„Od monochordu do klawikordu wolnego” – historia klawikordu.

Według Seven Steps in Clavichord Developement between

1400&1800 Nelly van Ree Bernard, Buren, 1987.

Wykład i lekcja otwarta w Państwowej Szkole Muzycznej im. Fryderyka Chopina w
Opolu. Prowadzenie mgr Maria Erdman.
Wykład został oparty o jedną z kluczowych pozycji bibliografii dotyczącej
klawikordu, wybraną tutaj ze względu na klarowność historycznego ujęcia tematu.
Poniższy tekst jest streszczeniem wykładu, zaopatrzonym w ilustracje,
zaczerpnięte z Seven Steps in Clavichord Developement between 1400&1800 Nelly
van Ree. Dodatkowe ilustracje zostału rozdane ponadto słuchaczom podczas
wykładu.
Zadaniem wykładu jest wprowadzenie w tematykę związaną z klawikordem oraz
odesłanie do dalszej bibliografii.

Opis:

1

0. Monochord
1. Monochord z klawiaturą
2. Tetrachord
3. Klawikord ze strunami strojonymi na różnych wysokościach
4. Klawikord wiązany z dodaną spodnią płytą rezonansową
5. Klawikord wiązany – XVII w.
6. Klawikord wiązany – XVIII w.
7. Klawikord wolny – XVIII w.

Ad. 0. Monochord

 Instrument służący Pitagorasowi do eksperymentów i obliczeń podziału

struny i demonstracji interwałów. Podziału struny dokonywano przy pomocy
ruchomych, przesuwanych mostków.

 Intonacja dla śpiewaków
 Wzór stroju
 Instrument akompaniujący śpiewowi

Ad. 1. Monochord z klawiaturą

Wspominany w pismach Ioannesa Gallicusa i Conrada von Zabern (ok. 1450)

(patrz rysunek)

Ad. 2. Tetrachord

 Wszystkie jego struny były nastrojone na jedną wysokość - zwany z tego

powodu monachordio (manicorde, monacordio). Mógł być 5, 6, 7 – krotnie
wiązany (tzn pięć, sześć lub nawet siedem tangentów mogło być używane
przez jedną strunę). Posiadał do 23 klawiszy i skalę a – g2.

 Opisany przez Arnaulta de Zwolle w 1440 roku

2

 Grano na nim bądź trzymając go na ramieniu, bądź w „tradycyjny” sposób,

stawiając przed sobą.

Tetrachord z traktatu Arnaulta de Zwolle, 1440:

Ad. 3. Klawikord ze strunami strojonymi na różnych wysokościach

 2, 3, lub 4 – krotnie wiązany, 21 par strun poprowadzonych równolegle do

przedniej ściany instrumentu, 42 klawisze, skala C/e – a2

 Wystająca „balkonowa” klawiatura
 Opisany przez Juana Bermudo w 1555 w Declaracion de Instrumentos

musicales

 Ikonografia: Jan van Hemessen 1534, intarsia z Urbino, 1479/82.
 Jest to I Złoty Wiek Klawikordu – technika gry na klawikordzie opisana w

traktacie L’Arte de tañer Fantasia Tomasa de Santa Maria, 1565.

 Literatura: Hiszpania – Mudarra, Santa Maria, Cabeçon, Italy – tabulatury z

wczesną muzyką klawiszową (liczne tańce), Francja – wydawnictwa
Attaignanta, Niemcy – tabulatury na instrumenty klawiszowe, Buchner,
Kotter, kleber, Polska – tabulatura Jana z Lublina, Tabulatura z Klasztoru
św. Ducha w Krakowie.

3

Jan van Hemessen Dziewczyna grająca na klawikordzie, 1534.

Ad. 4. Klawikord wiązany z dodaną spodnią płytą rezonansową

 22 równolegle do przedniej ściany instrumentu ułożone struny, 45 klawiszy,

skala C/E - e3

 Kilka krótkich mostków – tzw „włoska menzura” (Italienische Mensur)
 Wystająca „balkonowa” klawiatura
 Dodatkowa płyta rezonansowa rozciągająca się pod klawiszami przez całą

długość instrumentu.

 Opisany i zilustrowany w Syntagma musicum Michaela Praetoriusa, 1619.
 Zachowane instrumenty: Domenicus Pisaurensis, 1543; Onesto Tosi, 1568.
 Repertuar: tabulatury klawiszowe

Onesto Tosi, 1568.

4

Michael Praetorius Syntagma musicum, 1619, vol. II Organographia, Pl. VX.

Ad. 5. Klawikord wiązany – XVII w.

 Zaniechanie wbudowywania spodniej płyty rezonansowej
 Wprowadzenie mostka w kształcie haka, ustaiwnie strun w pozycji ukośnej

do przedniej ściany instrumentu (miało to wpływ na dźwięk)

 Wcielenie klawiatury w pudło instruemntu
 29 par strun, 45 klawiszy, skala C/E – c3.
 Podwójne wiązanie jako reguła.
 Sporo zachowanych instrumentów, głównie anonimowych, z terenu Niemiec
 Literatura: Sweelinck, Froberger.

Anonimowy klawikord wiązany, kopia Carl Fudge/Koen Vermeij, 1978.

Ad. 6. Klawikord wiązany – XVIII w.

 Zrezygnowanie z „krótkiej okatwy” w basie.
 Mostek w kształcie litery „S” – wydłużenie menzuracji strun basowych.
 Podwójne wiązanie.
 54 klawisze, skala C – f3.
 Zaopatrzenie instrumentu w nóżki
 Wybitny budowniczy tego modelu: Christian Gottlob Hubert.
 Literatura: Böhm, Kuhnau, Pachelbel, mistrzowie północnoniemieckiej

szkoły organowej, J. S. Bach

5

Klawikord wiązany wg Huberta 1784, kopia Koen Vermeij & Jan Oudshoorn, 1981.

Ad. 7. Klawikord wolny – XVIII w.

 61 klawiszy, skala F – f3, 61 par strun poprowadzonych ukośnie
 Stosowanie rejestru 4’ i rejestru pantalonowego
 Modna dekoracja wieka w stylu chińskim (w szkole hamburskiej)
 Klawikord z klawiaturą pedałową (Johann David Gerstenberg) oraz klawikord

o dwóch mauałach popularne wśród organistów jako instrumenty ćwiczebne.

 Okres Rokoka jest czasem II Złotego Wieku Klawikordu. Carl Philipp

Emanuel Bach poświęca klawikordowi szczególne miejsce w swoim Versuch
über die wahre Art das Clavier zu spielen, 1753, 1762. Piszą o nim Friedrich
Wilhelm Marpurg w Die Kunst das Clavier zu spielen, 1750 i Anleitung zum
Clevierspielen, 1755, Daniel Gottlob Türk Clavierschule, oder Anweisung
zum Clavierspielen für Lehrer und Lehrnende, 1789. Türk zaleca
rozpoczynanie nauki gry na instrumentach klawiszowych od klawikordu.

 Charakterystyczne dla klawikordu techniki artykulacyjne, zaznaczane w

nutach:

o Bebung – wibrato na jednej nucie, uzyskiwane poprzez uginanie

struny

o Tragen der Töne – portato

Carl Philip Emanuel Bach Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen, Tab.
VI, Fig. IV – kolejno Tragen der Töne oraz Bebung

 Budownictwo – bardzo rozwinięte na terenie Niemiec, z wyraźną różnicą

między szkołami północną i południową. Północ – szkoła hamburska: Johann
Adolph Hass Hass, Hieronymus Albrecht Hass, Johann Augustin Straube,
Johann Christoph Fleischer. Południe: rodzina Silbermann, rodzina
Friederici, Barthold Fritz, Johann Andreas Stein. Szwecja – Pehr Lindborg,
Pehr Lundborg, Johan Söderström, Jacob Specken, Dania – M. Christensen,
Anglia – Peter Hicks.

6

Klawikord wolny, Johann Adolph Hass, Hamburg, 1763 – Russell Collection of Early
Keyboard Instruments,nr C2-JH1763.22.

Klawikord w XIX wieku, mimo iż ustąpił pierwszeństwa pianoforte, pozostał w
użyciu. Neefe, nauczyciel Beethovena napisał cykl Sonat na klawikord. Klawikord
był w posiadaniu Johannesa Brahmsa. Klawikord pojawia się z
dziewiętnastowiecznym piśmiennictwie (traktaty Carla Lemme z 1802 roku, Galla z
1805 i Christiana Friedricha Gottlieba Thona z 1817.

Wybrana literatura:

1.

Bernard Brauchli The Clavichord, Cambridge University Press, 1998, 2000.

2.

Nelly van Ree Bernard Seven Steps in Clavichord Developement between
1400&1800, Buren, 1987.

3.

Hasła Clavichord w encyklopediach muzycznych MGG i Grove

4. „Clavichord International”, periodyk poświęcony klawikordowi, ukazuje się

dwa razy do roku, w maju i listopadzie.

5.

Alina Ratkowska Krótka rozprawa o klawikordzie, praca magisterska na
Wydziale Fortepianu, Klawesynu i Organów AMFC w Warszawie, napisana pod
kierunkiem prof. Leszka Kędrackiego, Warszawa 1999.

7