SAMOWYCHOWANIE

Samowychowanie jest to czynne ustosunkowanie się podmiotu do procesu własnego

rozwoju, wyrażające się w regulowaniu swego postępowania i działania według dobrowolnie

przyjętych wzorów i systemu wartości. Jest to świadome i celowe kierowanie sobą. Człowiek

wychowując samego siebie, staje się podmiotem wychowania, jednostką zaangażowaną w

działalność wychowawczą kierowaną na nią bądź na grupę, w której uczestniczy.

W ujęciu tradycyjnym istotę samowychowania widziano w dążeniu jednostki do

doskonałości, do wyrabiania w sobie cech pozytywnych oraz likwidacji skłonności

negatywnych według uznawanych norm moralnych. Zwłaszcza dotyczyło to kształcenia silnej

woli i charakteru. W angielskim skautingu i polskim harcerstwie w okresie międzywojennym

tak rozumiane samowychowanie miało przybliżać jednostkę do wzoru wskazywanego przez

harcerskie prawo i postać patrona, bez względu na środki, jakimi posługiwała się ona

opanowując własne skłonności, w imię silnej woli i mocnego charakteru. Jednakże

osobowość nie jest zbiorem cech, ale centralnym systemem regulacji oraz integracji

czynności, zaś wolna wola jako jednolita zdolność do swobodnego działania we wszystkich

zakresach stanowi zbiór motywów wyspecjalizowanych, z których każdy jest zdolny do

aktywizacji człowieka w określonym kierunku. Siła motywów skłania jednostkę do działania,

a nie konkretna cecha charakteru lub silna wola. Dlatego samowychowanie traktujemy nie

jako wyrabianie silnej woli i cech charakteru, ale jako świadomą interwencję w proces

własnego stawania się w dążeniu do realizacji przyjętych zadań.

Aktywność samowychowawcza powstaje pod wpływem braku równowagi między

podmiotem a otaczającym światem, przede wszystkim zaś światem ludzi i stosunków

zachodzących między nimi. Nierównowaga występuje wówczas, kiedy jednostka odczuwa

konflikt między pragnieniami a powinnościami, między zachciankami a normami

regulującymi współżycie ludzi. Może ona powstać również pod wpływem różnic

dostrzeganych między „ja” idealnym a „ja” realnym. Nierównowaga wywołuje potrzebę

regulowania swego stosunku z otoczeniem oraz potrzebę osiągnięcia w życiu wybranych

wartości. Potrzeby te stają się punktem wyjścia aktywności samowychowawczej.

Strukturę aktywności samowychowawczej tworzą następujące elementy:

1/ wybór wzoru (cel), który podmiot chce osiągnąć;

2/ analiza sytuacji;

3/ poznawanie i ocena siebie (autoocena);

4/ podjęcie decyzji;

5/ kierowanie sobą w dążeniu do osiągnięcia celu;

6/ autokontrola.

Wymieniona kolejność poszczególnych elementów samowychowania nie zawsze jest

zachowywana. Czasami poznawanie i ocena siebie może poprzedzić wybór celu czy ideału,

zaś autokontrola nie musi wystąpić jako końcowy etap samowychowania, a pojawia się

wcześniej, towarzysząc innym elementom tego procesu.

Pierwszy etap samowychowania polega zazwyczaj na wyborze wzoru osobowego

(standardu osobistego). Człowiek wytwarza „ja” idealne (wzór osobowy), które pragnie

osiągnąć i osądza swoje postępowanie porównując z tym ideałem. W ten sposób chronienie i

troska o wywyższenie swojego „ja” stanowi ważny czynnik motywacji samowychowawczej.

Podmiot, obierając wzór i dążąc do jego osiągnięcia, analizuje różne sytuacje, w jakich może

go zrealizować. Analiza dotyczy warunków obiektywnych i osobistych możliwości. Jest to

drugi element strukturalny procesu samowychowania.

W okresie dzieciństwa, a także dorastania, jednostce bardzo trudno jest dokonać oceny

własnych warunków subiektywnych, potrzebnych do realizacji pragnień. Stosunek do siebie

kształtuje się na tle stosunku do innych. Człowiek postrzega siebie przez pryzmat opinii, jakie

ma o nim otoczenie, oraz tych, które chciałby, by o nim mieli ludzie, z którymi obcuje. Obraz

własnej osoby kształtuje się wcześnie i w miarę rozwoju ulega różnym modyfikacjom,

jednakże pojęcie pierwotne o sobie jest najbardziej podstawowe, a zdobywa je dziecko w

środowisku domowym. Inne pojęcia własnego „ja” (pojęcie wtórne) kształtują się w różnych

środowiskach i mogą być korzystne lub niekorzystne oraz mogą w rozmaity sposób wpływać

na ogólne pojęcie własnego „ja”. Stopień integracji pierwotnych i wtórnych „ja” będzie miał

wpływ na społeczne przystosowanie się dziecka.

Wzór osobowy może przybierać postać:

1/ konkretnej osoby, którą jednostka pragnie naśladować,

2/ abstrakcyjnego modelu jako zbioru wartości,

3/ modelu roli społecznej, jaką pragnie pełnić w przyszłości.

W badaniach młodzieży można wykryć funkcjonowanie wymienionych trzech wersji obrazu

„ja” idealnego. W starszym wieku szkolnym dominuje wersja trzecia. Dziecko zaczyna

wyobrażać siebie w roli pracownika konkretnego zawodu. Wcześniej raczej marzy o

zawodzie, często zmieniając swoje wyobrażenia. Natomiast w wieku lat 14-15, kiedy trzeba

podjąć decyzję dotyczące dalszej edukacji, nieodpowiedzialne marzenia przekształcają się w

pragnienia warunkujące dążenia do osiągnięcia zamierzonego celu. W okresie młodzieńczości

standardy osobiste przybierają postać określonego systemu wartości. Wybór wartości jako

odległego celu, który jednostka pragnie osiągnąć, nadaje kierunek jej dążeniom,

odzwierciedla się w postępowaniu i działaniu, rzutuje także na cele bliższe, codzienne.

Na obraz własnej osoby składają się: wiedza o sobie, normalne stany wewnętrzne,

właściwości podmiotu, relacje między podmiotem i innymi ludźmi, relacje między

poszczególnymi składnikami osobowości. Obraz ten stanowi przesłankę dla oceny własnych

możliwości w różnych sytuacjach i różnych dziedzinach życia, czyli autooceny. Może w niej

przejawiać się tendencja do przeceniania lub niedoceniania siebie w stosunku do własnych,

realnych możliwości. Jeżeli ocena samego siebie jest prawidłowa, to działania, które człowiek

podejmuje, są odpowiednie do jego możliwości. Autoocena jest zjawiskiem zmiennym,

człowiek zwykle podnosi jej poziom pod wpływem powodzeń i udanego działania, zaś obniża

pod wpływem niepowodzeń. Jednak tendencja do przeceniania siebie lub niedoceniania jest

na ogół stabilna. Jednostka o adekwatnej autoocenie zwykle prawidłowo reaguje na

niepowodzenia, szukając przyczyn w sobie, w nieodpowiednio dobranym zadaniu, bądź w

niesprzyjających okolicznościach. Odmiennie reaguje na niepowodzenia jednostka o

zawyżonej samoocenie; rzadko dostrzega własne wady, na innych zrzuca winę za własne

niepowodzenia. Podwyższając własną wartość, skłonna jest poniżać innych ludzi. Zwykle

takich ludzi uważa się za zarozumiałych, nie są więc popularni w zespołach. W sytuacjach

zagrożenia wykazują małą odporność. Natomiast przy niskiej samoocenie człowiek wykazuje

nadmierne zahamowanie i nieśmiałość, a brak pewności siebie utrudnia realizację bardziej

odpowiedzialnych zadań. Wzmożony samokrytycyzm umożliwia obiektywną ocenę

rezultatów własnego działania.

Obraz własnej osoby nie zawsze jest w całości pozytywny lub negatywny. Ktoś może np.

przeceniać własne możliwości intelektualne, a nie doceniać urody czy zdolności

towarzyskich. Autoocena globalna w największym stopniu determinuje stosunek jednostki do

siebie, wyznacza poziom samoakceptacji.

Człowiek poznaje

siebie przez: a/ refleksje nad własnym życiem, b/ obserwację siebie w różnych sytuacjach, c/

porównywanie siebie z innymi, d/ zdobywanie informacji o sobie od innych osób, e/

zdobywanie wiedzy o człowieku, jego dążeniach, życiu psychicznym, f/ refleksje etyczne,

znajomość norm i zasad moralnych.

Autokontrola odbywa się przez porównywanie osiągnięć z zamiarami, przez

porównywanie „ja” realnego z „ja” idealnym. Zbliżanie się do obranego wzoru czy przyjętych

wartości dostarcza zadowolenia i satysfakcji, oddalenie wywołuje niezadowolenie, a w

przypadku wyraźnego dysonansu- załamanie psychiczne.

Zarówno rodzice, jak i nauczyciele zamiast wychowywać „gotowego człowieka”

powinni wciąż starannie wychowanka do samowychowania i pomagać mu w trudnej pracy

nad sobą. Pomoc wychowawcza jest szczególnie potrzebna przy wyborze wzoru (ideału), a

także w adekwatnym widzeniu siebie i prawidłowej samoocenie. Przyswajając dziecku

prawdę o nim samym, nie możemy w żadnym wypadku dyskwalifikować jakiegokolwiek

ucznia jako człowieka. Przy braku uzdolnień czy w sytuacji zaburzonego zachowania, czy

innych stanów dewiacyjnych wychowawca starannie szuka tych możliwości jakie uczeń

posiada i na nich buduje jego wiarę w siebie i samoakceptację. Pomagając dziecku w

zdobywaniu sukcesów w udanym działaniu uczy go stawiania sobie coraz trudniejszych

zadań. Natomiast u dziecka z zawyżoną autooceną stara się kształcić samokrytycyzm i

szacunek względem osiągnięć innych osób.

Wychowawca pomaga również uczniowi w rozumieniu norm regulujących ludzie

współżycie, a zamiast przymusu w ich przestrzeganiu kształci refleksję etyczną.

Dziecko we wczesnym okresie życia podporządkowuje się bezkrytycznie woli

rodziców. Jest to stadium moralności heteronomicznej. W miarę rozwoju dziecka stopniowo

ulegają interioryzacji (uwewnętrznieniu) normy moralne i około 10-11 roku życia staje się

ono zdolne do kierowania sobą, w realizacji silnie motywowanych zadań. Pod wpływem

nauki szkolnej, lektury, kontaktów ze sztuką, własnych doświadczeń dziecko zaczyna

postępować według autonomicznych zasad moralnych i w tym okresie można dopatrywać się

świadomego samowychowania, które w miarę nabywanych doświadczeń zwiększa swój

zakres i najbardziej intensywnie występuje w fazie dojrzewania i dorastania społecznego. W

okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym również występują niektóre elementy

samowychowania, ale nie są one przez dziecko uświadamiane. Jest to propedeutyka

aktywności samowychowawczej, okres przygotowawczy do samowychowania.

Najpoważniejsza trudność w przygotowaniu dzieci do pracy nad sobą jest często

dostrzegana przez nie dysproporcje między wskazaniami wychowawców, jak ma postępować

młode pokolenie, a życiem ludzi dorosłych co może doprowadzić do wytworzenia się

„podwójnej moralności”. Następna trudność polega na obserwacji przykładów wypaczonych

ocen moralnych funkcjonujących w środowisku. Wreszcie do trudności zewnętrznych można

zaliczyć hamowanie samodzielności wielu dzieci zarówno w domu jak i w szkole. Niektóre

trudności tkwią w samym podmiocie: zbyt trudne cele, nie dość silne motywy, sugestywność,

brak wytrwałości itp. Trudno też dorastającemu obiektywnie ocenić własne postępowanie i

działanie aby odpowiednio je regulować i życzliwa pomoc dorosłych, jeśli tylko może na nią

liczyć, jest bardzo ważna.

Bibl.: 1/ I. JUNDZWIŁŁ: Aktywizacja dziecka w procesie wychowania, Warszawa 1966, 2/ J.

MELLIBRUDA: Poszukiwanie samego siebie, Warszawa 1977, 3/ B. SUCHODOLSKI:

Kształt życia, Warszawa 1979.