PARAFIE W PAŃSTWIE ZAKONU KRZYŻACKIEGO W PRUSACH (DO 1525 R.)

Pod redakcją Radosława Biskupa i Andrzeja Radzimińskiego

Toruń 2015

Seweryn Szczepański

(Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego, Olsztyn)

TRAKTAT DZIERZGOŃSKI (

1249

R.)

A POCZĄTKI ORGANIZACJI

PARAFIALNEJ W POMEZANII

O

bszar Pomezanii w okresie władztwa krzyżackiego zamykał się

w granicach wyznaczonych przez rzeki: Osę na południu, Wisłę

i Nogat na zachodzie i północnym zachodzie oraz dorzecze górnej Drwę-

cy na wschodzie. Granice północna i północno-wschodnia przebiegały

od okolic jeziora Drużno i po szeroki pas obniżeń terenowych, wyzna-

czonych przez linię obecnego Kanału Elbląskiego. Teren ten porastały

rozległe puszcze oraz oblewały częściowo osuszone dziś jeziora (ryc. 1).

Mieszkańcy Pomezanii, szczególnie w jej południowej i zachodniej czę-

ści, dość wcześnie stykali się z chrześcijaństwem, co wiązało się zarówno

z osadniczą, jak i handlową penetracją obszarów między Wisłą i Osą

a rzeką Dzierzgoń przez grupy Słowian. Tu, jeszcze w okresie przed-

krzyżackim, kierowano misje chrystianizacyjne, których trudy przynosiły

tylko tymczasowe sukcesy.

Najwcześniejsze próby nawracania Prusów podjęte przez biskupa

Wojciecha (997) oraz Brunona z Kwerfurtu (1009) nie przyniosły zamie-

rzonych efektów i zakończyły się męczeńską śmiercią obu misjonarzy.

Wznowienie działań łączyło się z zaangażowaniem książąt pomorskich

oraz cystersów z Łekna. Spośród przykładów działalności ewangelizacyj-

Traktat dzierzgoński (1249 r.)...

S EW ERY N S Z C Z EPA Ń S K I

250

nej z początku XIII w. warto wskazać szczególnie te, które łączyć się mo-

gły z tworzeniem zrębów organizacji eklezjalnej na obszarze Pomezanii.

Jako pierwszy przykład możemy przytoczyć bullę papieża Innocentego

III z 26 X 1206 r.

1

, z której dowiadujemy się, że brat Gotfried, opat łekneń-

skiego klasztoru, udał się do Prus w celu uwolnienia swoich konfratrów

przebywających w niewoli u pogan. Przy okazji lokalny nobil pokazał mu

„grób męczennika Wojciecha”. O ile sam „grób” (beati martyris Alberti

sepulcrum) traktować należałoby raczej jako wynik niewiedzy przewod-

nika, względnie niezrozumienia, a nawet indywidualnej dedukcji opata;

o tyle to symboliczne miejsce stanowić mogło w przyszłości świetną pod-

budowę ideologiczną dla misji chrystianizacyjnej, a w dalszej konsekwen-

cji adekwatnego do niej miejsca pielgrzymkowego. Jak możemy zauważyć

relacja o domniemanym „grobie” przyniosła zamierzony efekt w postaci

zgody papieskiej na prowadzenie ewangelizacji. Potwierdza to zarówno

przytoczona bulla oraz wzmianka z kroniki Alberyka de Trois Fontaines,

że w 1207 r. ów Gotfryd wraz ze swoim konfratrem Filipem nawrócić

mieli dwóch dostojnych Prusów: Phaleta i jego brata Sodrecha

2

. Kierunek

zawiślański wskazuje na Pomezanię i, o ile nie jest to jedynie stereotypo-

wy wybieg geograficzny („Wisła rozdziela chrześcijan i pogan”), to wła-

śnie tu możemy poszukiwać owych początków misji cystersów.

Pomezania była obiektem zainteresowań także ze strony książąt po-

morskich. O uczestnictwie w kształtowaniu osadnictwa pomorskiego na

prawym brzegu Wisły świadczyć może sieć parafialna funkcjonująca tu

najpewniej jeszcze przed podbojem krzyżackim. W 1236 r. istniała już

parafia postolińska, która dowodnie obejmowała wsie Wadkowice (Gross

Watkowitz), Mirowice (Mirahnen) oraz Sircoy. Wiadomym jest, iż jeszcze

1

Pr. Urk., Bd. 1/1, nr 4.

2

Chronicon Albericus, [w:] SRP, Bd. 1, s. 241: Abbas Godefridus de Luckina in Polonia

cum monacho suo Philippo Wisselam fluvium, paganos dividentem et christianos, transivit et

Pruthenis paulatim predicare incipiens, ducem Phalet ad fidem convertit et postmondum frate­

rum eius regem Sodrech: Działalność misjonarska mogła odbywać się na obszarze wcześniej

już rozpoznanym przez Gotfryda w czasie jego wyprawy w celu uwolnienia braci, a być

może ów Phalet jest tożsamy z wzmiankowanym w bulli „panem ziemi”. Por.: J. Powierski,

Aspekty terytorialne cysterskiej misji w Prusach, w: Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej,

red. A. M. Wyrwa, J. Dobosz, Poznań 2000, s. 251; W. Długokęcki, Instytucje wodzostwa

u Prusów w XIII wieku, w: Instytucje „wczesnego państwa” w perspektywie wielości i różno­

rodności kultur, red.: J. Banaszkiewicz, M. Kara, H. Mamzer, Poznań 2013, s. 364.

T R A K TAT D Z I ER Z G O Ń S K I ( 1 2 49 R . ) . . .

251

w 1254 r. wobec dziesięciny z parafii swoje żądania wysuwali norbertanie

z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu, którzy w 1201 r. występują

także jako posiadacze dóbr kościelnych parafii św. Jakuba w Żukowie

3

.

Niewykluczone, że działania te były sprzężone i łączyły się z tworzeniem

na obszarze Pomezanii zaplecza kościelnego, którego inicjatorem byli

książęta pomorscy. Także o jakiejś tradycji nawiązującej do niegdysiejszej

obecności chrześcijan w Kwidzynie (Marienwerder) świadczą słowa bi-

skupa Ernesta, który w dokumencie z 1254 r. twierdził, że ten już dawniej

zamieszkały był przez chrześcijan

4

.

Swoistym katalogiem najwcześniejszych kościołów pomezańskich jest

„traktat dzierzgoński” (zwany też „układem” lub „ugodą dzierzgońską”).

Ów dokument, kończący zbrojne powstanie Prusów przeciwko zakono-

wi krzyżackiemu, zaprzysiężony został 7 II 1249 r., przez przedstawicieli

zakonu krzyżackiego z jednej strony, z drugiej zaś – przez starszyznę po-

konanych plemion pruskich: Pomezanów, Warmów i Natangów

5

. Doku-

ment m.in. nakazuje Prusom wybudowanie szeregu kościołów. Prusowie

z Pomezanii obiecali wznieść ich trzynaście – do najbliższej Pięćdzie-

siątnicy, czyli dnia Zesłania Ducha Świętego (wypadającego wówczas

22 V 1249). Oprócz budowy kościołów, Prusowie zobowiązali się także

zaopatrzyć je w szaty, naczynia i księgi liturgiczne. Zakon krzyżacki zo-

bowiązał się, że w ciągu roku przekaże kościoły kapłanom i da na utrzy-

manie każdego osiem łanów ziemi, z czego cztery to pola, a cztery to

lasy. Natomiast neofici obiecali, że wybudowawszy wspomniane kościo-

ły, zamiast modlić się w lasach, będą uczęszczali na msze przynajmniej

w niedziele i święta.

3

CDS, Bd. 7/2, nr 882; CDS, Bd. 7/1, nr 75.

4

Pr. Urk., Bd. 1/1, nr 301: (…) castrum et civitas Insule S. Marie quondam inhabitata

christicolis; J. Powierski, Na marginesie najnowszych badań nad problemem misji cysterskiej

w Prusach i kwestią Zantyra, KM.-W. (1968), nr 2, s. 239–261.

5

Pr. Urk., Bd. 1/1, nr 218. R. Wenskus, Über die Bedeutung des Christburger Vertrages für

die Rechts­ und Verfassungsgeschichte des Preussenlandes, w: Studien zur Geschichte des Preus­

senlandes, Marburg 1963, s. 97–118 (przedruk w: idem, Ausgewählte Aufsätze, zum frühen und

preußischen Mittelalter, hg. v. H. Patze, Sigmaringen 1986, s. 375–390); H. Patze, Der Frieden

von Christburg vom Jahre 1249, w: Heidenmission und Kreuzzugsgedanke in der Deutschen

Ostpolitik des Mittelalters, hg. v. H. Beumann, Darmstadt 1963, s. 416–485; S. Szczepański,

Chomor Sancti Adalberti a możliwości lokalizacji terenowej wybranych kościołów Pomezanii,

KM.-W. (2013), nr 1, s. 19–45.

S EW ERY N S Z C Z EPA Ń S K I

252

Traktat mówi o obowiązku budowy trzynastu kościołów, wymienia-

jąc dwanaście lokalizacji w Pomezanii. W wybranych przypadkach są to

konkretne miejscowości, które można poprzez analizę nazw miejscowych

i analizę osadniczą określić dość dokładnie. Zdać sobie należy sprawę

także z faktu, że część wymienionych w dokumencie miejsc odnosi się

najpewniej do szerszych obszarów terytorialnych – pruskich ziem. Tak

niewątpliwie rozumieć należy choćby informację o wybudowaniu dwóch

kościołów in Geria, czyli ogólnie na obszarze ziemi Geria. Dokument

w kontekście Pomezanii wymienia następujące kościoły:

1) in villa, que vocatur Pozoloue, que alio nomine vocatur Rutiz;

2) in villa, que vocatur Pastelina;

3) in loco, que vocatur Lingues;

4) in loco, qui dicitur Lyopiez;

5) in Chomor Sancti Adalberti;

6) in Bobuz;

7 i 8) in Geria;

9) in Prozile;

10) in Resia;

11) circa antiquum Christiborc;

12) in Raydez;

13) in novo Christiborc.

W dwóch przypadkach dosłownie mamy informacje o kościołach znaj-

dujących się we wsiach (in villa), dwa natomiast znajdowały się w oko-

licy grodów: circa antiquum Christiborc czyli w okolicy Starego Dzierz-

gonia (Alt Christburg) i in novo Christiborc w (Nowym) Dzierzgoniu

(Christburg). W pozostałych nazwy miejsc są w dużym stopniu tożsame

z nazwami ziem wspomnianych podczas podziału Pomezanii między

krzyżaków a biskupów pomezańskich

6

(ryc. 2–3).

Pierwszy kościół: in villa, que vocatur Pozoloue, que alio nomine vocatur

Rutiz, identyfikować można z okolicą wsi Żuławka Sztumska (Posilge) na

obszarze ziemi Pasulōwō (1250 r. – terra Poslua). W dokumencie podziału

Pomezanii z 18 III 1250 r. jako świadek występuje Arnoldus, plebanus de

Posolua, co świadczy o tym, że Prusowie dotrzymali terminu wybudowa-

6

Pr. Urk., Bd. 1/1, nr 233.

T R A K TAT D Z I ER Z G O Ń S K I ( 1 2 49 R . ) . . .

253

nia świątyni, ale i krzyżacy – obowiązku jej obsadzenia. W 1286 i 1297 r.

pojawia się w źródłach Heinrich plebanus de Posilia

7

. W sprawie określe-

nia lokalizacji kościoła warto zwrócić uwagę na konkretne miejsca wy-

stępujące w 1249 r., z którymi skojarzyć możemy dwie nazwy: Pozoloue

oraz Rutiz. Pozoloue to Żuławka Sztumska, w przypadku nazwy Rutiz

wyraźna jest zbieżność z sąsiednim polem Ruditen (okolice Bukowa –

Buchwalde). Idąc tym tropem, zwrócić należy uwagę na informację o czte-

rech łanach kościelnych w dokumencie lokacyjnym Żuławki Sztumskiej

z 1354 r., będącym odnowionym dokumentem z 1289 r. Niewykluczone,

że kościół już wówczas znajdował się w samej wsi Żuławka

8

. Zastana-

wiające, czy kościół ten identyfikować możemy z kościołem wspomnia-

nym w 1249 r.? O tym, że może być inaczej, świadczą dwa dokumenty

wystawione 31 XII 1303 r. dla pruskich właścicieli pola Ruditen (Rutiz)

9

.

Przy opisach granic pola znajdujemy informacje o miejscu zwanym an­

tiqua ecclesia, położonym przy rzece rozdzielającej pole Ruditen od ville

Posilie – Żuławki Sztumskiej. Rzeczka ta zachowana do dziś, rozdziela

Bukowo od osad Kościelec (Altkirch) i Pozolia, które wcześniej wcho-

dziły w obszar Żuławki Sztumskiej. Przytoczone dokumenty pokazują

zatem, że oprócz kościoła w Żuławce znajdował się jeszcze inny kościół,

określony mianem „stary”/„były”. Jego „dawność” poświadczona w 1303 r.

musi mieć potwierdzenie w istnieniu w okolicy jakiegoś „nowego” kościo-

ła, identycznego z pewnością z kościołem w Żuławce Sztumskiej. Nowy

kościół istnieć musiał przed 1303 r., a mając na uwadze, że dokument

lokacyjny Żuławki Sztumskiej z 1354 r. jest odnowionym dokumentem

z 1289 r., to moment budowy kościoła w Żuławce możemy przesunąć

do tej daty. Zatem najbardziej prawdopodobne jest, że ów „stary (były)

kościół”, znany z 1303 r., jest kościołem wspomnianym w 1249 r. Nie są

znane losy starego kościoła po 1303 r., być może uległ zniszczeniu w cza-

sie wojny w latach 1409–1411. Wówczas zarówno wieś, jak i kościół w Żu-

7

Pr. Urk., Bd. 1/2, nr 481, nr 685.

8

Pr. Urk., Bd. 5/1, nr 209. Por. też: B. Schmid, Die Bau­ und Kunstdenkmäler Pomesa­

niens, Bd. 3: Kreis Stuhm, Danzig 1909, s. 315–316.

9

Pr. Urk., Bd. 1/2, nr 809, nr 810.

S EW ERY N S Z C Z EPA Ń S K I

254

ławce zostały splądrowane

10

. Wcześniej też mógł ulec zniszczeniu, choćby

podczas drugiego powstania pruskiego.

Drugi z kościołów in villa, que vocatur Pastelina to niewątpliwie

wzmiankowany już w 1236 r. kościół w Postolinie (Pestlin). Jak wcześniej

wspomniano, kościół ten stanowił centrum parafialne (parochie de Posto­

line) obejmujące wsie takie jak Watkowice, Sircoy i Mirowice, a zapewne

także i inne sąsiednie osady, gdyż dokument z 1236 r. informuje tylko

o prawie do pobierania dziesięciny z wymienionych wsi przez Dietri-

cha von Tiefenau

11

. Zresztą sześć lat później, w 1242 r. ów Dietrich miał

pobierać dziesięcinę poza wspomnianymi pruskimi Watkowicami także

z zamieszkałej przez Prusów wsi Straszewo (Dietrichsdorf), dóbr Prusa

imieniem Nerdigins i wsi Barute

12

. Możemy domyślać się, że wsie te rów-

nież należały do parafii postolińskiej

13

oraz, że kościół w Postolinie mógł

mieć związek z akcją tworzenia organizacji eklezjalnej w Pomezanii, in-

spirowanej w pierwszych dwóch dekadach XIII w. przez książąt pomor-

skich. Pośrednio o zaangażowaniu się strony pomorskiej w utworzenie

kościoła w Postolinie świadczy spór o dziesięcinę między wrocławskimi

norbertanami, obdarzanymi wcześniej przez książąt pomorskich nada-

niami, a zakonem krzyżackim, w którym, jak informuje nas dokument

z 3 XI 1254 r., pośredniczyć miał sam papież Innocenty IV

14

. W 1286 r.

pojawia się Henricus plebanus de Postolin

15

. Z dokumentu lokacyjnego

wsi z 1295 r. wiemy, że na uposażenie kościoła składało się osiem łanów.

Według księgi strat z 1411 r. wieś oraz kościół zostały splądrowane

16

.

10

B. Schmid, op. cit., s. 316.

11

UB Pomesanien, nr 1.

12

UB Pomesanien, nr 3.

13

W 2 poł. XVI w. oraz w latach 1615–1647 do parafii postolińskiej należało łącznie

15 wsi (wzmiankowanych w różnych liczbach i różnych okresach): Cygusy, Dąbrówka

Pruska, Kołoząb, Michorowo, Mirowice, Namirowo, Pierzchowice, Polaszki, Postolin,

Pułkowice, Ramzy Wielkie i Małe, Sadłuki, Watkowice Wielkie i Małe. J. Wiśniewski,

800­lecie duszpasterstwa katolickiego w Postolinie, SE 7 (2006), s. 70.

14

CDS, nr 882.

15

Pr. Urk., Bd. 1/2, nr 481. J. Wiśniewski, op. cit., s. 69, 76 informuje, że Heinrich

występuje już w 1236 r. Odnośnik źródłowy (ibidem, s. 69, p. 1) zastosowany przez badacza

kieruje nas jednak do dokumentu z 1286 r. Występujący w 1236 r. Heinrich nie jest okre-

ślony plebanem, a bratem zakonnym (por.: UB Pomesanien, nr 1) i jest to inna osoba niż

pleban Postolina z 1286 r.

16

B. Schmidt, op. cit., s. 304.

T R A K TAT D Z I ER Z G O Ń S K I ( 1 2 49 R . ) . . .

255

Trzeci kościół in loco, que vocatur Lingues, identyfikować można ogól-

nie z wzmiankowaną w 1250 r. ziemią Lingwars lub późniejszą wsią An-

drzejewo (Reichandres), położoną na wschód od Postolina i na południe

od Żuławki Sztumskiej. W identyfikowaniu Lingues z Andrzejewem

pomaga nagłówek dokumentu dotyczącego wykupu dóbr z 1343 r. przez

Andreasa Tumeryn, gdzie znajdujemy zapis Linguar vel Anderisdorf

17

.

Pierwotnie dobra te, jak wykazuje dokument, nosiły nazwę Lingwar

i były własnością Prusa Permaude, syna Sambango. Późniejsza nazwa wy-

wodzi się od owego Andreasa. Okolice Andrzejewa zdominowane były

przez pruskie osadnictwo. Oprócz pruskich Moran (Morainen) i Waple-

wa (Groß Waplitz) w sąsiedztwie znajdujemy pole Gausieyn (okolice An-

kamat i Kuks)

18

, w 1274 r. pojawiają się pola Bigedis i Sparroth położone

między Waplewem, Andrzejewem i Moranami

19

. W 1323 r. jako pruskie

potwierdzone są dobra Tulice (Tllendorf)

20

. Kościół wybudowany został

zgodnie z planem, gdyż już w 1250 r. występuje Johannes de Lugendorf, ple­

banus de Lynguar. Domyślać się można, że uległ on zniszczeniu podczas

drugiego powstania, kiedy to okolice zostały spustoszone przez zbunto-

wanych Pogezanów i Bartów

21

.

Czwarty kościół znajdujemy: in loco, qui dicitur Lyopiez. Identyfiko-

wać go można z obecną miejscowością Lipiec (Lippitz) na wschód od

Dzierzgonia. W 1285 r. znajdujemy pole Lepicz, w 1305 r. Loypicz wystę-

puje w opisie wsi Królikowo (Königsee). Jeszcze w 1394 r. znajdujemy in-

formację o nadaniu radeł wolnym z Leupitz

22

. W 1285 r. z pola Lepicz wy-

dzielono dział ziemi dla niejakiego Sanymte Coltenyn, czyli późniejsze

17

OF 100, s. 98b; Pr. Urk., Bd. 3, nr 552.

18

Jako pole dobra te pojawiają się w 1379 r.: OF 99, s. 73v; OF 100, s. 98 – tu w nagłówku:

Wapils, Koszelern adir Gawsyen. Pole to jest identyczne z polem Zanseynen wspomnianym

przy nadaniu dla dziedziców Tessima z 1323 r. Pr. Urk., Bd. 2, nr 403. Por. też: G. Białuń-

ski, Studia z dziejów rycerskich i szlacheckich rodów pruskich (XIII­XVI wiek), Olsztyn 2012,

s. 46, p. 20, s. 61.

19

Pr. Urk., Bd. 1/2, nr 319. Pola te zostały wchłonięte przez dobra Mirslowkirsiten co po-

twierdzają nagłówki w XV-wiecznych kopiariuszach, gdzie znajduje się zapis Mirslokirsiten:

OF 99, s. 71; OF 100, s. 103. W 1303 r. w opisie granic pól Kersite i Dosen występują dobra

Meroslai znajdujące się w pobliżu granicy ww. pól i wsi Morany; Pr. Urk., Bd. 1/1, nr 810.

20

Pr. Urk., Bd. 2, nr 404.

21

Dusburg, lib. III, cap. 142, 143.

22

Pr. Urk., Bd. 1/22, nr 455, nr 689, nr 690, nr 830; OF 100, s. 121.

S EW ERY N S Z C Z EPA Ń S K I

256

Kołtyniany (Koltheney)

23

. Na północ od Lipiec znajdujemy w 1303 r. pole

Keexten – Sójki (Köxten), w pobliżu pole Prowothine (1306 r.) – okolice

Protowa (Prothen), które wraz z sąsiednim Jonkowem (Jankendorf) sta-

nowiły własność Prusa Joniko

24

. Dalej znajdujemy pruskie pola Craupen

(w 1323 r.) – Krupin (Krapen) i Porzecze (Lodehnen) – wzmianka o polu

campus Laideyne w 1350

25

.

Nie dysponujemy niestety, podobnie jak w przypadku Andrzejewa

żadnymi informacjami, które potwierdzałyby istnienie kościoła na ob-

szarze miejscowości Lipiec. Jedyna wzmianka dotycząca kościoła w kon-

tekście wsi pochodzi z 1382 r. i dotyczy płatności 5 grzywien i 4 skojców na

rzecz kościoła Senthe Albrecht

26

. Płatności na rzecz tego samego kościoła

uiszczał w 1404 r. także Hancke z Gisiela (Geißeln) oraz w 1411 r. Gabune

z Latkowa (Löthen)

27

. Kościoła tego nie należy jednak identyfikować ze

wsią Lipiec, ale z inną świątynią na obszarze Pomezanii. Zatem jeżeli

w ogóle wzniesiono kościół we wsi Lipiec w 1249 r., to musiał on ulec

zniszczeniu. Najpewniej w czasie drugiego powstania pruskiego. Mo-

żemy też przyjąć ewentualność, że sama informacja in loco, qui dicitur

Lyopiez oznaczała wzniesienie kościoła ogólnie na obszarze ziemi Leipīts,

być może w Świętym Gaju lub Kwietniewie

28

.

Piąty kościół występuje in Chomor Sancti Adalberti. Nie mamy tu ra-

czej do czynienia z wsią, lecz jakimś konkretnym miejscem poświęconym

św. Wojciechowi

29

, którego tradycji być może poszukiwać należy jeszcze

w okresie działalności misyjnej cystersów.

Zanim poddana zostanie analizie możliwa lokalizacja kościoła, nieco

uwagi poświęcić należy samej nazwie, a konkretnie pierwszemu jej czło-

nowi – Chomor. W literaturze pojawiało się wyjaśnienie łączące słowo

23

W dokumencie występuje on jako Sanymte cognomine Coltenyn. Wydawcy dokumentu

sugerowali, że jest to pomyłka i być może chodzi tu o trybalizm „Sambite”. Imię Sanymte

nie jest jednak odosobnione i znane choćby z Sambii w formach Sanympte, Sennympete,

Sannipte. R. Trautmann, Die altpreussischen Personennamen, Göttingen 1974, s. 88–89.

24

Pierwsza wzmianka w dokumencie lokacyjnym Kwietniewa. Pr. Urk., Bd. 1/2, nr 723.

25

Pr. Urk., Bd. 1/2, nr 405, nr 529, nr 795, nr 874.

26

Schuldbuch, s. 107.

27

Schuldbuch, s. 126, 145.

28

R. Wenskus, op. cit., s. 127 (s. 381).

29

S. Szczepański, op. cit., s. 29–36.

T R A K TAT D Z I ER Z G O Ń S K I ( 1 2 49 R . ) . . .

257

Chomor z niemieckim Kammer, Grabkammer, co w konsekwencji oznacza-

łoby „miejsce pochówku św. Wojciecha”

30

. Choć zbieżność zapisu wystę-

pującego w 1249 r. słowa Chomor z niemieckim Kammer wydaje się wyraź-

na, to o tyle niemożliwa, że byłoby to wyjątkowe wtrącenie niemieckiego,

zniekształconego zresztą słowa do łacińskiego dokumentu. Także błędne

zapisanie słowa camera jako chomor w poprawnym językowo dokumen-

cie wydaje się mało prawdopodobne. Jedną z popularniejszych koncepcji

jest identyfikacja nazwy Chomor z wsią Komorowo w gm. Stary Targ,

pow. sztumski (dawne Komerau, Kumerau, Cammerad – najwcześniejsze

zapisy z XVI w.). Identyfikacja ta jest mało prawdopodobna z uwagi na

późne pojawienie się w źródłach nazwy wsi

31

, a wręcz niemożliwa z uwa-

gi na to, że obszar obecnego Komorowa znajdował się na pograniczu

ziemi Pasulōwō, zaś ok. 1400 m na południe od Komorowa znajdował

się kościół w okolicy Żuławki Sztumskiej. Najbardziej prawdopodobne

jest łączenie nazwy Chomor z ziemią Komor, która pojawia się w 1250 r.

Po pierwsze, zamienność Ch↔K (a w konsekwencji Chomor↔Komor)

jest powszechna w ówczesnych źródłach. U Praetoriusa choćby, który

korzystał z odpisów traktatu dzierzgońskiego znajdujemy zapis Comer

S. Alalberti

32

. O pierwotnej identyczności obu nazw świadczyć może też

kolejność występowania kościoła Chomor Sancti Adlaberti bezpośrednio

po kościele w Lyopiez w tekście ugody. W takiej samej kolejności, po zie-

mi Leipīts (terra Loypicz) w 1250 r. występuje ziemia Komor. Zastanowić

się zatem warto, czy zapisu z 1249 r. dotyczącego kościoła świętego Woj-

ciecha nie powinniśmy odczytywać jako: „kościół w [ziemi] Komor [pod

wezwaniem] świętego Wojciecha”. W takiej formie poza 1249 r. kościół ten

w źródłach już się nie pojawia. Pojawia się jednak w Pomezanii (jako je-

dyny o tym wezwaniu w średniowieczu!) kościół św. Wojciecha.

W 1319 r. znajdujemy informację o nieobsadzonym probostwie Saint Al­

brecht na obszarze komturstwa dzierzgońskiego

33

. Kościół Senthe Albrecht

wspomniany jest także w latach 1382–1411 przy zobowiązaniach podat-

30

O. Piepkorn, Die Heimatchronik der westpreussischen Stadt Christburg und des Landes

am Sorgefluss, Detmold 1962, s. 64.

31

H. Górnowicz, Toponimia Powiśla Gdańskiego, Gdańsk 1980, s. 79–80.

32

Praetorius, Bd. IV/7, s. 118.

33

Pr. Urk., Bd. 2, nr 257.

S EW ERY N S Z C Z EPA Ń S K I

258

kowych wolnych pruskich z dóbr Lipiec, Gisiel i Latkowo. Szczególnie

ważny jest jednak opis granic dóbr Pronie z 1405 r., w którym pojawia

się kościół sante Albrecht

34

. Z treści dokumentu wynika, że znajdował się

on przy drodze na Tabory, pomiędzy Proniami (Piron), Lubochowem

(Liebwalde) i Milikowem (Heinrichsdorf). Mając to na uwadze, zauwa-

żyć należy dokument lokacyjny Milikowa z 1378 r., w którym znajdujemy

informację o łanach przekazanych do użytkowania niewymienionemu

z nazwy kościołowi

35

. W samej wsi kościół się nie znajdował, zatem mo-

żemy domyślać się, że zapis ów dotyczy właśnie położonego w pobliżu

kościoła św. Wojciecha. W wykazie przychodów i wydatków kościoła

św. Katarzyny w Przezmarku (Preussisch Mark) z lat 1515–1523 również

znajdujemy kościół Sente Albrecht

36

. Wspominają o nim także wizytacje

kościelne z 1543

37

i 1579 r.

38

W pierwszym przypadku natrafiamy na infor-

mację, że kościół znajduje się przy granicy Lubochowa, a w 1579 r., że był

on już zdewastowany

39

. Interesujący w tym kontekście jest dokument z 13

II 1549 r., w którym mowa o prawie użycia budulca do naprawy domów

w Przezmarku z podupadłych budynków w Zalewie (Saalfeld), Milikowie

i Dobrzykach (Weinsdorf). Oprócz budynków mieszkalnych do rozbiórki

miały pójść również budynki przykościelne i przyklasztorne obok klasz-

toru w Zalewie i wieży kościelnej w Dobrzykach także: Hauserstein von

Sankt Albrechtskirche bey Heinrichsdorf [Milikowo]

40

.

Nadmienić należy, że obok kościoła Sente Albrecht funkcjonował w są-

siednim Lubochowie kościół parafialny, o którym mowa już w wydanym

w 1342 r. odnowionym dokumencie wsi z 1299 r.

41

Przed 1579 r. kościół

św. Wojciecha posiadał wspólne uposażenie wraz z kościołem parafialnym

w liczbie czterech łanów oraz wspomniane świadczenia od mieszkańców

34

Ostpr. Fol. 120, s. 148.

35

OF 99, s. 20b; OF 100, s. 29v.

36

OBA, nr 4219.

37

Ostpr.Fol. 1275, s. 251.

38

Ostpr.Fol. 1282, s. 346.

39

Kościół Sente Albrecht posiadał też na swój użytek 4 łany, przyłączone po 1579 r. do

Lubochowa. Ostpr. Fol. 1282, s. 346; H. Wunder, Siedlungs­ und Bevölkerungsgeschichte der

Komturei Christburg (13.–16. Jahrhundert), Wiesbaden 1968, s. 52.

40

E. Deegen, Geschichte der Stadt Saalfeld Ostpr. Saalfeld Ostpr. 1905, s. 216.

41

Pr. Urk., Bd. 1/2, nr 727; Pr. Urk., Bd. 3/2, nr 426.

T R A K TAT D Z I ER Z G O Ń S K I ( 1 2 49 R . ) . . .

259

wsi Milikowo (tu być może wspólnie z kościołem w Lubochowie), Lipiec,

Gisiel i Latkowo. Sumy związane z kościołem św. Wojciecha znajduje-

my także wśród wydatków kościoła św. Katarzyny w Przezmarku. Ran-

ga kościoła św. Wojciecha musiała być zatem szczególna. Co było tego

powodem? Otóż narzuca się jeden punkt spójny między nazwą, rangą,

a tradycją sięgającą jeszcze cysterskiej misji chrystianizacyjnej w Prusach

(lata 1206–1207), w kontekście której pojawia się św. Wojciech i miejsce

jego domniemanego pochówku. Niewykluczone zatem, że kościół Chomor

Sancti Adalberti wspomniany w 1249 r. łączył się z ową owianą legendą

tradycją, a kościół św. Wojciecha w okolicy Proń, Lubochowa i Milikowa

(pamiętajmy, że wówczas jedyny w Pomezanii), funkcjonujący przez lata

z również relatywnie starym kościołem parafialnym w Lubochowie, cie-

szył się szczególną estymą związaną z lokalnym kultem tegoż świętego.

Pozostałości kościoła widoczne były jeszcze w XIX w. Opierając się

na wiedzy ludowej, o jakimś „klasztorze” w pobliżu Lubochowa wspo-

minał w 1826–1828 r. porucznik Johann Michael Guise

42

. Informacje na

ten temat potwierdził w 1891 r. Adolf Boetticher, lokalizując około 1 km

od Lubochowa, na południe od drogi na Prońki pozostałości niewielkiej

budowli ceglanej, określanej również jako „klasztor”, przy której znajdo-

wał się cmentarz

43

. Informacjami tymi posiłkował się Carl Engel – ar-

cheolog z Prussia­Museum w Królewcu, który w końcu lat 20-tych XX w.

wizytował miejsce. Nie zachowały się jednak żadne informacje na temat

stanu zachowania dawnego kościoła. Wśród jego spuścizny w archiwum

dawnego Prussia­Museum znajdujemy jednak szkic terenowy okolicy Lu-

bochowa i Proń ze wskazaniem „klasztoru“, o którym wspominali Guise

i Boetticher

44

. Obecnie to miejsce jest całkowicie zaorane i uszkodzone

przez budowę linii kolejowej Prabuty-Myślice.

W pobliżu znajdujemy potwierdzone w źródłach pisanych tylko dwie

pruskie osady: Pronie i Latkowo. W 1376 r. Prusowie Hencke von Piron,

42

SMPK MFV, PM-IXa, Guise-Zettel 00055b; S. Szczepański, „Wykopaliska” w ar­

chiwach – archeologia archiwalna na przykładzie wybranych stanowisk Pojezierza Iławskiego,

w: Grodziska Warmii i Mazur. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, red. Z. Kobyliński,

Warszawa-Zielona Góra 2013, s. 243–244.

43

A. Boetticher, Die Bau­ und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, H. 3: Das

Oberland, Königsberg 1893, s. 56.

44

SMPK MFV, PM-A 1483/1 Liebwalde, Kreis Mohrungen, k. 401.

S EW ERY N S Z C Z EPA Ń S K I

260

Gotfryd i Tollen otrzymali nadanie auf dem velde von Pyron

45

. Warto

zwrócić w tym kontekście uwagę na XVII-wieczną tradycję pielęgno-

waną w rodzinie Zamehlów z Elbląga, według której jeden z protopla-

stów rodu Prus Tilemanus Zamelius był już w 1279 r. właścicielem dóbr

Pronen

46

. Wolni Prusowie pojawiają się w Proniach aż po drugą połowę

XV w.

47

Sąsiednie Latkowo pojawia się w 1285 r. jako nadanie dla Prusa

Tulkoite przy villam et campum Lethen

48

. Wolni Prusowie występują tu,

podobnie jak w przypadku Proń, także w XV w.

49

Wspominając o szóstym kościele: in Bobuz skazani jesteśmy na

brak jakiegokolwiek późniejszego potwierdzenia jego istnienia w źró-

dłach. Podobnie sama nazwa Bobuz nie pojawia się więcej w takiej for-

mie. Zapis, który możemy identyfikować z nazwą miejsca wybudowa-

nia kościoła znajdujemy natomiast w cytowanym już wyżej dokumencie

podziału Pomezanii między biskupów a Zakon z 1250 r. i dotyczy on

ziemi Pobuz (wymienność głosek Bo↔Po) na obszarze przynależnym

do zakonu krzyżackiego. Ziemia ta występuje w kolejności po Passaluc

(okolice Pasłęka), Geria (o czym dalej) i Zambroch (okolice wsi i jeziora

Sambród), co wskazywać może na jej bezpośrednie sąsiedztwo z wymie-

nionymi

50

. Dotychczas przedstawiono kilka koncepcji lokalizacji Pobuz

oraz kościoła in Bobuz. Proponowano identyfikację z okolicą Królikowa

45

OF 99, s. 55–55v; OF 100, s. 78. W 1388 r. przy opisie granic wsi Tabory występuje

nazwa Pirone, bez wyróżnienia jako pole: Ostpr. Fol. 120, s. 163v–164v.

46

A. Dobrosielska, Elbląska rodzina Zamehl – przyczynek do trwania pruskiej tożsa­

mości, „Pruthenia” 2(2006), s. 100–101. Warto dodać, że koresponduje to z treścią poematu

De Galindis Ac Sudinis carmen Friedricha Zamehla, gdzie wśród założonych przez jego

przodków osad wymienione są Pronie, bo tak raczej należy rozumieć odniesienie: […]

De Pronio est fundo, veteres dixere peronin. Por. J. Schaeken, Die altpreussischen Wörter in

einem Gedicht von Friedrich Zamelius (1590–1647), [w:] Studies in West Slavic and Baltic

Linguistics. Studies in Slavic and General Linguistics. Amsterdam/Atlanta 1991, s. 279.

Nawiązanie w kontekście Proń do protoplasty rodu imieniem Samile, o którym wspominał

Piotr z Dusburga, również nie jest raczej pozbawione racji. W Proniach (Pyron) w 1385 r.

pojawia się wolny imieniem Samyl (Schuldbuch, s. 190), co może mieć związek z tradycją

rodową siedzących tam Prusów.

47

Schuldbuch, s. 144–145, 188, 192, 205; MTB, s. 552; GZB, s. 35; OF 100, s. 139v; EM

116d, nr 951; ASP, Bd. 3, nr 173; OBA nr 10520; A. Semrau, Die Siedlungen im Kammeramt

Preußischmarkt (Komturei Christburg) im Mittelalter, MCV 40 (1932), s. 70–71.

48

Pr. Urk., Bd. 1/2, nr 475.

49

Schuldbuch, s. 145, 184, 215; GZB, s. 35.

50

Pr. Urk., Bd. 1/1, nr 233.

T R A K TAT D Z I ER Z G O Ń S K I ( 1 2 49 R . ) . . .

261

(Königssee) i Kielm (Köllmen), gdzie w 1305 r. znajdujemy dobra Pobursin

51

,

z komornictwem Kerpau

52

, czy okolicą jeziora Buzemith w pobliżu Lik-

sajn (Nickelshagen)

53

. Według Heide Wunder Bobuz/Pobuz identyfikować

można ze wzmiankowanymi w okolicy Clocken (Niedźwiady/Dzwon-

kowa) w 1334 r. dobrami Pabuken, między jeziorami Sasiny i Budwic-

kim

54

. Identyfikacja ta odpowiadałaby sąsiedztwu Pabuken­Bobuz/Pobuz

z ziemią Geria na południu i ziemią Passaluc na północy oraz Zambroch

na północnym-wschodzie za jeziorami Piniewo i Sambród. Rozwijając

tę hipotezę warto zwrócić uwagę, że w okresie krzyżackim w pobliżu

znajdował się las Buchwald, na którym opierała się granica między kom-

turstwem dzierzgońskim i elbląskim

55

. Lokalizacja lasu oraz osady kore-

spondowałaby z pruską nazwą *Pabucus i jej zniekształceniem jako Pabuc

/ Pobuz, skonstruowanej z członów pa – „pod” i bucus – „buk”, co oznaczać

może miejscowość znajdującą się „pod lasem bukowym”, w tym przypad-

ku w okolicy lasu Buchwald.

Wokół jezior Sasiny i Budwickiego, a także w najbliższej okolicy dóbr

*Pabucus osadnictwo pruskie jest bardzo wyraźne. Cloken pojawiają się

w źródłach po raz pierwszy w 1315 r.

56

Bezpośrednio na wschód w 1271 r.

znajdujemy pole Budwity (Bauditten). Prusowie zamieszkują tu jeszcze

w XV i XVI w.

57

Przy jeziorze Sasiny (Tolyn) w 1315 r. wzmiankowane

jest pruskie pole Sasne

58

. Sąsiednie Kreki (Kröken) pojawiają się jako pole

51

Pr. Urk., Bd. 1/1, nr 218, s. 162, p. 7; M. P. Toeppen, Historisch­comparative Geographie

von Preussen, Gotha 1858, s. 12; L. Weber, Preussen vor 500 Jahren in culurhistorischer, statisti­

cher und militarischer Beziehung nebst Special­Geographie, Danzig 1878, s. 7; H. Łowmiański,

Geografia polityczna Bałtów w dobie plemiennej, L-SP Hist, t. 1, Poznań 1985, s. 25.

52

A. Semrau, Die Siedlungen im Kammeramt Kerpau (später Liebemühl) — Komturei

Christburg — im Mittelalter, MCV 43 (1935), s. 8–9; J. Powierski, Kształtowanie się granicy

pomorsko­pruskiej w okresie od XII do początku XIV wieku (część 1), w: idem, Prussica, t. 1,

red. J. Trupinda, Malbork 2003, s. 50.

53

R. Wenskus, op. cit., s. 130 (s. 384).

54

Pr. Urk., Bd. 2, nr 865; H. Wunder, op. cit., s. 199.

55

CDW, Bd. 2, nr 39.

56

Pr. Urk., Bd. 2, nr 865.

57

Pr. Urk., Bd. 1/2, nr 300; Pr. Urk., Bd. 2, nr 361; Pr. Urk, Bd. 6/2, nr 737; A. Semrau,

Die Siedlungen im Kammeramt Neimen (Komturei Christburg) im Mittelalter, MCV 42 (1934),

s. 31–33; G. Białuński, op. cit., s. 104.

58

Pr. Urk., Bd. 2, nr 129.

S EW ERY N S Z C Z EPA Ń S K I

262

w 1321 r. Prusowie zamieszkują tu jeszcze w XIV-XV w.

59

W opisie gra-

nic pola Sasne z 1315 r. występuje także Surkaporn (obecne Bartno, daw-

ne Reichbarten), które jako pole pojawia się w 1349 r., kolejne informacje

o pruskim polu pochodzą z lat 1356, 1360 i 1370

60

. Natomiast obecność

pruskich wolnych w Bartnie poświadczoną mamy aż do XVI w.

61

Kolejne kościoły (siódmy i ósmy) znajdowały się in Geria. Zarów-

no z liczby kościołów, jak i późniejszej (1250 r.) wzmianki o ziemi Geria

wnioskujemy, że informację rozumieć należy jako odniesienie nie do kon-

kretnej miejscowości, lecz do szerszego terytorium. Na obszarze Gerii,

administracyjnie podzielonej między komornictwa Przezmark, Niemoje

i Karpowo dominowało osadnictwo pruskie. W wielu przypadkach wią-

zać je można z kontynuacją osadnictwa z czasów plemiennych

62

.

Rozpatrując kwestię położenia ziemi Geria wskazuje się zazwyczaj

okolice Jerzwałdu lub Girgajn

63

. Często podnoszonym argumentem była

zbieżność nazw Jerzwałd (Gerswalde) oraz Girgajny (Gergehnen) z nazwą

Geria. W pierwszym przypadku należy wziąć pod uwagę fakt, że najwcze-

śniejsza nazwa Jerzwałdu wspomniana w dokumencie z 1333 r. brzmiała

Keyserswalde i jako taka powtarza się aż do XVI w., by w XVIII w., wraz

59

OF 99, s. 52; OF 100, s. 77; Pr. Urk., Bd. 2, nr 351; Schulbuch, s. 143; OBA 9411.

W regeście OBA błędnie jako Krakau.

60

Pr. Urk., Bd. 4, nr 410; Pr. Urk., Bd. 5/2, nr 860; Pr. Urk., Bd. 6/2, nr 813.

61

G. Białuński, op. cit., s. 104–105.

62

S. Szczepański, Lokalizacja pruskiej ziemi Geria w XIII w., w: Pomorze we wczesnym

średniowieczu w świetle źródeł archeologicznych. Historia, stan aktualny i potrzeby badań, red.

M. Fudziński, H. Paner i, W. Świętosławski, Gdańsk 2014, s. 217–235.

63

Raczej osamotniona jest tu koncepcja L. Webera, op. cit., s. 8, który identyfikował

ziemię Geria z okolicami majątku Görken w komornictwie Morąg. Por. też: H. Łow-

miański, op. cit., s. 25, p. 122; H. Wunder, op. cit., s. 171; R. Wenskus, op. cit., s. 129–130

(s. 383–384); J. Stephan, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka w komturstwie Dzierzgoń,

SHSG, t. 27:2006–2007 (2008), s. 85. Tu wyjaśnienia wymaga także kwestia występowania

obok Geria także zapisu Beria w niektórych kopiach (por. Pr. Urk. Bd. 1/1, nr 233). Zapis

Geria funkcjonuje w łacińskich odpisach dokumentu, Beria natomiast w niemieckich.

Dla przykładu w zachowanym w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblew-

skich (LMAVB, F 15–439) łacińskim odpisie „traktatu dzierzgońskiego” znajdujemy Geria

(s. 11v), zaś w odpisie wersji niemieckojęzycznej Beria (s. 4v). Podobnie niekonsekwentny

jest Mattheaus Praetorius (Praetorius 4/7), który w wykazie kościołów wymienionych

w 1249 r. wspomina wpierw o: 2 Kirchen in Gezia (s. 104), zaś w tłumaczeniu tekstu traktatu

znajdujemy informację o: Betia (s. 118). Właściwa jednak wydaje się lekcja Geria i jako taka

będzie przyjmowana w niniejszej rozprawie.

T R A K TAT D Z I ER Z G O Ń S K I ( 1 2 49 R . ) . . .

263

z założeniem na miejscu dawnych dóbr wsi szkatułowej, ustąpić nazwie

Girsewald. W XIX-XX w. ukształtowała się już nazwa Gerswalde

64

. Gir-

gajny występują w dokumencie z 1315 r. jako pruskie dobra Girgeine

65

.

W nazwach Geria i zapisach dotyczących Girgajn: Girgheyne, Girgein,

Gergehnen zauważyć można nawiązanie do nazwy pruskiej z rdzeniem

*Gerg(a)→*Girg(a)

66

. Co pozwala założyć ewentualność występowania

w nazwie miejscowej pruskiego rdzenia i późniejszej niemieckiej koń-

cówki ­ehnen/­ein/­ain jako wykształconej z pruskiej końcówki –a, lub

–owe/–aw.

W rozważaniach nad Girgajnami i Jerzwałdem, zwrócić należy uwa-

gę na fakt, że z żadnej z tych miejscowości nie mamy informacji o ko-

ściołach. Najwcześniejsza wzmianka dotycząca kościoła w najbliższej

okolicy Girgajn znajduje się w odnowionym w 1320 r. akcie lokacyjnym

Zalewa z 1305 r. Dodatkowo dokument zastrzega, że „dookoła, na pół

mili od miasta [tu: Zalewo], nie powinno być żadnej parafii ani żadnej

karczmy, z wyjątkiem wsi Dobrzyki”. Istnienie kościoła w Dobrzykach

potwierdza dokument lokacyjny wsi wystawiony w 1304 r.

67

Zatem ko-

ściół w Zalewie, najbliżej usytuowany względem Girgajn, potwierdzo-

ny jest dopiero w 1305 r. Można wysuwać ponadto prawdopodobieństwo

przesunięcia o kilka lat wstecz momentu jego wybudowania. W pream-

bule dokumentu lokacyjnego dla wsi Kupin (Kuppen) z 1320 r. znajdu-

jemy informacje, że dobra Kupeyn, Salvelt i Halbedorf założone zostały

przez komtura dzierzgońskiego Henryka von Zuckschwert (1299–1301)

68

.

W położonych około 1,5 km od Girgajn pruskich Niemojach (Nehmen)

znajdowała się siedziba komornika i folwark. Brak jednakże w źródłach

informacji o znajdującym się tu kościele. Znajdowała się tu kaplica za-

konna

69

. Miała ona jednakże związek z okresem późniejszym, podobnie

jak kaplica w pruskim Karpowie (Kerpau), gdzie również znajdowała się

siedziba komornika. Z dokumentu lokacyjnego wsi z 1324 r. dowiaduje-

64

Pr. Urk., Bd. 2, nr 775; EM 116 d 461; EM 116 d 313.

65

Pr. Urk., Bd. 2, nr 130.

66

R. Wenskus, op. cit., s. 130 (s. 384).

67

Pr. Urk., Bd. 2, nr 306; Pr. Urk, Bd. 1/22, nr 819.

68

Pr. Urk., Bd. 1/22, nr 855.

69

GÄ, s. 139, 142.

S EW ERY N S Z C Z EPA Ń S K I

264

my się o kaplicy pod wezwaniem św. Wawrzyńca w Witoszowie (Kun­

zendorf)

70

. W XIV w. wraz z lokacjami wsi Dobrzyki, Janiki Wielkie

(Gross Hanswalde – 1308 r., w 1395 r. informacja o wezwaniu Wszystkich

Świętych

71

), Boreczno (Schnellwalde – 1311 r.

72

), Urowo (Auer – 1346 r.

św. św. Piotra i Pawła

73

) pojawiają się informacje o istniejących kościołach,

lub też jak w Wielowsi (Dittersdorf – 1318 r.) – mających w przyszłości zo-

stać wybudowanych

74

. Są to jednak kościoły, które powstały wraz z kolo-

nizacją organizowaną przez zakon krzyżacki i nie łączyły się z obszarem

pruskiego osadnictwa z okresu zatwierdzania układu w 1249 r.

W przypadku ziemi Geria nie mamy żadnych poważnych przesłanek

za wskazaniem lokalizacji budowy kościołów, choć jednym z najbardziej

zasługujących na uwagę miejsc jest Zalewo, względnie pruskie Girgajny

lub sąsiednie Niemoje. W przypadku drugiego kościoła, być może pru-

skie Karpowo.

Dziewiąty kościół znajdował się: in Prozile – Przęsławek (Prenzlau) na

południu biskupstwa pomezańskiego. W samym Przęsławku nie ma po-

twierdzonego źródłowo kościoła. Najbliższy potwierdzony jest w sąsied-

nich Trumiejach (Gross Tromnau), gdzie w 1362 r. pojawia się pleban Rey­

handrus in Antiqua Trumenia

75

. Niewykluczone, że kościół w Przęsławku

mógł ulec zniszczeniu w czasie drugiego powstania pruskiego, z drugiej

jednak strony samo stwierdzenie in Prozile nie musi przecież oznaczać

konkretniej miejscowości, ale obszar ziemi Prozile/Prezla. Rozpatrując

ewentualność lokalizacji wspomnianego w 1249 r. kościoła w Przęsław-

ku, lub najbliżej jego okolicy (Trumieje) zwrócić należy uwagę, że obszar

wokół wsi w XIII w. charakteryzował się szczególnym nasileniem pru-

skiego osadnictwa. W pobliżu znajdowały się dobra Dumele (Klecewo),

które otrzymał w 1289 r. Prus Klec zamieszkujący obszar Reziji

76

. W tym

samym roku pojawiają się pruskie dobra Wilkow (Wilkowo) i Trumpnia

70

Pr. Urk., Bd. 2, nr 459.

71

Pr. Urk., Bd. 1, H. 2, nr 888; OF 100, s. 45v.

72

Pr. Urk., Bd. 2, nr 26.

73

Pr. Urk., Bd. 4, nr 4.

74

Pr. Urk., Bd. 2, nr 201.

75

Pr. Urk., Bd. 6/1, nr 61.

76

G. Białuński, Ród Prusa Kleca ze szczególnym uwzględnieniem rodziny von Pfeilsdor­

fów­Pilewskich, Malbork 2006. s. 11–12.

T R A K TAT D Z I ER Z G O Ń S K I ( 1 2 49 R . ) . . .

265

(Trumieje)

77

. W 1302 r. pojawiają się pruskie dobra Bundewisch i Wusnitz

(Grodziec), oraz w opisie granic tych dóbr, sąsiednie dobra Hermani Gal­

nowicz et Tulkoyten (Galinowo), które jako Czemayn/Galnowicz wystę-

pują też w 1329 r.

78

Nasilenie osadnictwa w okolicy Przęsławka i Trumiej

rzeczywiście sugerować może konieczność budowy w tej okolicy kościoła

w 1249 r.

Dziesiąty kościół znajdował się: in Resia. Domyślać się można, że było

to Obrzynowo (Resinkirch). Przemawia za tym konstrukcja nazwy miej-

scowej z użyciem określenia terytorium Rezijā: Resin+kirch, co w kon-

tekście nomotetycznym nawiązywać może do wzniesionego tu kościo-

ła w ziemi rezińskiej. W 1286 r. napotykamy proboszcza Jana de Resia

79

.

Z dokumentu lokacyjnego Obrzynowa z 1376 r. dowiadujemy się o wol-

nych sześciu łanach przeznaczonych dla kościoła, uposażenie to utrzy-

mane było do połowy XVI w.

80

Obrzynowo przed 1289 r. należało do wolnych Prusów

81

. Podobnie jak

cały obszar wokół Prabut i jeziora Dzierzgoń. W 1260 r. Prus Matho

otrzymuje potwierdzenie posiadania dóbr Trist, Trumpe i Sobis położo-

nych w okolicy jezior Liwieniec i Dzierzgoń

82

. Tu też w 1300 r. znaj-

dujemy pruskie dobra Gorowythen (Górowychy), Gunthen (Gonty) oraz

Tersunen

83

. W 1287 r. Prus Nastrome otrzymuje bona, que dicuntur Drulit.

Informacja Privilegium de Grasim zawarta w nagłówku, lokalizacja przy

Jautin (Jawty) oraz lacum Mutir (jezioro Grazymowskie) wskazuje na

dzisiejsze Grazymowo (Grasnitz)

84

. W 1289 r. występują bona Clecz in

Resya (Kleczewo).

Kościół circa antiquum chistiborc wymieniony jest jako jedenasty w ko-

lejności. Nie ma wątpliwości, że informacja dotyczy Starego Dzierzgonia.

77

UB Pomesanien, nr 10, nr 11.

78

UB Pomesanien, nr 21, nr 38.

79

Pr. Urk., Bd. 1/2, nr 483.

80

M. Glauert, Kirchen, Klöster und Spitäler zwischen Marienwerder und Rosenberg

im Mittelalter. Ein Beitrag zur Sakraltopographie und Prosopographie des Niederklerus im

Deutschordensland Preußen, BGW 20/21 (2006/2008), s. 75–76 [por. przekład tego artykułu

w niniejszym tomie].

81

UB Pomesanien, nr 11.

82

UB Pomesanien, nr 6.

83

UB Pomesanien, nr 19.

84

UB Pomesanien, nr 8.

S EW ERY N S Z C Z EPA Ń S K I

266

Pozostaje jedynie pytanie, czy nakaz budowy kościoła „w okolicy” dotyczy

bezpośredniej bliskości grodu, czy też powstać on miał na obszarze dzi-

siejszej wsi.

Kronikarz Piotr z Dusburga opisuje, że starodzierzgoński gród, jako

warownia szczególnej rangi zarówno dla Prusów (używa wobec niego

określenia castrum pomesanorum), jak i dla rycerzy zakonnych (legendar-

na nazwa „warownia chrystusowa” nadana od daty zdobycia jej w noc

Bożego Narodzenia 1247 r.

85

), przechodził w toku działań zbrojnych z rąk

do rąk. Problem w tym, że informacje o jakimkolwiek kościele w pobliżu

grodu nie pojawiają się ani u Dusburga, ani w innych źródłach, w przeci-

wieństwie do samego grodu, a konkretnie jego pozostałości. Już w opisie

granic Starego Dzierzgonia z 11 IV 1312 r. dowiadujemy się, że dochodzi

ona ad montem, qui burchwal nunccupatur, w dalszej części dokumentu

występuje on jako mons burchwal, burchwal, czyli dosłownie „grodzisko”

86

.

Oznacza to, że gród nie pełnił w tym czasie już żadnej roli obronnej, lecz

jedynie stanowił wyraźny element w wyznaczaniu przestrzeni osadniczej.

Również w dokumencie lokacyjnym Starego Miasta z 3 V 1312 r. w opisie

granic pojawia się alde burcwal

87

. Opuszczone grodzisko wraz z okoli-

cą porósł z czasem rozprzestrzeniający się od północy las. Potwierdze-

nie tego znajdujemy w dokumencie sprzedaży młyna Simonsmole (Neu

Mühle) z 7 VII 1413 r., w którym nowemu właścicielowi zezwolono na

pozyskiwanie drzewa z obszaru grodziska (burgwal) w Starym Dzierz-

goniu

88

. Brak informacji o kościele lub jego pozostałości w opisach granic

z 1312 r. tłumaczyć jednak można tym, że po drewnianym kościele nie

pozostały żadne ślady, w przeciwieństwie do świetnie zachowanych rów-

nież i dziś wałów grodziska. Sam kościół mógł zostać zniszczony w tym

samym czasie co gród – w okresie drugiego powstania pruskiego. Później,

jak wykazują badania archeologiczne, gród nie pełnił już swej roli obron-

85

Dusburg, lib. III, cap. 58; S. Szczepański, Pomezański gród w Starym Dzierzgoniu,

„Pruthenia” 3 (2008), s. 11–34.

86

Pr. Urk., Bd. 2, nr 56.

87

Pr. Urk., Bd. 2, nr 60. Wcześniej w opisie granicy pojawia się także grodzisko w oko-

licy Starego Miasta.

88

OF 100, s. 133v.

T R A K TAT D Z I ER Z G O Ń S K I ( 1 2 49 R . ) . . .

267

nej

89

. Sam kościół we wsi potwierdzony jest w dokumencie lokacyjnym

z 1312 r. wraz z pięcioma łanami uposażenia.

W okolicy Starego Dzierzgonia napotykamy w 1312 r. na dobra Sam­

pol, które przy opisie dóbr Matule (Mothalen) z 1321 r. występują jako

pruskie

90

. Także Matule występują jako dobra pruskie. Na Prusów natra-

fiamy tu w latach 1388–1411

91

. W nadaniu dóbr Matule znajdujemy także

pruskie dobra Baudin

92

. Na północ od Starego Dzierzgonia, w miejscu

dzisiejszej wsi Zakręty (Sakrinten) znajdowała się pruska wieś Loyseken

(poświadczona od 1385 r.) z 26 radłami

93

. Zarówno obszar Loyseken, jak

i późniejszych Zakręt, identyfikować można ze znajdującymi się między

Starym Miastem a Starym Dzierzgoniem dobrami Hannusa Lemana,

o których mowa w dokumencie lokacyjnym Starego Miasta z 1312 r.

94

Dwunasty kościół znajdował się in Raydez. Tu również nie ma pew-

ności, czy informacja dotyczy wsi lub okolicy wsi Rudzienice (Raudnitz),

która występuje w dokumencie z 1350 r. jako Rudentz, czy ogólnie obszaru

ziemi Rudenītai. W samej wsi nie znajdujemy w średniowiecznych źró-

dłach wzmianki o kościele. Ponadto według protokołów wizytacyjnych

z 1576 r. wieś należała do parafii w Gromotach (Gramten), następnie we

Frednowych (Frödenau)

95

. Jeżeli przyjęlibyśmy istnienie kościoła w sa-

mych Rudzienicach to musiał on ulec zniszczeniu w czasie drugiego lub

trzeciego powstania pruskiego. W kontekście okolic Rudzienic na uwagę

zasługuje natomiast wzmianka z dokumentu lokacyjnego dla wsi Mątyki

(Montig) z 1322 r. o czterech łanach przyznanych na uposażenie kościoła

św. Wawrzyńca Męczennika

96

. Kościół w Mątykach uległ zniszczeniu,

gdyż z 1565 r. pochodzi informacja o jego odbudowie, kolejna informacja

89

D. Gazda, J. Jezierska, J. Konik, P. Szlązak, Badania Archeologicznej Misji Pomezań­

sko­Bałtyckiej obiektów warownych w Starym Dzierzgoniu i Bogdanach w latach 2009–2012,

w: Grodziska Warmii i Mazur. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, red. Z. Kobyliński,

Warszawa-Zielona Góra 2013, s. 136, 161.

90

Pr. Urk., Bd. 2, nr 332.

91

Pr. Urk., Bd. 2, nr 332; Schuldbuch, s. 59–61, 193, 197, 199, 204, 206, 215, 217, 222, 225, 240.

92

Pr. Urk, Bd. 2/1, nr 380; Pr. Urk, Bd. 2, nr 332.

93

Schuldbuch, s. 61–62, 181, 189, 193, 199, 204, 206, 214–215, 220, 222, 224–225, 241.

94

H. Wunder, op. cit., s. 95.

95

B. Schmid, Die Bau­ und Kunstdenkmäler der Westpreussen, H. 12: Kreis Rosenberg,

Danzig 1906, s. 172.

96

Pr. Urk., Bd. 2, nr 388.

S EW ERY N S Z C Z EPA Ń S K I

268

z protokołów wizytacyjnych z 1576 r. świadczy już o tym, że był w stanie

ruiny. Jego odbudowa nastąpiła w końcu XVI w.

97

Kościół w Mątykach

do czasów obecnych nie zachował się. Jedyną pamiątką przed 1945 r. była

pozostałość drewnianej dzwonnicy z dzwonem ufundowanym w 1787 r.

W 1323 r. informacja o parafii pojawia się także w dokumencie lokacyj-

nym sąsiedniej wsi Kałduny (Groß Schönforst)

98

. Nie ma pewności, który

z kościołów miał dopiero powstać, czy też któryś z nich istniał już wcze-

śniej, lub powstał w miejscu istniejącego kościoła z 1249 r.

Informacje z lat 1322 i 1323 to pierwsze wzmianki dotycząca kościołów

w okolicy Rudzienic, inny kościół znajdował się w Iławie, zaś w doku-

mentach z 1371 i 1375 r. pojawiają się informacje o kościołach we Fred-

nowych i Tynwałdzie (Tillwalde)

99

. Mając na uwadze istnienie kościoła

w Iławie w najwcześniejszym okresie kolonizacji, to hipotezę tę osłabiać

może brak wzmianki o nim w wydanym w 1317 r. odnowionym doku-

mencie lokacyjnym z 1305 r. O istnieniu parafii wnioskujemy w oparciu

o testację dokumentu lokacyjnego Radomka z 1324 r., w którym wśród

świadków pojawia się jako pleban Andreas zur Eylau

100

. O kościele wspo-

mina dokument z 1333 r.

101

: dowiadujemy się z jego treści, że uposażenie

w wysokości pięciu łanów nadał komtur dzierzgoński Luther von Braun-

schweig (lata 1314–1331). Przypomnijmy jednak, że odnowiony dokument

lokacyjny miasta nie wspomina o kościele, zatem mogłoby to nastąpić

na mocy jakiegoś innego dokumentu. Wcześniejszy kościół mógł jednak

istnieć już w 1305 r. Trudno jednak li tylko w oparciu o przedstawione do-

wody łączyć zobowiązania z „traktatu dzierzgońskiego” z budową kościo-

ła w Iławie. Słabość ta jednak dotyczy także pozostałych świątyń. Warto

jednak zdać sobie sprawę, że szczególne nasilenie osadnictwa pruskiego

w okolicy Rudzienic, niejako predestynuje ten obszar do poszukiwań rze-

czywistego miejsca budowy kościoła w 1249 r.

Rudzienice 14 XII 1350 r. nadane zostały dla pruskiego wolnego Tüle

(Tyle?)

102

. Przed 1415 r. siedem radeł położonych im felde Rudentz należa-

97

B. Schmid, op. cit., s. 168.

98

Pr. Urk., Bd. 2, nr 416.

99

Ostpr. Fol. 120, s. 310; Ostpr. Fol. 309, s. 459.

100

Pr. Urk., Bd. 2, nr 125; Pr. Urk, Bd. 2, nr 494.

101

Pr. Urk., Bd. 2, nr 778.

102

Pr. Urk., Bd. 4, nr 630 – tu jako Tüle.

T R A K TAT D Z I ER Z G O Ń S K I ( 1 2 49 R . ) . . .

269

ło do Prusa imieniem Topel (Togel?). W 1425 r. 5 radeł i 5 mórg łąk nad

Drwęcą otrzymał Sigmund von Raudnitz

103

. Wolni Prusowie, jak wykazuje

wizytacja z 1576 r., zamieszkiwali Rudzienice jeszcze w XVI w.

104

Szcze-

gólnie silne osadnictwo pruskie znajdujemy także wokół jeziora Łabędź.

Po jego zachodniej stronie znajdowały się w 1335 r. dobra Labancz nadane

dla Gekelo Steyn

105

. Dobra te w 1350 r. pojawiają się jako: Jekels gut von

Stein

106

. Zapis Jekel jest przeinaczonym zapisem Gekel, co oznacza, że do-

bra Labancz w 1350 r. występowały już pod nazwą Stein. W pobliżu w 1335 r.

wspomniana jest wieś Wogatink. W dokumencie z 14 XII 1350 r. występuje

ona jako Wodeniten, którą identyfikować można z obecną Wolą Kamieńską.

Cały obszar wokół jeziora Łabędź i Rudzienic w XIII w. stanowił

zwarte pole osadnicze, które w XIV–XV w. ulegało dalszemu rozdrobnie-

niu między pruskich wolnych. Wówczas pojawiają się w źródłach pruskie

dobra Karelaw (Karłowo k. Rudzienic) i Wyndyken/Wyndykeim (Windy-

ki)

107

, czy wywodzące się od pruskiego antroponimu Queyre dobra Queiren

(Kwiry). Warto jeszcze wrócić do przywoływanych wyżej Mątyk. W XVI-

-wiecznej kopii dokumentu lokacyjnego z 1322 r. nazwę jej znajdujemy jako

Monkitten, najpewniej powstała ona w wyniku omyłki kopisty, a właściwy

zapis powinien brzmieć *Montikken. Wydaje się to o tyle bardziej praw-

dopodobne, że inne źródła wprost podają ową nazwę jako Montigkeim,

Montike, Montik

108

. Genezy tej nazwy dopatrywać możemy się w pruskim

imieniu Montike. Szczególnie wymowny dla uznania pruskiej genezy wsi

jest zapis Montigkeim, co oznacza dosłownie „wieś [Prusa?] Montike”.

Ostatni, trzynasty kościół in novo Christiborc dotyczy ściśle okolic gro-

du w Dzierzgoniu. Gród ten istniał już w 1 poł. XI w.

109

Wysuwać można

103

Ostpr. Fol. 120, s. 299–301.

104

Ostpr. Fol. 1280, s. 251.

105

Pr. Urk., Bd. 2, nr 879.

106

Pr. Urk., Bd. 4, nr 553.

107

Pergamenturkunden, Schiebl. XXVI, nr 22; Ostpr. Fol. 120, s. 305–306v.

108

Pr. Urk., Bd.2/1, nr 388. Zapis Montigkeim; ibidem, nr 388, s. 284, p. e; Ostpr. Fol. 120,

s. 3, 52; GZB, s. 79.

109

Analizy dendrochronologiczne pochodzące z warstwy pruskiej zamknęły się w +/-

1020 r. Por. A. J. Pawłowski, Zamek w Dzierzgoniu odsłania swoje tajemnice. Wyniki badań

archeologiczno­architektonicznych w latach 1998–2003, w: XIV Sesja Pomorzoznawcza, vol. 2:

Od wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych, pod red.: H. Panera i M. Fudzińskiego,

Gdańsk 2005 s. 213.

S EW ERY N S Z C Z EPA Ń S K I

270

także uzasadnione przypuszczenia o funkcjonującym w niedalekiej od-

ległości miejscu kultowym. O jego istnieniu świadczy znalezisko rzeźby

kultowej (baby pruskiej) w tej okolicy

110

. Z lat 20-tych XIX w. pochodzi

też informacja o znajdującym się w pobliżu Dzierzgonia „kamieniu ofiar-

nym”

111

. Świadczy to o ustabilizowanym osadnictwie pruskim. Sam gród

i domniemane sanktuarium wiązać można z pograniczem ziemi Leipīts.

Na wschód i północny-wschód od grodu znajdujemy pruskie wsie.

Pierwsza z nich to Pachoły (Pachollen), potwierdzona w źródłach do-

piero po 1393 r.

112

Na południe od wsi Pachoły znajdujemy wieś radłową

Prakwice (Prökelwitz), wzmiankowaną w dokumencie lokacyjnym Stare-

go Miasta z 1312 r. Jako wieś zamieszkała przez Prusów pojawia się ona

w 1384 r. W 1437 r. posiadała 26 radeł oraz starostę, potwierdzonego po raz

pierwszy w 1396 r.

113

Na północ od Pachoł, w miejscu obecnych Mokajm

(Strochnest) pojawia się pruskie pole Mokaym, wzmiankowane w 1355 r.

114

.

Lokalizację kościoła w Dzierzgoniu łączyć możemy z bezpośrednią

okolicą grodu i późniejszego zamku konwentualnego, gdzie obecnie znaj-

duje się kościół Św. Trójcy i św. Katarzyny

115

. O ile w przywilejach lokacyj-

nych Dzierzgonia z 1288 i z 1290 r. nie ma mowy o kościele, to ten jednak

istnieć musiał, gdyż w 1286 r. pojawia się w źródłach Martinus plebanus

de Christpurch, ten sam duchowny występuje również wśród świadków

wystawionego dokumentu w Dzierzgoniu w 1298 r.

116

Jego następcą był

Jordan, który jako dzierzgoński pleban pojawia się w 1308 i 1314 r. Po nim

na probostwie zastąpił go Heinrich, którego znajdujemy wśród świadków

w dokumencie lokacyjnym Zalewa z 1320 r.

W 1249 r. kościół w Dzierzgoniu służył pierwotnie załodze osadzonej

w grodzie. W niedalekiej odległości znajdował się kościół w Lipcu, który

110

E. Gigas, Der sogenannte Potrimpos, der sog. Bartel und die Gustebalde zu Bartenstein,

ZHVM 2 (1877), s. 43–54.

111

J. Voigt, Geschichte Preussens, von den ältesten Zeiten bis zum Untergange der Herrschaft

des Deutschen Ordens, Bd. I: Die Zeit des Heidenthums, Königsberg 1827, s. 590; C. Beckherrn,

Merkwürdige Steine in Ost­ und Westpreussen, AM 30 (1893), s. 392.

112

A. Semrau, Die Siedlungen im Kammeramt Kirsitten (Komturei Christburg) im Mit­

telalter, MCV 41 (1933), s. 37–38.

113

GZB, s. 133; Schuldbuch, s. 58; A. Semrau, Die Siedlungen im Kammeramt Morein, s. 88.

114

Pr. Urk., Bd. 5/1, nr 378.

115

H. Wunder, op. cit., s. 57.

116

Pr. Urk., Bd. 1/2, nr 481.

T R A K TAT D Z I ER Z G O Ń S K I ( 1 2 49 R . ) . . .

271

powstać miał w tym samym czasie i zapewne ten przede wszystkim miał

być kościołem dla okolicznych Prusów, choć nie można twierdzić, że ci,

którzy mieszkali wówczas bezpośrednio przy Dzierzgoniu, choćby z oko-

lic Prakwic, Pachoł czy Mokajm, nie mieliby uczestniczyć w nabożeń-

stwach w Dzierzgoniu. Kościoła nie oszczędziły najazdy i spustoszenia

okresu drugiego powstania pruskiego.

Kościoły, o których mówi „traktat dzierzgoński” wybudowane zostały

po pierwszym powstaniu pruskim. Część z nich istniała już wcześniej.

Dowodnie możemy przyjąć, że był wśród owych najstarszych także ko-

ściół w Postolinie, poświadczony już w 1236 r. Jakiś kościół mógł też ist-

nieć przy grodzie w Starym Dzierzgoniu. Oba mogły ulec zniszczeniom

w czasie powstania i zostały naprawione lub odbudowane. Wydaje się

bardzo prawdopodobne, że również i kościół in Chomor Sancti Adalberti

miał jakąś wcześniejszą tradycję i łączył się z cysterską misją oraz legendą

o domniemanym grobie św. Wojciecha. Pozostaje pytanie – czy kościół

ten istniał przed 1249 r. i został zniszczony, czy też raczej powstał on na

miejscu kaplicy, miejsca pielgrzymkowego? O istnieniu pozostałych ko-

ściołów przed 1249 r. nie mamy jakichkolwiek, nawet pośrednich dowo-

dów. Wydaje się raczej pewne, że miały one zostać wybudowane. Sam do-

kument zresztą używa wobec wszystkich kościołów określenia edificabunt.

Proces tworzenia zrębów pierwszych parafii miał być wspólnym dzie-

łem Prusów i Zakonu. Zresztą postanowienia z 1249 r. były dopiero za-

lążkiem dalszej pracy nad organizacją kościelną w Pomezanii w oparciu

o pruskie osadnictwo. Bracia zakonni obiecali, że kiedy nastanie „pokój

i większy dobrobyt, wybudują więcej kościołów i je wyposażą”. Sytuacja

uległa jednak zmianie po wybuchu i stłumieniu drugiego powstania pru-

skiego. Wówczas nastąpiło przede wszystkim osłabienie istniejącej już

sieci kościołów. Po 1283 r. nastąpił też napływ kolonistów niemieckich,

a tworzony nowy system parafii opierał się głównie na planowanej akcji

osadniczej

117

. Podstawą administracji kościelnej stały się wówczas parafie

erygowane we wsiach czynszowych lokowanych na prawie chełmińskim,

a kościoły w osadach pruskich popadły w ruinę.

117

A. Radzimiński, Chrystianizacja i ewangelizacja Prusów. Historia i źródła, Toruń

2011, s. 19 i n.