PALEOGRAFIA

Paleografia – zajmuje się każdym starym pismem. Nazwę sformułował B. Montfaucon.

Teorię nauki stworzył J. Mabillon. Dzieli się na 3 działy: 1) bada naturę i rozwój historyczny

pisma, 2) wykrywa kryteria chronologiczne (czas) i geograficzne (przestrzeń) rozwoju pisma,

3) nauka czytania. Zakres paleografii – określony rodzajem pisma, który bada. Nie obejmuje

papirologii (rękopisy egipskie i grecko-rzymskie), a także innych nauk o piśmie. Podział

paleografii ze względu na chronologię i środowisko geograficzno-kulturalne: grecka, łacińska,

ruska, chińska, pismo Majów.

Rozwój paleografii. D. van Papenbroeck i J. Mabillon (XVII w.) podejmują temat wartości

źródeł opactwa St. Denis pod Paryżem => pierwsze próby klasyfikacji pisma. W. Wattenbach

prowadzi obserwacje szczegółowe, pomijając cele poznawcze. J. Ch. Gatterer w 1765

stosował schematy zaczerpnięte z linneizmu graficznego. W XX w. zauważono tradycję

skryptoriów klasztornych i ugrupowań terytorialnych. Ostatnio bada się: technikę pisania

(sposób trzymania i prowadzenia narzędzia pisarskiego). L. Delisle, L. Traube, I. Hajnal

badali rolę społeczną pisma. A. Mentz wiązał rozwój pisma z rozwojem formy państwa. H.

Pirenne badał przyczyny zmiany pisma. H. Fichtenau twierdził, że pismo jest grafologicznym

wyrazem psychiki człowieka. W Polsce badania prowadził J. Lelewel, opierając się na

linneizmie Gatterera. Badał także S. Krzyżanowski. W czasach późniejszych, W. Semkowicz,

Z. Kozłowska-Budkowa, K. Maleczyński. A. Gieysztor zajmował się reformą karolińską

pisma. B. Kurbis badała funkcje estetyczne pisma.

Materiały i narzędzia pisarskie: dzielą się na miękkie i twarde (kamień, glina, spiż, drewno).

Epigrafika zajmuje się badaniem materiału twardego. TABLICZKI WOSKOWE – drewniane

deseczki powleczone warstwą wosku, dającego się ugniatać i wyrównywać. Pisano na nich

kursywą. Złożenie dwóch tabliczek to => dyptych, trzech => tryptych, więcej => poliptych.

Wiązka takich tabliczek, to po łacinie codex. PAPIRUS (charta) – pisano na stronie, której

włókna były ułożone poziomo. Powszechny w kancelarii hiszpańskiej, longobardzkiej,

merowińskiej i do XI w. – papieskiej. Rękopisy były w formie rotulusów i kart => tomus.

PERGAMIN (membrana, pergamena) – jest ze skóry owczej, koziej i cielęcej, a także z

jagniąt nieurodzonych. Wynaleziony w II w. p.n.e. W kancelarii frankijskiej od VII w., w

papieskiej od X w. Pergamin północny bielono z obu stron, pergamin południowy – z jednej.

W Krakowie pergamin funkcjonuje od 1396 r. Produkowano także pergaminy kolorowe do

ksiąg liturgicznych. Pisano na nich srebrem lub złotem. Forma – rotulusy i częściej kodeksy.

Pergaminy łączono czasem w zszywkę i wiązano sznurem, na którym zawieszano pieczęć.

Palimpsesty to pergaminy wielokrotnego użytku. PAPIER – wynalazek chiński z 105 r.

Najpierw z włókien konopi i kory morwowej oraz włókien młodych bambusów. W VIII w.

tajemnicę robienia papieru jeńcy chińscy zdradzili Arabom. Arabowi z braku morwy zaczęli

wyrób ze sfilcowanych szmat lnianych i włókien konopi. Papier dostaje się przez Bagdad i

Damaszek do Egiptu (X w.), XII w. - Maroko i Hiszpania, Sycylia XIII w. – Włochy, XIV w.

– Niemcy, Polska. W 1337 kancelaria Kazimierza Wlk. napisała do papieża na papierze.

Europejskie formaty papieru: imperialle, realle, mecane, recute. W czasach nowożytnych

więcej formatów. Gross Elefant, Kleine Elefant, Imperial, Gross Regal, Klein Median, Pro

Patria, Super Regal, Mittel Regal, Lexikonformat, Mittel Median, Schmale Register, Mittel

Register, Klein Format, Pandekten. Znak wodny (filigran) w papierze zastosowano po raz

pierwszy w 1282 r. Odciska się go formą z drutu. Filigranistyka - bada znaki wodne. Filigran

oznaczał właściciela młynu produkującego papier. NARZĘDZIA DO PISANIA: rylec do

tabliczek woskowych - z kości słoniowej, żelaza, brązu lub zrebra. Dwa końce – ostry i płaski

– do pisania i zamazywania; pióro – trzcinowe (canna) – do papirusu, ptasie (penna) (od V

w.) – gęsie i łabędzie, temperowano je specjalnym skalpelem; ołowiany rysik – ołówek –

powstał w XI/XII w. Rysowano nim linie na karcie. ATRAMENT – inkaust. Sporządzany, z

deszczu, galasówki (wywar kory dębu), stężony kwas siarkowy, ocet, wino lub piwo.

Pierwsze zdania i tytuły zapisywano minią, a inicjały kolorową farbą. Zajmował się tym

iluminator.

Historia pisma łacińskiego:

Pismo – zasób znaków graficznych służący do rejestrowania mowy. Z badaniem pisma wiąże

się badanie systemów pisma z typami znaków i ich znaczeń, ortografią i formą graficzną oraz

badanie wspólnot kulturowych używających tego pisma. Pierwsze pisma to pisma

piktograficzne – obrazki oddające treść; ideograficzne pismo związane jest z ideogramami

formułującymi pojęcia. Pismo obrazowo-wyrazowe – wiąże się z konkretnymi wyrazami,

następnie pismo sylabiczne a potem fonetyczne. Pismo chińskie – piktograficzne, babilońskie,

egispkie – sylabiczne, łaciński alfabet wywodzi się od fenickiego i żydowskiego. Alfabet

łaciński wykształcił się na przełomie I w.pne i I w.ne. majuskuła to pismo, którego trzonki

mieszczą się w dwóch linijkach, minuskuła – w czterech. Majuskuła powszechnie stosowana

była do VIII w, minuskuła wykształciła się w IV w. => pismo dokumentowe, ale w V w.

pojawiło się w kodeksach. Pismo dzieli się na potoczne i epigraficzne (monumentalne). Z

tego wykształcają się pisma dokumentowe i kodeksowe. Dokumentowe cechuje pośpiech,

ligatury i abrewiacje. Pismo kodeksowe jest czytelne i estetyczne. Funkcjonuje pozioma i

pionowa stylizacja pisma. DUKT – sposób prowadzenia pióra (kursywny i kładziony), KĄT

PISANIA, MODUŁ PISMA – określa względne wymiary pisma oraz stosunek liczby znaków

do zajmowanej przestrzeni, ŚWIATŁOCIEŃ (RELIEF) – składa się na niego kąt pisania,

narzędzie i sposób przycinania pióra. Decyduje o grubości i lekkości pisma. LIGATURY –

zrosty liter, KANON PISMA – jest wynikiem powstawania rozbieżnych tendencji

graficznych i ich ścierania się w obrębie jednego rodzaju pisma. Pozwala określić

zakończenie kształtowania się pisma i form pełnych.

Rodzaje pisma:

KAPITAŁA – pierwsze pismo do pisania na materiale miękkim. Symetryczne, pełne kształty.

Majuskuła. Kapitała kwadratowa – monumentalna, elegancka. Rustyka – trzonki tracą

ostrość. Pisana pedzelkiem. Jest to pismo kodeksowe stosowane do VII w. Kapitałę cechuje

brak interpunkcji i odstępów między wyrazami. Zapisano nią złoty kodeks pułtuski.

KURSYWA – starsza majuskulna, wywodzi się z kapitały – I-V w., odstąpienie od

kwadratowych kształtów, ukośne kreski. Trudno czytelna; młodsza minuskulna V-VII w. –

pierwsze pismo minuskulne, brak odstępów między wyrazami.

UNCJAŁA – wywodzi się z kapitały. Używana IV-VIII w. Kanty ulegają zaokrągleniu.

Pismo kodeksowe

PÓŁUNCJAŁA – powstała w V w. pod wpływem kursywy, bez udziału uncjały. Wzorowała

się na rzymskiej kursywie młodszej. Jest pierwszym kodeksowym pismem minuskulnym. Ma

otwarte litery.

PISMA SZCZEPOWE wywodzą się z kursywy młodszej. Należały do nich: kuriała papieska

(do XI/XII w., długie laski liter), longobardzkie, wizygockie, merowińskie, insularne

(irlandzkie, anglosaskie)

MINUSKUŁA KAROLIŃSKA – druga połowa VIII w. – XII w. Na IX w. przypada

otwartość liter, na X zamknięcie liter, na XI – wydłużenie lasek. Jednolitość, regularność

modułu, konsekwentne ligatury, a nawet stopniowe ich zanikanie. Pismo kładzione.

PISMO GOTYCKIE powstało z końcem XII w. we Francji przy wpływie państw

anglosaskich. Pióro zaczęto ciąć skośnie. Majuskuła pojawia się jedynie jako incipit (pierwsza

litera) w gotyku. Pióro ptasie w XI w. wyparło piór trzcinowe. Minuskuła gotycka – przewaga

elementów pionowych nad poziomymi, ostre łuki, kąty, łamania, często podwójne, proste

linie, trzonki i laski.

Pismo kodeksowe: TEKSTURA (fraktura) powstała w XIII w. używana we Francji i w

Niemczech, ostre łamanie lasek. Dukt z tendencją pionową. ROTUNDA powstała w XIII w,

używana we Włoszech. Dukt z tendencją poziomą, zaokrąglone kształty liter. GOTICO-

ANTIQUA (fere humanistica) – odmiana tekstury, XIV w. BASTARDA – gotyckie pismo

będące formą pośrednią między kursywą a pismami kaligraficznymi. Unikanie łamania

poszczególnych trzonków i lasek. Pochodzi z XIV w., z Francji.

KURSYWA GOTYCKA (minuskuła gotycka) – pismo szybkie, powstałe w miastach.

Obecność górnych i dolnych lasek wyginanych w prawo i w lewo, zdobionych pętelkami i

zakrętasami. We Francji Anglii i Polsce utrzymała się do XV w., występując jeszcze nawet w

XVII.

KURRENTA – XIV-XVI w. kursywa pisana bez odrywania ręki.

MINUSKUŁA KURIALNA – XIII – wieczna ewolucja kuriały papieskiej. Pismo gotyzujące,

ale z zachowaniem miękkich kształtów. Stosowano ją do XIX w.

Kształtowanie się ortografii polskiej dzieli się na dwa okresy:

- pisowni niezłożonej – powstają dwuznaki

- pisowni złożonej I stopnia – XV w.

1440- Jakub Parkoszowic ogłasza traktat o ortografii polskiej.

PISMO HUMANISTYCZNE stanowiło zwrot ku pismu antycznemu. Nie wiedziano, że

wraca się do pism karolińskich z VIII-XII w.

ANTYKWA HUMANISTYCZNA od XV-XVI w. – wywodzi się z minuskuły karolińskiej,

ma drobniejszy moduł, powraca spółgłoska v.

KURSYWA HUMANISTYCZNA (italika) – kancelaryjne pismo humanistyczne z XV w.

Pismo kursywne, ale czytelne

KANCELARESKA – połączenie kupieckiego gotyku z italiką. Pismo kursywne. Pochylone i

powiązane litery, XVI w.

PISMA NOWOŻYTNE. W XIX w., kiedy był już powszechny druk, rozwijały się pisma

potoczne jako kancelaryjne i do użytku własnego. Tu mamy wprowadzenie pióra stalowego.

PISMO NEOGOTYCKIE – przełamywanie łuków, łączenie krzywizn i linii łamanych,

rozbicie linii na kreski. Pochylony w lewo, prawo lub wyprostowany. Łączenia kresek – pod

kątem, wypukle, wklęśle, czterokątnie.

COURT HAND – Anglia XVIII w. Powstała z ewolucji kursywy gotyckiej, przez Chancery

Hand.