Zakład Logiki i Epistemologii
Instytut Filozofii i Socjologii UKW
w Bydgoszczy
ul. Ogińskiego 16
Wykład 4
Semiotyka (3).
O nazwach (cd.)
Przedstawione poniżej rozróżnienia mają duże znaczenie dla ontologii i dla logiki. Poświęcono im wiele rozważań filozoficznych, np. Saul Kripke, W.V.O
Quine, l. Wittgenstein, Peter Thomas Geach.
desygnat danej nazwy (przy pewnym jej znaczeniu) – rzecz (przedmiot) oznaczana przez nazwę
zakres nazwy – zbiór jej desygnatów (w przeszłości, teraz i w przyszłości) nazwy są równoważne, gdy mają ten sam zakres
Ex. "Pałac Kultury i Nauki", "najwyższy budynek w Warszawie"
Podziały nazw
1) ze względu na budowę
- prosta (jednowyrazowe)
- złożona (wielowyrazowe)
ten, co był ostatnim królem Polski
(na jednym z murów istnieje napis, że "Mietek Fog królem Polski") 2) ze względu na sposób wyodrębnienia desygnatów (identyfikowania desygnatów)
tzn. czy nazwa przysługuje desygnatowi ze względu na konwencję, czy ze względu na własności desygnatu
- indywidualne
- generalne
Nazwa indywidualna nadaje się tylko na podmiot w strukturze S jest P. Takimi nazwami są 'Piotr", "Burek". Nazwy te nie tyle oznaczają, co nazywają.
Nazwą indywidualną może być również oznaczona postać mityczna, np. "Apollo", Nie będzie jednak nazwą indywidualną nazwa złożona "osoba o imieniu Piotr", której jako jej zakres przypiszemy zbiór wszystkich osób o imieniu Piotr. Nazwa 1
ta nie odnosi się bowiem do konkretnej osoby, lecz do wielu osób, które charakteryzują się określoną wspólną cechą (imieniem Piotr).
Ex. Zastanów się nad zakresem nazwy "nazwa".
Nazwa generalna nadaje się na podmiot jak i orzecznik: największe miasto w Polsce
Uwaga
Peter Th. Geach wprowadził tzw. wieloznaczne imię własne. Jest to związane z tym, że ilość nazw w języku jest ograniczona. Dlatego, aby zwrócić uwagę na konkretnego psa, mówimy: ten oto pies. Albo: to oto krzesło, ten oto człowiek.
schematycznie: wieloznaczne imię własne = to oto + nazwa ogólna Nazwy generalne i indywidualne mogą występować w różnych supozycjach.
Teorię supozycji opracowali scholastycy. Ma ona związek ze stopniami języka.
Nazwa indywidualna występuje w supozycji prostej i materialnej.
Nazwa generalna występuje w trzech supozycjach:
prostej,
formalnej
materialnej.
Supozycja prosta (suppositio simplex) odnosi się do poszczególnego, określonego desygnatu nazwy.
Np. nazwa "pies" w zdaniu: "Pies zjadł całą kurę" . Mamy tutaj na myśli określonego jednego, konkretnego psa, który zjadł kurę.
Supozycja formalna (suppositio formalis) odnosi się do gatunku, a nie do poszczególnego, indywidualnego reprezentanta danego gatunku. Powiadamy więc:
„pies to ssak", mając na myśli wszystkie desygnaty nazwy "pies", itd.
W supozycji materialnej (suppositio materialis) odnosimy się do samego wyrażenia. Jest nazwą dla samego siebie.
Ex.
"Wyraz «pies» składa się z czterech liter"
2
nie odwołujemy się do jakiegokolwiek desygnatu tej nazwy, lecz orzekamy o własności wyrazu tworzącego nazwę. Nazwy cudzysłowowe są wyrażeniami występującymi w supozycji materialnej.
Ex
Mysz gryzie papier
Mysz składa się z czterech liter
cztery litery gryzą papier
3) Podział nazw ze względu na zakres:
- ogólne
mają co najmniej 2 desygnaty; są to wszystkie rzeczowniki pospolite, np. szafa, pióro, człowiek, pies
- jednostkowe
ma dokładnie 1 desygnat; np. najwyższa góra świata, Słońce, Księżyc
- nazwa pusta
nie ma żadnych desygnatów
obecny król Francji
syn bezdzietnej matki
kwadratowe koło
nimfa (używana jako mająca wiele desygnatów)
Zeus (nazwa używana jako mająca 1 desygnat)
Nazwy generalne mogą być: ogólne, jednostkowe i puste.
Nazwy indywidualne mogą być tylko jednostkowe albo puste.
Problem pojęć teoretycznych
W związku z nazwami pustymi rozważa się tzw. pojęcia (przedmioty) teoretyczne. Są to pojęcia (przedmioty) mające wyjaśnić jakieś zjawisko. W tym celu postuluje się istnienie takich przedmiotów.
1) dusza (w sensie filozoficznym) – źródło ruchu; ma wyjaśnić zjawisko ruchu; wszystko co się porusza ma swój "silnik", jest nim dusza. Tak więc duszę ma Slońce, Księżyc, zwierzęta, człowiek
2) flogiston – palny gaz, mający wyjaśnić zjawisko palenia się; drzewo się dobrze pali, bo ma dużo flogistonu; żelazo się nie pali, bo nie ma flogistonu.
3) cieplik – nielepka ciecz, wyjaśnienie przewodnictwa cieplnego; drewno słabo przewodzi ciepło, bo ma mało cieplika
3
4) atom – np. słynne "ruchy Browna" pyłku w kropli wody. Stąd postulat dotyczący istnienia atomów. Jednak jest to przedmiot teoretyczny, bo się okazało, że atom nie jest kulką, ale czymś o wiele bardziej złożonym.
5) Pojęcie inteligencji (IQ) jest pojęciem teoretycznym, gdyż nie odpowiada mu żaden organ w mózgu. Wprowadzono je, aby wyjaśnić inteligentne zachowanie się. Natomiast pojęcie inteligencji emocjonalnej (EQ) nie jest pojęciem teoretycznym gdyż istnieje organ odpowiedzialny za inteligentne zachowania społeczne – ciało migdałowate.
6) pojęcie wolnego rynku jest pojęciem teoretycznym.
4) Podział nazw ze względu na sposób istnienia jej desygnatów
- konkretne
- abstrakcyjne
Nazwa konkretna odnosi się do rzeczy i osób, wyobrażeń osób, np.: skrypt, budynek, Harry Potter
Nazwa abstrakcyjna wskazuje na cechy wspólne przedmiotów (np. czerwoność), stanów rzeczy (nostalgia, spokój), oraz stosunek między przedmiotami (wyższość, bliskość).
Niewłaściwe posługiwanie się nazwami abstrakcyjnymi i konkretnymi prowadzi do błędu hipostazowania, czyli urzeczowiania, reizowania. Polega to na przyporządkowaniu nazwie abstrakcyjnej desygnatów uznanych za empiryczne, które jednak w rzeczywistości nie istnieją.
Taką reizację np. – zdaniem M. A. Krąpca – przeprowadził Platon w stosunku do znaczeń wyrazów. Znaczeniom nadał obiektywne, niezależne istnienie i nazwał je ideami.
Późna scholastyka (F. Suarez) reizowała elementy bytowe jak forma i materia.
Tymczasem są one uchwytne tylko intelektualnie, nie można ich oddzielić fizycznie w rzeczy. Np. formy stołu nie można oddzielić od tego oto stołu. Próba taka doprowadzi do zniszczenia stołu.
Hipostazowanie jest głównym źródłem błędów w interpretacjach filozofii Tomasza z Akwinu.
5) Ze względu na budowę desygnatu
- zbiorowe
- niezbiorowe
4
Z tym się wiąże podział na zbiory dystrybutywne i kolektywme (=mereologiczne, zbiorowisko).
Zbiór kolektywny składa się z kawałków. Jest on pewną całością.
Ex.
miasto – zbiorowisko domów
las – zbiorowisko drzew
kupa kamieni – zbiorowisko kamieni
terytorium Polski – częściami są województwa i powiaty krzesło – częściami są jego nogi, siedzenie, oparcie sejm
Wielka Brytania, Polska
prawa człowieka
system komputerowy
Badane są w mereologii Leśnieiwskigo i w innych formalnych ujęciach teorii części i całości (np. Barry Smith, Nelson Goodman).
Mereologią nie jest logiką, ale wersją teorii mnogości.
Zbiory dystrybutywne składają się jednorodnych elementów, np. zbiór rowerów, zbiór ludzi. Są one przedmiotem badań teorii mnogości.
Istnieją również zbiory rozmyte, gdzie przynależność do zbioru jest wyznaczona przez funkcję przynależności. Są również inne uogólnienia pojęcia zbioru, mające znaczenia dla filozofii i logiki (np. zbiór w matematyce intuicjonistycznej, w teorii toposów).
Desygnatami nazw niezbiorowych są pojedyncze przedmioty.
Desygnatem nazwy zbiorowej jest desygnat tworzący zbiór kolektywny.
Treść nazwy
Kartezjusz posługuje się terminologią scholastyczną. Ze względu na to należy zapoznać się z odpowiednią terminologią zawartą w podręczniku logiki ks.
Mariana Kowalewskiego (s. 61-83).
Znaczenie nazwy (konotacja) jest jej treścią, na którą składa się. zespół cech, które posiada każdy desygnat danej nazwy.
Znaczenie posiadają wyłącznie nazwy generalne.
Nazwy indywidualne są przypisywane dcsygnatom jedynie w oparciu o konwencje, niezależnie od własności desygnatów. Stąd nazwy te nie posiadają treści.
5
Nazwa "kwadryga" znaczy "rydwan zaprzężony w czwórkę koni, ustawionych w jednym rzędzie, używany podczas wyścigów i triumfalnych wjazdów w starożytnej Grecji i Rzymie".
W ten sposób podajemy te cechy, które określają przedmiot będący desygnatem nazwy „kwadryga".
treść pełna nazwy – zespół wszystkich cech na podstawie których możemy zakwalifikować dany przedmiot jako desygnat danej nazwy.
Zwykle ograniczamy się do podania tych cech, które w sposób wystarczający charakteryzują desygnat nazwy. Ten zespół cech określa się mianem cech konstytutywnych, czyli istotnych, które w sposób jednoznaczny określają desygnat.
Ex. trójkąt
cechy jej desygnatów to
a) bycie figurą geometryczną
b) posiadanie trzech boków
te dwie cechy pozwalają wyodrębnić trójkąt od innych przedmiotów Cechy konsekutywne to cechy pochodne od cech istotnych. Np. suma kątów trójkąta jest równa 180o.
Dwie nazwy są równoznaczne, gdy mają taką samą treść, tzn. taki sam zbiór cech wyróżniających desygnaty nazw.
Dwie nazwy są równoważne, gdy mają ten sam zbiór desygnatów.
Jeśli zbiory są równoznaczne to są równoważne.
Ex. reżyser filmu "Pianista"
reżyser filmu "Nóż w wodzie"
obie nazwy są równoważne, ale nie są równoznaczne.
Uwaga
Mówi się o treści nazwy: jasna – mętna. Używa się tu również określenie, że nazwa ma treść wyraźną – niewyraźną 1 .
Istnieją jednak pewne różnice między nimi, jeśli weźmie się pod uwagę logikę scholastyczną. W logice scholastycznej mówi się raczej o pojęciach niż o nazwach 2 . Stąd:
1. pojęcia jasne ( conceptus clarus) i mętne ( conceptus obscurus) 1
pra. zb. Logika dla prawników, s. 42.
2
M. Kowalewski: Logika, s. 69.
6
- pojęcie jest jasne, gdy pozwala odróżnić jedne przedmioty od drugich.
2. pojęcie wyraźne ( conceptus dictinctus) i niewyraźne ( conceptus obscurus)
- pojęcie jest wyraźne, gdy ujmuje cechy charakterystyczne i istotne przedmiotu
Ex.
Gdy ktoś posiada pojęcie jasne, np. człowieka
- tzn. odróżnia człowieka od innych bytów
ale nie zdaje sobie sprawy z cech istotnych człowieka, to takie pojęcie człowieka będzie niewyraźnym ( conceptus confusus) Mówi się o nazwie ze względu na jej zakres: ostry zakres – nieostry zakres.
Uwaga
Scholastyka rozróżnia również pojęcia adekwatne i nieadekwatne. W
pierwszym przypadku pojęcie ujmuje wszystkie cechy przedmiotu.
Pojęcie komprehenzywne, czyli wyczerpujące bez reszty, to takie pojęcie, które jest adekwatne, ale również ujmuje wszystkie relacje między przedmiotem danego pojęcia a innymi przedmiotami
Uwaga
Kant ustalił związek między treścią a zakresem nazwy: im większy zakres tym ogólniejsza treść; im szczegółowsza treść tym mniejszy zakres.
W algebrze abstrakcyjnej te związki określa się mianem związków Galois ( G.
Bikhoff: Lattice theory)
Logika scholastyczna wskazywała na jeszcze inne podziały nazw Związki między zakresami nazw
klasa uniwersalna – zbiór desygnatów wszystkich nazw jeśli w klasie uniwersalnej wyodrębnimy desygnaty nazwy "filozof", to pozostała część tworzy klasę negatywną nie-filozofów.
universum
filozof
nie-filozof
7
1. Równoważność (identyczność, tożsamość) Desygnaty nazwy/pojęcia A są desygnatami nazwy/pojęcia B
student = słuchacz wyższej uczelni
2. Podrzędność
dąb – drzewo
3. Nadrzędnosć
słowianie – Poolacy
chrześcijanin – katolik
4. współrzędność
Pojęcie A, B, C, D są gatunkami wobec pojęcia nadrzędnego, rodzajowego Ex. filozofia – ontologia, teodycea, etyka
filozofia
ontologia
etyka teodycea
3. Krzyżowanie się
a) niezależność, gdy klasa uniwersalna nie jest wyczerpana prawnik – polityk (niektórzy prawnicy są politykami, niektórzy politycy są prawnikami
Polak – katolik
b) podprzeciwieństwo, gdy klasa uniwersalna zostaje wyczerpana prawnik – nie-notariusz
Zaprzeczenie nazwy podrzędnej zawsze daje podprzeciwieństwo 8
nie-notariusz
Poza nimi nie ma żadnych innych przedmiotów.
4. Wykluczające się
a) przeciwieństwo
sędzia – prokurator
być w Warszawie – być w Rzymie (można być w Krakowie) biały – czarny (są inne kolory)
katolicy – niewierzący (mogą np. luteranie)
czyn zakazany – czyn nakazany (są jeszcze czyny dozwolone) b) sprzeczność
sędzia – nie-sędzia
Uwaga
Zakresy dowolnych nazw pustych są zamienne.
1. desygnat
2. zakres nazwy
3. równoważność i równoznaczność nazw
4. podziały nazw
ze względu na budowę
ze względu na sposób wyodrębnienia desygnatów
ze względu na zakres
ze względu na sposób istnienia jej desygnatów
ze względu na budowę desygnatu
5. Problem pojęć teoretycznych
6. Problem reizacji
7 Treść nazwy
pełna
jasna – mętna
wyraźna – niewyraźna
8. klasa uniwersalna
9. Związki między zakresami nazw
10. Związek między zakresem a treścią
11. Supozycja nazw
9