Dekalog umysłu
Dlaczego dekalog?
Prawa funkcjonowania umysłu są:
- nieliczne (większość podważalna)
- ogólne (szeroki zakres sytuacji)
- z wyjątkami (jak to bywa w regułach)
Dekalog to zbiór 10 praw, które:
- większość uznaje
-
wątpliwości odnośnie stosowalności
Forma prezentacji
Dekalog praw funkcjonowania umysłu
Omówienie zasady
Przykłady z laboratorium/życia
Wyjątki od reguły
Ilustracje: wyniki badań własnych
Prawo 1: Zasada skąpca
Umysł jako system:
-
limitowanych
zasobów
-> trzeszczące radio Normana i Bobrowa
- ograniczonej pojemności
-> liczby Millera i Baddeleya
-
wyczerpującej się energii
-> krzywa Yerkesa-Dodsona
Prawo 1: Zasada skąpca
Ponieważ możliwości systemu są ograniczone
->
gospodarować należy oszczędnie
(ekonomicznie,
„skąpo”)
Przykłady „skąpstwa” umysłowego:
-> selekcja danych - funkcjonowanie uwagi
-> reprezentacja danych - struktura pamięci Prawo 1: Zasada skąpca
Kiedy jesteśmy „skąpi” poznawczo w życiu?
- student przygotowujący się na egzamin
-> czyli jak metodą „zakuj/zapomnij” mieć wysoką średnią i nic nie umieć
-
właściciel firmy kupujący służbowy wóz
-> czyli jak niekompensacyjne strategie decyzyjne prowadzą do złych wyborów
- wypalony zawodowo wykładowca
-> czyli jak zepsuć najciekawszy wykład
Prawo 1: Zasada skąpca
Wyjątki zasady „skąpca” czyli bat na leniwca:
- pod presją czasu
->
większy drenaż zasobów, wyższy poziom wykonania, ale w konsekwencji większa bezrefleksyjność
- pod presją otoczenia
-> przekierowanie całych zasobów systemu na zadanie społecznie ważne, ale w konsekwencji mniejsza podzielność
- pod presją ego
-> odniesienie przetwarzanych treści do ja, głębokie i wysiłkowe przetwarzanie, ale w konsekwencji lepsze zapamiętanie
Prawo 2: Zasada podwójnego kodowania informacji
Ta sama informacja zapisywana jest w systemie poznawczym:
- podsystemie werbalnym
-> etykiety słowne (np. słowo „kot”)
- podsystemie niewerbalnym
-> obrazy sensoryczne (np. obraz kota z ... odczuciem jego ciężaru) Czy zasady skąpca i podwójnego kodowania nie są sprzeczne?
Nie!
Prawo 2: Zasada podwójnego kodowania informacji
Etykiety słowne pozbawione obrazów
-> pojęcia abstrakcyjne (religia, miłość, prawo)
Obrazy pozbawione etykiet słownych
-> obrazy bez tytułów (zwłaszcza abstrakcyjne)
Systemy są referencjalne, a nie duplikowalne!
Podwójny system kodowania pozwala na efektywniejsze zapamiętywanie informacji!
Prawo 2: Zasada podwójnego kodowania informacji
Kiedy podwójne kodowanie pomaga w sytuacjach życiowych?
- nauka słówek w języku obcym
->
mnemotechnika
wizualizacji
-
rozwiązywanie problemów
-> zjawisko wglądu
Prawo 3: Zasada przetargu
Przetarg między szybkością a poprawnością:
- albo przetwarzamy szybko i popełniamy błędy
- albo przetwarzamy poprawnie kosztem szybkości
Rodzaje błędów - koszty poprawności:
- OM, gdy nie ma reakcji a powinna być
- FA, gdy jest reakcja, a nie powinno jej być
Warunek: presja czasu w zadaniu!
Prawo 3: Zasada przetargu
Najbardziej znane przetargi:
-
uwagowy
-> głębokość analizy informacji a czas selekcji
->
elastyczność mechanizmu filtru selekcji
-
pamięciowy
-> przechowywanie a bieżące przetwarzanie
->
elastyczność funkcji wykonawczych pamięci roboczej
Prawo 3: Zasada przetargu
Przetarg w Teście Zegarków Moronia:
- 400 bodźców (10% sygnałów) w 2 minuty
- bodziec - tarcza zegarka
-
szybkość = liczba bodźców/czas
-
poprawność - OM, FA, d
-
popełniają więcej OM i d
-
nie
ma
różnic w zakresie FA
Prawo 3: Zasada przetargu
Przetarg w życiu czyli ominięcia za szybkość:
- zakupy w hipermarkecie
-> im mniej mamy czasu tym więcej ważnych produktów pomijamy, w efekcie trzeba powracać
- artykulacja w dyskusjach politycznych
-> szybko mówiący omijają wiele ważnych w przekazie informacji
- czy szybsze rozpoznawanie twarzy również prowadzi do ominięć znajomych?
Prawo 3: Zasada przetargu
Przetarg w Teście Twarzy Moronia:
- bodziec - zdjęcie twarzy wyrażające emocję podstawową z zestawu Ekmana
- 400 twarzy (10% sygnałów) w 1,5 minuty
Szybsi:
-
popełniają mniej (!) FA i d
-
nie
ma
różnic w zakresie OM
- odwrotny przetarg wolniej - mniej poprawnie
Prawo 4: Zasada automatyzacji
Procesy przetwarzania informacji:
-
kontrolowane
-> wolne, szeregowe, intencjonalne, świadome
-
automatyczne
-> szybkie, równoległe, nieintencjonalne, nieświadome Procesy kontrolowane można automatyzować
-> czytanie: wolne ze zrozumieniem, szybkie czytanie, szybkie czytanie bez zrozumienia Procesy automatyczne można poddać kontroli
-> rozpoznawanie twarzy: szybkie i intuicyjne (OM?), wolne i refleksyjne (FA?)
Jednorodny trening przeszukiwania pola wzrokowego
Początkowo przeszukiwanie:
- szeregowe (obiekt po obiekcie, cecha po cesze)
-
wolne
-
kontrolowane
(nieprzygotowane)
Na skutek treningu:
- równoległe (jednoczesne ze względu na obiekty i cechy)
-
szybkie
- automatyczne (segregacja pola wzrokowego)
Prawo 4: Zasada automatyzacji
Przykłady automatyzacji w życiu codziennym:
- egzamin z psychologii poznawczej
-> rekordzista trening jednorodny o dużej (13) liczbie powtórzeń; efekt: automatyzacja czynności bez nabywania wiedzy
- nauka jazdy po otrzymaniu prawa jazdy
-> średnia wypadkowość istotnie spada po kilku pierwszych latach kierowania pojazdem; trening niejednorodny o małej liczbie powtórzeń
Prawo 4: Zasada automatyzacji
Automatyzacja:
-
służy skąpcowi
-> pozwala zaoszczędzić zasoby i pojemność systemu
-> ale automatyzacja wymaga również zasobów (!) jest niemożliwa, gdy alokacja zasobów systemu na ja
- redukuje przetarg
->
czynności automatyczne nie podlegają zasadzie przetargu (!)
- redukuje różnice indywidualne
-> zmniejsza ogólną wariancję w zakresie efektywności wykonywania czynności Prawo 4: Zasada automatyzacji
Czy są czynności nie podlegające zasadzie automatyzacji?
- automatyczne przeszukiwanie i kontrolowane rozpoznanie obiektów w pamięci roboczej
- procesy kontrolne w pamięci roboczej przy szybkiej prezentacji stymulacji
- zadanie Sternberga
- dwufazowy model przeszukiwania
- kontrola przez szeregowe przeszukiwanie
- kontrola przez automatyczne powtórzenie przeszukiwania Prawo 5: Zasada sztywności
Negatywne konsekwencje nabierania wprawy
- procesy automatyczne są:
- skuteczne, gdy warunki wykonywania czynności są niezmienne (spójność mapowania S-R)
-
zawodzą, gdy zmianie ulegną warunki zadania (na przykład Test Zegarków na inną godzinę)
- brak deproceduralizacji czynności
-
bezrefleksyjność wykonania
-
błędy (FA, OM, d, spadek szybkości)
Prawo 5: Zasada sztywności
Przejawy sztywności w życiu codziennym
-
negatywny transfer wprawy czyli dlaczego umiejętność gry w tenisa ziemnego utrudnia naukę gry w tenisa stołowego
- fiksacja funkcjonalna czyli dlaczego tak trudno napełnia się dzbany przez odlewanie z nich wody
- wiedza ekspercka czyli dlaczego efektywną burzę mózgów można prowadzić jedynie wśród laików
Prawo 6: Zasada interferencji
Interferencja to inaczej zakłócanie
Interferują ze sobą:
- różne czynności wykonywane jednocześnie
-> interferencja uwagowa
-
różne czynności wykonywane kolejno po sobie
-> interferencja pamięciowa
/proaktywna i retroaktywna
Prawo 6: Zasada interferencji
Kiedy można uniknąć interferencji:
- gdy dwie czynności wymagają łącznie mniej zasobów niż „skąpiec” posiada i może na ich wykonanie przeznaczyć (zasada skąpca)
- gdy dwie czynności wymagają innych sposobów kodowania, obróbki i reakcji na przetwarzane informacje (zasada podwójnego kodowania)
- gdy dwie czynności są w równym stopniu automatyczne (zasada automatyzacji) Prawo 6: Zasada interferencji
Przykłady interferencji:
Zadanie Navona – zmiana stylu percepcji
H H
H
H H H
H
H H
H H H
- kłopoty: detaliści, gdy reakcja globalna, globaliści, gdy reakcja detaliczna
-
nieoczekiwane
różnice międzypłciowe (kobiety – detalistki, mężczyźni – globaliści) Prawo 6: Zasada interferencji
Przykłady interferencji:
Zadanie Stroopa: CZERWONY
- nazwij kolor atramentu
-
czynności rywalizujące: czytanie i nazywanie
- wszyscy mają efekt Stroopa, ale jego wielkość zależy od:
-> kompetencji językowej, rodzaju motywacji, rodzaju uwagi, różnic indywidualnych (lęk – emocjonalny efekt Stroopa)
Prawo 6: Zasada interferencji
Przykłady interferencji:
Zadanie Petersonów:
- zapamiętaj trigram EHC
- odliczaj trójkami wstecz od liczby 996
- p odtworzenia EHC
= 0.3 po 10 sek. odliczania
= 0.1 po 18 sek. odliczania
Prawo 7: Zasada torowania
Torowanie to inaczej poprzedzanie sygnału innym bodźcem
W wyniku torowania zmienia się reakcja na sygnał w porównaniu do warunku braku poprzedzania
Rodzaje torowania/poprzedzania/primingu:
-
emocjonalny
-
semantyczny
-
percepcyjny
Prawo 7: Zasada torowania
Torowanie emocjonalne:
- bodziec afektywny poprzedza bodziec neutralny
- efekt: ocena bodźca neutralnego ulega zmianie na skutek pojawienia się bodźca afektywnego
- uzyskuje się efekty asymilacji (zgodność pryma/sygnał) i efekty kontrastu (niezgodność pryma/stgnał) w zależności od rodzaju emocji i czasu prezentacji prymy
- skuteczne torowanie emocjonalne to poprzedzanie podprogowe (mispriming) Prawo 7: Zasada torowania
Torowanie semantyczne:
- znaczenie poprzedza znaczenie
- LDT – podejmowanie decyzji leksykalnych
ożech
dziadek
babcia
mikrofon
- efekt facylitacji (ułatwienia) i inhibicji (utrudnienia) przetwarzania w zależności od dystansu semantycznego
- skuteczne torowanie semantyczne to poprzedzanie nadprogowe Prawo 7: Zasada torowania
Torowanie w życiu – poprzedzanie percepcyjne a umiejętność czytania:
- asymetria wokół punktu fiksacji
psychologia
- fiksacja obejmuje więcej liter w kierunku czytania
- brak lepszej identyfikacji liter w pierwszej fiksacji ze względu na stronę wokół punktu fiksacji
- facylitacja identyfikacji liter w kolejnej fiksacji
Prawo 7: Zasada torowania
Torowanie w życiu – poprzedzanie a zmiana decyzji konsumenckich:
- reklama podprogowa czyli próba wpłynięcia na decyzje konsumenckie – pij coca colę , jedz popcorn
- symbol „trupiej czaszki” wpleciony (16 ms.) w prezentację loga firmy
- oceny emocjonalne i poznawcze loga niższe w grupie z poprzedzaniem negatywnym Prawo 8: Zasada pozycji
Kto pamięta pierwsze prawo,
Kto pamięta siódme (ostatnie),
Kto pamięta czwarte?
Prawo 8: Zasada pozycji
Kto pamięta pierwsze prawo,
Kto pamięta siódme (ostatnie),
Kto pamięta czwarte?
1. Zasada skąpca
4. Zasada automatyzacji
7. Zasada torowania
Prawo 8: Zasada pozycji
Efekt pierwszeństwa
- dobrze pamiętamy co najwyżej pięć pierwszych elementów w szeregu Efekt świeżości
- dobrze pamiętamy co najwyżej dziesięć ostatnich elementów szeregu Efekt świeżości > efekt pierwszeństwa
-
różnica w liczbie pozycji objętych efektem, a nie w prawdopodobieństwie odtworzenia
Kiedy krzywa pozycyjna jest asymetryczna?
- gdy materiał jest dobrze skategoryzowany => przewaga efektu pierwszeństwa
- gdy materiał jest różnorodny => przewaga efektu świeżości Kiedy krzywa pozycyjna jest płaska?
- interferencja redukuje efekt świeżości
- specyficzne nabywanie wprawy (ujednolicenie liczby powtórzeń) redukuje efekt pierwszeństwa Prawo 8: Zasada pozycji
Krzywa pozycyjna w życiu – czy porządek reklam w przerwie reklamowej jest ważny?
- tak, jeśli reklamy prezentowane w porządku serialnym w centrum uwagi
- nie, jeśli są prezentowane peryferycznie
=> zanik efektu pierwszeństwa i świeżości
=>
wyższe prawdopodobieństwo zapamiętania reklam: znanych (zasada automatyzacji) oraz wyposażonych w logo (zasada podwójnego kodowania) Prawo 9: Zasada typowości
Dwa wymiary reprezentacji świata w umyśle:
-
ogólność (hierarchia pionowa)
-
typowość (hierarchia pozioma)
Typowi przedstawiciele kategorii
- szybciej i częściej przywoływani
- lepiej zapamiętywani
Efekt typowości „łamie” krzywą pozycyjną!
Prawo 9: Zasada typowości
Zupełnie nietypowi przedstawiciele kategorii:
- szybko rozpoznawani w polu percepcyjnym
- szybko rozpoznawani tuż po zapamiętywaniu
ale:
- szybko zapominani wraz z upływem czasu
Efekt nietypowości „łamie” krzywą pozycyjną!
Prawo 9: Zasada typowości
- schematy zachowania: stałe rdzenie i elastyczne tory
-> na ile trudno jest dostosować swoje zachowanie w restauracji, w której kelner obraża klienta
-
pamięć naocznych świadków wydarzeń:
->
każdy ma własny stereotypowy obraz przestępcy, który „nakłada” na realną sytuację
- dokonywanie skojarzeń w technice superpozycji
-> dopiero zastosowanie nietypowego względem sytuacji obiektu prowadzi do oryginalnych skojarzeń
Prawo 10: Zasada różnic indywidualnych
Jeszcze 25 lat temu wierzono na przykład, że:
-
„skąpa” pojemność umysłu/pamięci roboczej to 7+ 2 elementy (liczba Millera)
- wszyscy są równi/tak samo podatni na/ wobec efektu interferencji (zadanie Stroopa)
- torowanie afektywne wpływa analogicznie u wszystkich ludzi na oceny obiektów neutralnych (asymilacja Zajonca)
Czy ma w takim razie znaczenie kogo z tubylców pytamy o drogę?
Prawo 10: Zasada różnic indywidualnych
Dziś wiemy, że tak nie jest, bo na przykład:
- studenci psychologii okazują … mniejszą pojemność pamięci roboczej niż zwykli śmiertelnicy
- medytacja i poszerzanie uwagi sprzyja redukcji efektu interferencji
- ekstrawertycy są bardziej podatni na torowanie afektywne niż introwertycy Prawo 10: Zasada różnic indywidualnych
Poziom pobudzenia jako zmienna różnicowa
Pobudzenie rządzące skąpcem:
- ze wzrostem pobudzenia rośnie dostępność zasobów oraz szybkość transferu informacji
- ze spadkiem pobudzenia rośnie pojemność systemu
Czy 100 ml wódki szkodzi pamięci roboczej?
Skąpiec rządzący pobudzeniem:
- inteligencja to być może sposób na radzenie sobie ze zmianami w zakresie pobudzenia (FTI Nęcki)
Prawo 10: Zasada różnic indywidualnych
Typ osobowości a selekcja pracowników
E – zadania jednoczesne (uwaga podzielna), bogate w stymulacje N – zadania pojedyncze (uwaga selektywna), pozbawione presji czasowej P – zadania równoległe (uwaga przerzutna), ze zredukowanym stopniem kontroli nad porządkiem Kto powinien być kontrolerem ruchu powietrznego w skali kraju, na Okęciu, na Balicach?
Dekalog w całości – zbiór zasad
• Zasada skąpca
• Zasada podwójnego kodowania
• Zasada przetargu
• Zasada automatyzacji
• Zasada sztywności
• Zasada interferencji
• Zasada torowania
• Zasada pozycji
• Zasada typowości
• Zasada różnic indywidualnych
Dekalog w całości – podsumowanie
Zasady o najwyższym stopniu ogólności, nadrzędne, dotyczące umysłu jako całości
- zasada skąpca, zasada podwójnego kodowania, zasada różnic indywidualnych Zasady o mniejszym stopniu ogólności, podrzędne,
dotyczące pojedynczych procesów
- zasada przetargu, zasada automatyzacji, zasada sztywności dotyczące współwystępowania procesów
- zasada interferencji, zasada torowania, zasada pozycji, zasada typowości Dekalog w całości – podsumowanie
Zasady są ze sobą wzajemnie powiązane – ograniczając własną stosowalność Przykłady:
Automatyzacja redukuje przetarg, ale może wzmagać sztywność
Interferencję można zredukować automatyzacją, rozdzielonym kodowaniem i brakiem skąpstwa
Krzywą pozycyjną można spłaszczyć interferencją, automatyzacją i typowością Dekalog w całości – podsumowanie
Zasady pozwalają na aplikację wiedzy o funkcjonowaniu umysłu w praktyce: Nieznane firmy nie powinny się reklamować na zewnętrznych bannerach (zasada typowości)
Prawo mogłoby zezwalać na większe i zróżnicowane dawki alkoholu za kierownicą (zasada różnic indywidualnych)
Pojedynki
sportowe
można rozstrzygać uważną grą w obronie, a w drugiej
kolejności niespodziewaną akcją w ataku (zasada przetargu)