(POLYCHAETA)
EUMETAZOA
PROTOSTOMIA
LOFOTROCHOFOROWCE
PIERŚCIENICE
SKĄPOSZCZEPY
(ANNELIDA)
(OLIGOCHAETA)
PIJAWKI
(HIRUDINEA)
ANNELIDA
* rybokształtne
* ciało podzielone na poprzeczne segmenty/metamery (z zewnątrz uwidocznione jako poprzeczne fałdy, które zasadniczo są przejawem wewnętrznego podziału jamy ciała na odcinki)
* każdy segment oddzielony jest od następnego poprzeczną przegrodą – septum
* powstaje ona jako jama wtórna (celoma) w obrębie mezodermalnych pęcherzyków (somitów)
* z każdej pary somitów rozwija się jeden segment
* żyją w wodach słonych i słodkich, niektóre w glebie, nieliczne są pasożytami (pijawki) POCHODZENIE
* pojawiły się w paleozoiku
* wywodzą się zapewne z pierwotnych bezjelitowych wirków i reprezentują linię rozwojową zwierząt mających swobodnie pływającą, planktoniczną larwę (trochoforę)
* podstawową grupę stanowią morskie wieloszczety (o prostej budowie lub wyspecjalizowane)
* prawdopodobnie to z nich rozwinęła się linia rozwojowa, której przedstawiciele przeszli do życia w wodach słodkich (a później także na ląd), a w rozwoju nie występowała larwa (skąposzczety i pijawki)
* ich cechą charakterystyczną stała się umiejętność wytwarzania siodełka (struktury biorącej udział w rozmnażaniu płciowym)
* jeszcze niedawno pierścienice uważane były za przodków mięczaków i stawonogów
* dziś wiadomo, że pewne podobieństwa między nimi są wynikiem konwergencji (ewolucji zbieżnej) BUDOWA ZEWNĘTRZNA I POWŁOKA CIAŁA PIERŚCIENIC
* wydłużony kształt ciała, obły lub nieco grzbietobrzusznie spłaszczony, podzielony wyraźnie na pierścienie (metamery)
* pierścienie wieloszczetów i skąposzczetów odpowiadają wewnętrznemu podziałowi jamy ciała (są obrazów poszczególnych somitów)
* u pijawek drobne poprzeczne prążki są wynikiem sfałdowania nabłonka
* segmenty pierścienic są do siebie bardzo podobne, dlatego nazywa się je metamerią homonomiczną GŁOWA
ODBYT
* składa się z płata przedgębowego i
* ostatni segment wieloszczetów
gębowego
(różny od pozostałych)
* cefalizacja - proces wyodrębniania głowy,
* u pijawek ostatnie metamery biorą
będący wynikiem zlewania się segmentów
udział w tworzeniu dużej przyssawki
przedniej części ciała
tylnej
* płat przedgębowy
- pierwszy segment
- zaopatrzony w różne narządy czuciowe
(głaszczki, czułki) oraz w oczy
- zlokalizowana jest tu centralna część
układu nerwowego – mózg
* płat gębowy
ZEWNĘTRZNA POWŁOKA CIAŁA
- zlane dwa kolejne segmenty
WÓR POWŁOKOWO-MIĘŚNIOWY
- po spodniej stronie zwierzęcia znajduje się
otwór gębowy
* wnętrze wypełnia płyn, który może krążyć tylko w obrębie
* skąposzczety i pijawki nie mają
jednego segmentu
wyodrębnionej głowy
* wyjątkiem są pijawki, u których zanikają przegrody
* u pijawek kilka przednich segmentów ulega
poprzeczne w jamie ciała
przekształceniu – współtworzą przyssawkę
przednią, otaczającą otwór gębowy
PARAPODIA/PRZYNÓŻKI
JEDNOWARSTWOWY
WARSTWA MIĘŚNIOWA
* dwa specyficzne wyrostki na wszystkich (oprócz tworzących głowę i NABŁONEK
odbyt) segmentach wieloszczetów
* cienka warstwa mięśni
* najczęściej składają się z dwóch płatów (gałązek) – grzbietowego i * tworzy na zewnątrz okrężnych i grubsza
brzusznego, zaopatrzonych dodatkowo w pęczki chitynowych
warstwę bezpostaciowej
mięśni podłużnych
szczecinek
kutykuli (w jej skład
* często występują też
* w czasie ruchu wieloszczetów (wyginaniu ciała) służą jako kotwice
wchodzi wielocukier
mięśnie poprzeczne i
(chociaż mogą wykonywać ograniczone ruchy w przód i w tył)
chityna) i często także
skośne
* mają udział w wymianie gazowej, zwiększając znacznie powierzchnię śluz zwierzęcia
* niektóre mają pierzaste wyrostki skrzelowe
* nie występują u skąposzczetów i pijawek
UKŁAD POKARMOWY
UKŁAD ODDECHOWY
* drożny i zróżnicowany na kilka wyraźnych
* lądowe i słodko-wodne pierścienice (skąposzczety i
wyspecjalizowanych odcinków
pijawki) nie mają układu oddechowego i prowadzą
* składa się z jelita przedniego (nabłonek entodermalny),
wymianę gazową cąłą ukrwioną powierzchnią ciała
środkowego (nabłonek mezodermalny) i tylnego (nabłonek
* większość morskich wieloszczetów ma w różnym
entodermalny)
stopniu rozwinięte wyrostki skrzelowe na porpodiach,
* jelito przednie rozpoczyna się otworem gębowym
tworzące skrzela zewnętrzne, wyraźnie zwiększające
prowadzącym do krótkiej jamy gębowej, za którą jest
powierzchnię wymiany gazowej
umięśniona gardziel i przełyk
* w gardzieli mogą znajdować się gruczoły (u niektórych
drapieżników może ona wysuwać się na zewnątrz w postaci
ryjka, często uzbrojonego w chitynowe ząbki lub szczęki)
* niektóre skąposzczety mają dodatkowo wole i umięśniony
żołądek
UKŁADWYDALNICZY
* u pijawek silnie rozwinięte wole tworzy liczne rozgałęzienia i
kieszonki służące do magazynowania krwi
* składa się z kanalików (nefrydiów), które występują parami w każdym
* jelito środkowe ma postać prostej rury, czasami
metamerze (prócz paru przednich i tylnich)
zaopatrzonej w podłużną rynienkę po stronie grzbietowej
* każde nefrydium zbudowane jest z orzęsionego lejka, otwartego do
* jelito tylne jest niewielkie i prosto zbudowane
jamy ciała i krętego kanalika wydalniczego, otwierającego się na
zewnątrz otworem wydalniczym
* położenie nefrydiów jest dość charakterystyczne, ponieważ lejki zbierają metabolity z jednego segmentu, a kanaliki i otwory wydalnicze znajdują się w następnym
* powtarzalny, otwarty od strony jamy ciała układ nazywamy układem
UKŁAD NERWOWY
metanefrydialnym
* pierścienice wodne wydalają głównie amoniak, a lądowe mocznik
* centrum układu tworzą cztery zwoje z przodu ciała
* dwa górne, nadgardzielowe (zwane czasami mózgiem)
połączone są spoidłami z dwoma zwojami podgardzielowymi
* całość tworzy pierścień zwany obrączką okołogardzieolową,
ponieważ środkiem przebiega przewód pokarmowy
* w każym segmencie znajdują się dwa brzuszne zwoje
segmentowe połączone ze sobą poprzecznym spoidłem
UKŁAD KRĄŻENIA
(komisurą)
* pary zwojów segmentowych połączone są podłużnymi pniami
* ma postać systemu kanalików (naczyń krwionośnych), przebiegających zarówno wzdłuż ciała, jak i poprzecznie nerwowymi, wybiegającymi ze zwojów podgardzielowych, co w
(okrężnie)
widoku z góry przypomina drabinkę (stąd nazwa: drabinkowy
* wzdłuż biegną dwa główne naczynia – grzbietowe i brzuszne – połączone drobniejszymi naczyniami okrężnymi układ nerwowy)
* nie występuje tu serce, jego rolę spełnia najgrubsze naczynie grzbietowe mogące rytmicznie się kurczyć
* w bardziej wyspecjalizowanych pierścienic występuje wyraźna
* wyjątkowo rolę elementu napędzającego krew mogą pełnić naczynia okrężne (tak jak u niektórych skąposzczetów, np.
tendencja do zlewania się brzusznych pni nerwowych w jeden dżdżownic – do napędzania krwi służy 5 par naczyń okrężnych przedniej części ciała) łańcuszek nerwowy
* krew płynie cały czas w naczyniach i nie miesza się z płynem ciała (zamknięty układ krwionośny)
* narządy zmysłów to: organy dotykowe, receptory chemiczne i * sieć naczyń włosowatych jest szczególnie dobrze rozwinięta w parapodiach, powłoce ciała i w ścianie jelita środkowego oczy
* w zależności od rodzaju barwnika krew może być czerwona (hemoglobina lub erytrokruoryna), żółta lub
* oczy mogą być różnie zbudowane od prostych plamek
bezbarwna
barwnikowych aż po oczy pęcherzykowate, w których komórki
* barwniki te są rozpuszczone w osoczu
zmysłowe tworzą pęcherzyk, a jego wnętrze zawiera soczewkowate
ciało szkliste
* najlepiej rozwinięte narządy zmysłów mają drapieżne
wieloszczety
ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ PIERŚCIENIC
WIELOSZCZETY
SKĄPOSZCZETY I PIJAWKI
PŁCIOWE
BEZPŁCIOWE
PŁCIOWE
* rozdzielopłciowe bez wyraźnego
* poprzeczny podział * zwykle obojnaki o zapłodnieniu krzyżowym demorfizmu płciowego
ciała
* występuje siodełko wytwarzające śluzowatą mufkę, z której
* narządy rozrodcze są u nich liczne i
formuje się kokon, zawierający zapłodnione jaja
występują prawie we wszystkich
* u skąposzczetów do zapłodnienia dochodzi dopiero w mufce: segmentach, a ich ujścia często łączą się
- u dżdżownicy podczas kopulacji dwa osobniki przekazują sobie
z przewodami nefrydiów
plemniki, które są magazynowane w zbiorniczkach nasiennych
* zapłodnienie jest zewnętrzne
położonych przed otworami płciowymi
* gamety łączą się w wodzie
- siodełko utworzone jest z kilku poszerzonych pierścieni i znajduje
* rozwój jest najczęściej złożony –
się za otworami płciowymi
występuje planktoniczna larwa
- gdy dżdżownica osiągnie dojrzałość płciową, wokół siodełka tworzy się
(trochofora)
szeroka śluzowata mufka, która zaczyna się przesuwać ku przodowi
zwierzęcia
- gdy znajdzie się nad otworami płciowymi żeńskimi, zostają do niej
złożone niezapłodnione jaja
- w momencie, kiedy mufka z jajami, przesuwając się w do przodu,
obejmuje ujścia zbiorniczków nasiennych, zostają uwolnione plemniki
(pochodzące od partnera) i zapładniają jaja
- potem dżdżownica poprzez skurcze ciała zsuwa mufkę i pozostawia ją
w ziemi jako kokon z jajami
- po pewnym czasie wylęgają się młode dżdżownice, które najpierw
zjadają kokon, a potem rozpoczynają samodzielne życie
* u pijawek występuje najczęściej zapłodnienie wewnętrzne
* rozwój jest prosty u obu gromad
PRZEGLĄD SYSTEMATYCZNY
POLYCHAETA
* najpierwotniejsze i najliczniejsze
* pospolici mieszkańcy mórz wszystkich stref klimatycznych, gdzie żyją na różnych głębokościach
* długość ich ciała waha się od 1mm do ponad 3m (żyjąca w Oceanie Atlantyckim Eunice gigantea)
* mają wyodrębnioną głowę i parapodia oraz liczne chitynowe szczecinki zlokalizowane na przynóżkach lub na całym ciele
* najczęściej rozdzielnopłciowe z rozwojem złożonym (larwa trochofora)
* czasami masowo występują w zbiornikach
* jako drapieżniki i saprofagi stanowią ważny składnik morskich ekosystemów, biorąc udział w obiegu materii, same stanowią jednocześnie pokarm dla ryb i stawonogów
* osiadłe filtratory przyczyniają się do oczyszczania zbiorników z nadmiaru substancji organicznych
* niektóre tropikalne gatunki żyjące na dnie moża w okresie rozrodczym oddzielają tylną, wypełnioną jajami część ciała, która wypływa na powierzchnię morza i odławiana jest jako robak palolo w celach kulinarnych PEŁZAJĄCE
* w większości aktywne drapieżniki lub mułożercy
* przedstawiciele: NEREIDA – występuje w Bałtyku, osiąga kilkanaście cm długości, MYSZ MORSKA z Morza Północnego – jej osiągające 15cm szare ciało pokryte jest licznymi długimi szczecinkami, które w świetle mienią się wszystkimi barwami tęczy
OSIADŁE
* żyją na dnie zbiorników zagrzebane w mule lub budują rurkowate domki
* mułożerne (NALEPIAN/PIASKÓWKA – żyje w Bałtyku) lub filtrują zawiesinę organiczną przy pomocy silnie rozwiniętych czułków (SABELLA)
* żyją w większości w wodach słodkich i na lądzie w wilgotnych glebach
* ciało w przekroju walcowate bez wyodrębnionej głowy i parapodiów
* ich długość waha się od ułamka milimetra do kilku metrów u niektórych gatunków tropikalnych (za największego uchodzi DŻDŻOWNICA OLBRZYMIA dorastająca do 4m długości przy średnicy około 2cm, żyjąca tylko na niewielkim obszarze południowo-wschodniej części stanu Wictoria w USA i jest zagożona wyginięciem)
* mają znacznie mniej szczecinek, najczęściej po kilka w każdym segmencie
* zazwyczaj odżywiają się martwą materią organiczną (mułożercy lub glebożercy)
* mają duże zdolności do regeneracji
* mają siodełko oraz są obojnakami o prostym rozwoju
* DŻDŻOWNICA ZIEMNA
- dość duże zwierzę glebowe (do 30zm długości, 110-180 segmentów)
- kopie doły do głębokości 2m spełniając bardzo użyteczną rolę w poprawianu struktury gleby (ułatwia jej przewietrzanie i cyrkulację wody)
- ma gruczoły wapienne uchodzące do gardzieli, które neutralizują kwasy humusowe (podwyższają pH
gleby)
* WAZONKOWCE
- masowo żyjące zwłaszcza w ogrodniczej ziemi próchniczej
- w 1m3 takiej gleby można spotkać do 120tys wazonkowców, osiągających ok. 1cm długości
- spełniają podobną rolę do dżdżownic
* RURECZNIKI
- występują w wodach eutroficznych (bogatych w substancje organiczne)
- kilkucentymetrowe
- odznaczają się dużą tolerancją na brak tlenu w wodzie i dlatego mogą żyć w wodach zanieczyszczonych (często pojawiają się masowo przy ujściach ścieków miejskich)
- zaliczane są do biologicznych wskaźników zanieczyszczania wód (są bioidentyfikatorami)
HIRUDINEA
* bardzo wyspecjalizowane
* mają zawsze 34 segmenty
* nie mają parapodiów, szczecinek i wyodrębnionej głowy
* z przodu i z tyłu ciała mają przyssawki
* jama ciała jest zredukowana – dorosłe nie mają poprzecznych przegród pomiędzy segmentami
* zwierzęta drapieżne (żywią się larwami owadów, mięczakami i skąposzczetami) lub krwiopijne (pasożyty zewnętrzniaki)
* wypitą krew magazynują w ślepych uchyłkach wola, a jej skrzepnięciu zapobiega specjalna substancja (hirudyna), produkowana przez gruczoły ślinowe
* zwykle obojnaki z rozwojem prostym
* większość żyje w wodach słodkich
* nieliczne są morskie i lądowe, żyjące w wilgotnych biotopach dżungli tropikalnych (np. olbrzymia pijawka Haemadispa mierząca ponad 30cm długości, żyjąca na Madagaskarze i w tropikalnej Azji Południowo-Wschodniej)
* przedstawiciele w Polsce: PIJAWKA KOŃSKA (największa drapieżna pijawka w Polsce, dorastająca do ponad 20cm), PIJAWKA LEKARSKA (około 10cm, do niedawna wykorzystywana w medycynie, dzisiaj wykorzystuje się produkowaną przez nią hirudynę jako ważny środek przeciwzakrzepowy – antykoagulant), PIJAWKA RYBIA (ma duże negatywne znaczenie, jako pasożyt ryb może powodować poważne straty w stawach hodowlanych)