  i
trwale  ją  dezaktywuje,  co  powoduje  powa ne  nast pstwa  w  układzie  krwiotwórczym

119

Przede wszystkim, kw

as ALA nie jest ju przekształcany w nast pną substancj słu ącą do

produkcji  hemu,  co  bardzo  utrudnia  produkcj   czerwonych  krwinek  i  zmniejsza  ich  liczb ,
prowadząc do anemii. Nadwy ki niewykorzystanego kwasu ALA są  cz ciowo usuwane w
moczu  (stąd  wzrost  jego  st enia),  cz ciowo  za   gromadzą  si   w  czerwonych  krwinkach.
Innym  wczesnym  sygnałem  ostrzegawczym  we  krwi  jest  nakrapianie  zasadochłonneμ  na
wymazach krwi czerwone krwinki ukazują si  upstrzone wieloma nieregularnymi plamkami,
tak e spowodowanymi zaburzeniami działalno ci enzymów wskutek obecno ci ołowiu

120

Opis objawów tak ostrego, jak i chronicznego zatrucia ołowiem mo e pomóc w

porównaniu ich z objawami pozostawionymi nam w staro ytnych  ródłach literackich, lecz
je li  chcemy  skorzystać  ze  ródeł  archeologicznych  (w  tym  przypadku  szczątków),
powinni my  ustalić,  w  jaki  sposób  organizm  gospodaruje  ołowiem  i  czy  istnieje  jaka
zale no ć  pomi dzy  st eniem  ołowiu  w  dost pnych  nam  szczątkach  ciała,  a  ogólnym
st eniem w organizmie za  ycia. Cz ciowej odpowiedzi na to pytanie mo e nam udzielić
wiedza  na  temat  mechanizmu  przyswajania,  akumulacji  i  wydalania  ołowiu  przez  ciało
ludzkie.  Ołów  mo e  dostać  si   do  ustroju  poprzez  wdychanie  jego  drobin  lub  spo ycie  go
razem  z  po ywieniemś  związki  ołowiu  w  standardowych  warunkach  niemal  nie  przenikają
przez skór

121

Źrogą pokarmową dostaje si tylko cz ć pochłoni tego ołowiu, a dokładna

ilo ć uzale niona jest od wielu czynników, np. obecno ci innych pierwiastków w jelicie

122

Wdychany ołów dostaje si do krwi niemal w cało ci. Pierwiastek w krwiobiegu łączy si z
białkami osocza, gdzie pozostaje około 35 dni zanim zostanie usuni tyś oczywi cie, w

przyp

adku stałego kontaktu z ołowiem st enie ołowiu w ciele nie spada. Organizm usuwa

ołów w moczu, a tak e cz ciowo gromadzi go w tkankach mi kkich i ko ciach. Ko ci są
cz sto szczególnie wysycone ołowiem, poniewa dla organizmu ołów nie ró ni si zbytnio od

118

Ibidem, s. 245.

119

Ibidem.

120

Ibidem.

121

H. Hu et al.,

The Epidemiology of Lead Toxicity…, s 456.

122

Ibidem.

wapnia

123

. Jako e ko ci są jedyną pozostało cią po ciałach Rzymian, cz sto próbuje si ich

u ywać  do  okre lenia  poziomów  ołowiu  w  ciele  za  ycia.  Badania  rzymskich  ko ci  na
obecno ć tego metalu są z jednej strony niezwykle obiecującym przyczynkiem do bada  nad
ołowicą,  a  z  drugiej  strony  nastr czają  cz sto  dodatkowych  problemów  metodologicznych.

Szkielet zawiera od 90 do 95

% pochłoni tego ołowiu u dorosłych i od 80 do 95% u dzieci

124

Jest on

wbudowywany głównie w te cz ci ko ci, które nie podlegają przemianom po okresie

dojrzewania, wi c utrzymuje si relatywnie długo (czasami dziesiątki lat)

125

. Wypłukiwanie

ołowiu z ustroju nie jest jednak procesem jednoznacznym i przewidywalnym. Zawarto ć
ołowiu w tkance kostnej odzwierciedla tylko rednie dawki pierwiastka obecne w organizmie,
a rozmaite czynniki dodatkowe mogą łatwo wpłynąć na obraz cało ci. Przykładowo, wraz z

wiekiem

g sto ć ko ci powoli spada, a wap przemieszcza si z ko ci do krwi i jest

wydalany. Je li w ko ciach znajdował si ołów, to b dzie on podlegał podobnemu zjawisku,
obni ając st enie ołowiu w ko ci

126

St enie ołowiu zmienia si te gwałtownie u osób,

których ko ci podlegają przebudowieμ mo na tu zaliczyć kobiety w cią y, karmiące i po
menopauzie, dzieci i osoby chorujące na nadtarczyczno ć

127

Ró ne typy ko ci pobierają

ró ne ilo ci ołowiu ze krwiμ zasadniczo rzecz biorąc, istnieje tendencja do u ywania ko ci
piszczelowej jako modelowego przykładu

128

, ale nie zawsze jest ona dost pna do analizy. W

wietle powy szych zastrze e skorelowanie poziomu ołowiu w ko ciach z poziomem ołowiu

we krwi jest

ze zrozumiałych wzgl dów niezwykle trudne. Nale y zatem traktować do ć

nieufnie wyniki bada kostnych na niewielkich grupach, takie jak analizy Drascha z 1982 r.
Badacz ten ogłosił, e ilo ć ołowiu w przebadanych przez niego ko ciach Rzymian z Brytanii

wynosi zaledwie 41

–47% ilo ci znajdującej si w ko ciach współczesnych źuropejczyków

129

wiadectwa archeologiczne i literackie wskazują jednak na to, e Rzymianie mieli do

czynienia z du ym poziomem ołowiu w rodowiskuś trudno w takiej sytuacji zanegować
osiągni cia badaczy, którzy na wiele sposobów wykazali, jak wiele tego metalu u ywano w

yciu codziennym i przemy le. Analiza ko ci pozostaje ciekawą alternatywą dla innych

metod

bada rzymskiej ołowicy, lecz wymaga przede wszystkim szeroko zakrojonych bada

123

Ibidem.

124

Ibidem, s 457.

125

Ibidem.

126

Ibidem.

127

Ibidem.

128

Ibidem.

129

G. A. Drasch, 1982. Lead burden in prehistorical, historical and modern human bodies.

„The

Science of the Total źnvironment”, nr 24, ńλ82, s. ńλλ-231 [za:] F. P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning…, s.
148.

obejmujących  reprezentatywne  grupy  pozostało ci  kostnych,  a  tak e  dopracowania
metodologii  badawczej  w  celu  usuni cia  mo liwo ci  popełnienia  bł dów  pomiarowych.  Z
całą pewno cią mo emy oczekiwać, i  w przyszło ci nowe metody badawcze pozwolą nam

na lepsze poznanie sp

ecyfiki zatruć w staro ytnym Rzymie.

ODSUMOWANIE

Docieka

nia na temat, czy Rzymianie cierpieli z powodu u ycia du ych ilo ci

toksycznego metalu

w ich otoczeniu dotyczą jednego z najbardziej interdyscyplinarnych

zagadnie . Medycyna, metalurgia, fizyka i gastronomia splatają si we frapujący problem,
który – mimo wielkich post pów na tym polu – nie został jeszcze do ko ca rozwiązany. Na
obecnym etapie nie jeste my w stanie powiedzieć nic na temat tego, czy ołów rzeczywi cie
był przyczyną upadku imperium rzymskiego, czy te nie. Mo emy si jednak zastanawiać nad

tym

, jaka była jego rola w yciu przeci tnego Rzymianina oraz jak bardzo oddziaływał na

niego ten trujący, szary metal. Hipoteza zatrucia poprzez u ycie ołowianych rur w
akweduktach odeszła ju w niepami ć, wcią jednak odkrywane są nowe fakty na temat

obecno

ci tego pierwiastka w po ywieniu i sprz tach codziennego u ytku. żłównym

problemem badawczym pozostaje tutaj troista

natura ródeł, nie zawsze są ze sobą zgodnych.

ródła literackie są najbardziej niespójną kategorią. Staro ytni wiedzieli ju , e pewne

iązki ołowiu są trujące, ale wiedza o tym, e sam pierwiastek równie jest szkodliwy

niezwykle powoli

torowała sobie drog do ich wiadomo ci. Wiadomo ci o szkodliwych

parach ołowiu znajdowały si zaraz przy przepisach na lekarstwa wytwarzane przy u yciu

tego pierwiastka; jego

pot pienie łączyło si z niech tnym przyzwoleniem lub zach tą do

u ycia. Informacje uzyskane przy pomocy archeologii eksperymentalnej sugerują, e wino

rzymskie zaprawione syropem defrutum

mogło z łatwo cią wywołać ołowic u pijących je.

Jednak e  kolejna  kategoria  ródeł,  a  mianowicie  badania  kostne  i  ich  wyniki,  nie
potwierdzają przypuszcze  archeologii eksperymentalnejś najprawdopodobniej konieczne jest
ich  dopracowanie,  aby  mogły  dać  pełniejszy  obraz  sprawy.  Informacje,  które  zapewne
uzyskamy na ten temat w przyszło ci nie tylko uzupełnią naszą wiedz  na temat zdrowia w
staro ytno ci,  ale  tak e  pozwolą  nam  sobie  u wiadomić,  e  u ywając  przez  długie  lata
benzyny i farby ołowiowej, nie ró nili my si  zbytnio od Rzymian obficie polewających swe

desery syropem moszczowym.

BIBLIOGRAFIA

ródłaμ

Dioskurydes, De materia medica libri quinque, wyd. M Wellmann, Berlin 1914.

Frontinus, De aquaeductu urbis Romae, wyd. C. Kunderewicz, Lipsk: Teubner 1973.

Katon, Marek Porcjusz, O gospodarstwie rolnym (De agri cultura), przeł. I.

Mikołajczyk. Toru 2ŃŃλ.

Kolumella, On agriculture (De re rustica), Tom 3, przeł. i wyd. E. S. Forster, E. H

Heffner, Cambridge MA / Londyn: Loeb Classical Library 1955.

Marcjalis, Epigrams (Epigrammaton), przeł. i wyd. D. R. Shackleton Bailey,

Cambridge MA / Londyn: Loeb Classical Library 1993.

Nikander, Alexipharmaca, [w:] Theriaca et Alexipharmaca. wyd. O. Schneider.

Lipsiae [Lipsk]: Teubner 1856.

Owidiusz, Medicamina Faciei Femineae, [w:] P. Ovidius Naso, Amores, Epistulae,

Medicamina faciei femineae, Ars amatoria, Remedia amoris. wyd. R. Ehwald, Lipsk:

Teubner 1907.

Pliniusz Starszy, Naturalis Historia, wyd. K. F. T. Mayhoff, Lipsk: Teubner 1906

Witruwiusz,

O architekturze ksiąg dziesięć, przeł. Kazimierz Kumaniecki, Warszawa 2004.

Opracowania i artykułyμ

Aitchison L., A History of Metals, Londyn 1960.

Brill R. H., Wampler J. M., Isotope Studies of Ancient Lead,

„American Journal of

rchaeology”, nr 7ń (ń), ńλ67, s. 63-77.

Chisolm J. J., [n.tit.],

„Bulletin of the History of Medicine”, nr 5λ, ńλ85, s. 258-60.

Drasch G. A., Lead burden in prehistorical, historical and modern human bodies,

„The

Science of the Total źnvironment”, nr 24, ńλ82, s. ńλλ-231.

Eisenberg A. et al., Identification of Community Flour Mills as the Source of Lead Poisoning

in West Bank Arabs,

„Archives of Internal Medicine”, nr ń45, ńλ85, s. 1848-1851.

Eisinger J., Lead and Wine: Eberard Gockel and the Colica Pictonum,

„Medical History”, nr

26, 1982, s. 279-302.

Gale N. H., Stos-Gale Z. A., Cycladic Lead and Silver Metallurgy,

„The Annual of the British

School at Athens”, nr 76, ńλ8ń, s.169-224.
żentner, W., Müller O., Wagner G. A., Silver Sources of Archaic Greek Coinage,

„Naturwissenschaften”, nr 65, ńλ78, s. 273-284.

Gilfillan S. C., Lead poisoning and the fall of Rome,

„Journal of Occupational Medicine”, nr

7, 1965, s. 53-60.

Hernberg S., Lead Poisoning in a Historical Perspective,

„American Journal of Industrial

Medicine”, nr 38, 2ŃŃŃ, s. 244-254.

Hodge A. T., Vitruvius, Lead Pipes and Lead Poisoning,

„American Journal of Archaeology”,

nr 85 (4), 1981, s. 486-491.

Hofmann K. B.,

Das Blei bei den Völkern des Altertums, [wμ] Ż. Źentike (editor), „Beitriage

aus der Geschichte der Chemie

”, Leipzig 1885.

Houston G. W., [n.tit.],

„Classical Journal”, 1989–1990, s. 73-80.

Hu H. et al., The Epidemiology of Lead Toxicity in Adults: Measuring Dose and

Consideration of Other Methodologic Issues,

„Environmental Health Perspectives”, nr

115 (3), 2007, s. 455-462.

Kobert R., Chronische Bleivergiftung im klassischen Altertum

. P. Źiegart (Hrsg.), „Źie

Beiträge aus der żeschichte der Chemie. Źem żedächtnis von żeorg W. A.
Kahlbaum”, Leipzig 1909, s. 103-119.

Lessler M. A., Lead and Lead Poisoning from Antiquity to Modern Times,

„Ohio Journal of

Science”, nr 88 (3), 1988, s. 78-84.

Mackie A. C., Townsend A., Waldron H. A., The lead content of some Romano-British Bones.

„Archaeometry”, nr ń8 (2), ńλ76, s. 22ń-227.

Millar F., The Emperor in the Roman World, London 1977.

Muhlberger S., Lead and the Fall of Rome: A Bibliography

, dost p 2λ.ńŃ.2Ńńń r.

http://www.nipissingu.ca/department/history/muhlberger/orb/lead.htm

Needleman L., Needleman D., Lead poisoning and the decline of the Roman aristocracy,

„Classical Views”, nr 2λ, ńλ85, s. 64-94.

Nriagu J. O., Occupational exposure to lead in ancient times,

„The Science of the Total

źnvironment”, nr 3ń, ńλ83, s. 105-116.

Nriagu J. O., Saturnine gout among Roman aristocrats.

„The New England Journal of

Medi

cine”, nr 3Ń8 (ńń), ńλ83, s. 66Ń-663.

Oleson J. P. (ed.), The Harbours of Caesarea Maritima, Results of the Caesarea Ancient

Harbour Excavation Project 1980

–85, „BAR Int. Ser.”, nr 54, ńλλ4.

Partington J., Origins and Development of Applied Chemistry, Londyn 1935.

Phillips Ch. R., Old Wine in Old Lead Bottles: Nriagu on the Fall of Rome,

„The Classical

World”, nr 78 (ń), ńλ84, s. 29-33.

Retief F. P., Cilliers L., Lead Poisoning in Ancient Rome,

„Acta Theologica Supplementum”,

nr 26 (2), 2006, s. 147-164.

Rosen B., Galili E., Lead Use on Roman Ships and its Environmental Effects,

„The

International Journal of Nautical Archaeology”, nr 36 (2), 2ŃŃ7, s. 3Ń0-307.

Rosman K. J. R. et al., Lead from Carthaginian and Roman Spanish Mines Isotopically

Identified in Greenland Ice Dated from 600 B.C. to 300 A.D.,

„Environmental Science

and Tec

hnology”, nr 3ń (ń2), ńλλ7, s. 3413-3416.

Roux

ż. le, Véron A., Morhange C., Geochemical Evidence of Early Anthropogenic Activity

in Harbour Sediments from Sidon,

„Archaeology & History in Lebanon”, nr ń8, 2ŃŃ3,

s 115-119.

Scarborough J., The Myth of Lead Poisoning among the Romans: An Essay Review,

„The

Journal of the History of Medicine and Allied Sciences”, nr 3λ, ńλ84, s. 46λ-475.

Véron A., Goiran J.P., Morhange C., Marriner N., Empereur J. Y., Pollutant lead reveals the

pre-Hellenistic occupation and ancient growth of Alexandria, Egypt,

„Geophysical

Research Letters”, nr 33, (2006), s 1-4.