Katarzyna Fenik

Akademia Pedagogiki Specjalnej, Warszawa Fundacja Dzieci Niczyje

Diagnoza maltretowania

psychicznego dziecka

W artykule podjęto kwestią diagnozowania maltretowania psychicznego dziecka przez jego opiekunów. Zamierzeniem autorki było wskazanie zagadnień ważnych w diagnozie i planowaniu oddziaływań terapeutycznych na rzecz dziecka i jego rodziny. W szczegól-ności autorka skoncentrowała się na tych aspektach sytuacji dziecka krzywdzonego, któ-

re diagnoście stykającemu się z ogromem fizycznych cierpień dziecka na skutek przemocy fizycznej mogą wydawać się mniej istotne, bo nie zagrażają życiu i zdrowiu dziecka.

Z pozoru niewinne słowa, zachowania, reakcje rodzica mogą być przyczyną wielu zaburzeń w rozwoju poznawczym, emocjonalnym i społecznym dziecka. Mogą być skutkiem zaburzenia w rozwoju osobowości.

Definiowanie maltretowania

psychicznego dziecka i jego przyczyn Organizacja Amnesty International okre-A. Piekarska (1991) do bardziej „wyra-

śla przemoc psychiczną za pomocą form zistych” form przemocy psychicznej w sto-jej stosowania:

sunku do dziecka zalicza:

– izolacja,

– groźby,

– ograniczanie snu lub pożywienia,

– ostrzeżenia,

– narzucanie własnych sądów,

– krzyczenie na dziecko,

– degradacja werbalna (wyzywanie, poni-

– ośmieszanie,

żanie, upokarzanie),

– wrzeszczenie,

– hipnoza,

– przekleństwa,

– narkotyzowanie,

– wyszydzanie,

– groźba zabójstwa.

– wyzywanie,

1

Fenik / Diagnoza maltretowania psychicznego dziecka

– groźby wyrzucenia z mieszkania lub

bardzo subtelne i nieczytelne dla osób z ze-wysłania do poprawczaka.

wnątrz. Opiekunowie dziecka często nie Browne, Davies i Stratton (1998) dzielą uznają ich za nadużycie i nie uświada-przemoc psychiczną na:

miają sobie cierpienia dziecka.

a) aktywną:

Wiele definicji określa przemoc psy-

chiczną jako zdarzenia powtarzające się.

– poniżanie,

To istotna uwaga, gdyż dzieciom zdarza-

– nadużycie emocjonalne,

ją się także przypadkowe „zranienia psy-

– pozbawienie środków materialnych,

chiczne” ze strony opiekunów, które mo-b) pasywną:

gą być nieintencjonalne i rozumiane jako

– nieokazywanie uczuć,

działania ochronne względem dziecka.

– lekceważenie potrzeb emocjonalnych

Analiza przyczyn maltretowania psy-

i materialnych.

chicznego dzieci przez opiekunów pro-

Browne i Herbert (1999) określają prze-wadzi do wyłonienia wielu różnych zja-moc psychiczną jako następujące zacho-wisk, jakie mają miejsce zarówno w obrę-

wania:

bie rodziny dziecka, jak i społeczności, w której jest ono wychowywane. W mo-

– zadawanie cierpień psychicznych po-

im rozumieniu uwarunkowań zjawiska

przez kontrolowanie i ograniczanie

przemocy psychicznej ważne miejsce

kontaktów ofiary z przyjaciółmi, szko-zajmuje stan emocjonalny rodzica i gene-

łą i miejscem pracy;

racyjność zachowań będących maltre-

– przymusowa izolacja i uwiązanie,

towaniem dziecka. Określenie przyczyn zmuszanie do oglądania obrazów i ak-krzywdzenia dziecka ma ścisły związek tów przemocy;

z planowanymi przeze mnie oddziaływa-

– zastraszanie, grożenie wyrządzeniem niami terapeutycznymi. W procesie dia-krzywdy fizycznej zarówno bliskiej

gnozy konieczne jest więc poznanie syste-osobie, jak i innym;

mu rodziny, emocji rodziców, ich do-

– stosowanie pogróżek, szantażu, gróźb świadczeń z dzieciństwa, ale także do-popełnienia samobójstwa, ciągłe nie-

świadczeń aktualnych.

pokojenie, znęcanie się nad zwierzęta-W mojej praktyce wielokrotnie zdarza

mi i niszczenie prywatnej własności.

się słyszeć opowieści rodziców dziecka Zachowania, które ze względu na swoje maltretowanego o ich traumatycznym

konsekwencje są maltretowaniem psychicz-dzieciństwie, przy jednoczesnym braku nym, bardzo często są społecznie akcepto-

świadomości przekazywania „odziedzi-

wane, wkomponowywane w niewłaściwie

czonych” obciążeń oraz własnych postaw pojętą rolę rodzica, opiekuna dziecka. Są względem wychowywania dzieci, roli

także trudne do zdefiniowania, czasami dziecka, a także roli rodzica.

Diagnoza

Szczegółowa i ukierunkowana diagno-

Korzystając z typologii zachowań uzna-za jest postawą skutecznych działań po-wanych za maltretowanie psychiczne*,

mocowych wobec dziecka i jego rodziny.

można opisać, czy występowały w stosunku W wywiadzie wstępnym i dalszych kon-do dziecka wydarzenia, które miały cha-taktach z opiekunami dziecka trzeba

rakter (zestawienie):

określić formy występującego maltreto-Istotną kwestią w sporządzaniu dia-

wania psychicznego dziecka, które będą gnozy jest informacja, na jakim etapie działaniem i/lub zaniechaniem działania rozwojowym dziecka miały miejsce okre-przez opiekuna wobec dziecka.

ślone wydarzenia. Na tej podstawie można

* Przedstawiona typologia została opracowana w Office for the Study of the Psychological Rights of the Child, Indiana University.

2

Fenik / Diagnoza maltretowania psychicznego dziecka Forma emocjonalnego

Kwestie do diagnozy

krzywdzenia dziecka

·

Czy kiedykolwiek dziecko słyszało słowa wypowiadane w stosunku do niego lub przy nim, które mogły zawstydzać, ośmieszać, umniejszać jego osobę? Te reakcje opiekunów mogą dotyczyć także wyśmiewania jego emocji – sytuacji, w której dziecko jest Odrzucanie, odtrącanie

smutne, zdenerwowane?

·

Jak rodzice reagują na emocje dziecka w trudnych dla niego sytuacjach? – smutek, zdenerwowanie

·

Czy, w jaki sposób, za co i jak często dziecko jest nagradzane i karane? – diagnozie podlega rodzinny system krytyki i nagradzania dziecka

·

Jak egzekwowane są polecenia, prośby w stosunku do dziecka, czy ma miejsce atmosfera napięcia i przy-Groźby, straszenie

musu natychmiastowej realizacji żądania rodzica?

·

Czego dziecko się boi w opinii jego opiekuna?

Izolowanie, zablokowanie możliwości

·

Czy i jakich dziecko ma przyjaciół?

podjęcia przez dziecko kontaktów

·

Ile czasu spędza na podwórku? Czy domaga się więcej?

interpersonalnych z innymi dziećmi

·

Z kim dziecko nie może się kontaktować lub w kon-lub dorosłymi

takcie z kim ma ograniczone możliwości kontakto-wania się i dlaczego?

·

Czy rodzice przestrzegają obowiązującego prawa?

Czy kiedykolwiek byli karani?

Demoralizowanie - namawianie

·

Z czego się utrzymują?

do zachowań antyspołecznych

·

Czy sąd rodzinny wyznaczył kuratora ds. nieletnich?

i autodestrukcyjnych

·

Jak dziecko realizuje obowiązek szkolny? Jeśli nie, to z jakich przyczyn?

·

Czy dziecko podejmowało już kontakty seksualne?

·

Czy rodzice znają stany emocjonalne dziecka, jakie Zaprzeczanie stanom

emocje najczęściej odczuwa dziecko, kiedy jest emocjonalnym dziecka

smutne? Kiedy wesołe? Co się musi stać, żeby się zezłościło?

·

Czy dziecko przechodziło badania lekarskie dziecka, rutynowe szczepienia i bilansy zdrowotne?

·

Czy rodzice kontaktują się z nauczycielami i peda-Pozbawianie opieki zdrowotnej,

gogami w szkole?

psychologicznej, edukacji

·

Czy dziecko realizuje obowiązek szkolny?

·

Czy korzysta z dodatkowych możliwych zajęć pozaszkolnych?

określić, jakimi konsekwencjami rozwo-rodzica z dzieckiem oraz poziom oporu jowymi może grozić doświadczenie przez przed zmianą tych relacji. Wiedza na temat dziecko maltretowania psychicznego.

reakcji dziecka na przemoc psychiczną daje Kolejną kwestią jest powtarzalność ta-nam wyobrażenie o zasobach dziecka oraz kich zachowań oraz to, jak według opieku-rozwoju jego poziomu samoaktualizacji.

na dziecko przeżywało tę sytuację. Ocena To, jakie objawy towarzyszyły dziecku umiejętności empatii opiekuna z odczuw trakcie doznawania cierpienia – w mo-ciami dziecka pozwala określić relację mencie stosowania przemocy – jest istotne 3

Fenik / Diagnoza maltretowania psychicznego dziecka dla terapeuty planującego strategię udzie-pujące definicję maltretowania psychicz-lenia dziecku pomocy. Jeśli dziecko po-nego. Na przykład – rodzic szarpiący

dejmowało próby domagania się o zaspo-dziecko za źle, według jego standardów, kajanie jego potrzeb, komunikowało swo-posprzątany pokój, jednocześnie przekra-je cierpienie, wsparcie ze strony bliskich cza psychologiczne granice dotyczące

osób i profesjonalistów może pomóc

ciała dziecka, nie dba o jego integralność w budowaniu ufnego przywiązania. Uf-emocjonalną, pokazuje, że dziecko nie ność może pomóc dziecku zaspokajać po-ma prawa posiadania własnego „świata”.

trzeby emocjonalne.

W procesie diagnozowania musi być

Trzeba pamiętać, że wszystkim formom

brany pod uwagę cały okres życia dziec-maltretowania dzieci towarzyszy maltre-ka – nawet taki czas, w którym dziecko towanie psychiczne – zachowaniom opie-nie było świadome zdarzeń zaniedbywa-

kunów stosujących przemoc fizyczną czy nia czy maltretowania, ale możemy spo-zaniedbujących dziecko towarzyszą dzia-dziewać się, że przypomni je sobie i ujaw-

łania (lub zaniedbanie działań) wyczer-ni w kontakcie z diagnostą.

Diagnoza potrzebna w terapii – autodiagnoza Istotną kwestią jest podejmowanie

je wszystkie stany emocjonalne dziecka podczas terapii działań służących auto-wiążące się z traumatycznymi przeżycia-diagnozie – czyli procesowi określania mi, a dziecko ma możliwość uaktyw-przez samo dziecko potrzeb, które ono nienia trudnych, doświadczanych wtedy komunikowało bądź nie, a które nie zo-emocji. Jeśli tylko jest to możliwe, współ-

stały zaspokojone. Określanie potrzeb praca ze sprawcą psychicznego krzyw-może być bardzo trudnym zadaniem,

dzenia dziecka jest niezmiernie potrzeb-gdyż często jest postrzegane przez dziec-na. Jednocześnie, nigdy nie powinno się ko jako źródło cierpienia. Może być infor-dopuszczać do udziału w procesie tera-macją o kolejnym „opuszczeniu” przez

peutycznym osoby – sprawcy cierpienia, opiekuna, czyli zlekceważeniu potrzeby jeśli dziecko nie wyrazi zgody na jej dziecka, zaprzeczeniu jej, wyśmianiu.

udział w terapii. Sprawca krzywdzenia Proces taki musi zachodzić pod uważną dziecka może uczestniczyć w terapii więzi.

opieką terapeuty, bowiem poziom zra-

Dodatkowe wsparcie może uzyskać w umienień może przyczynić się do spadku mo-jętnie prowadzonej grupie kształtowania tywacji dziecka do podejmowania prób

umiejętności wychowawczych.

radzenia sobie z cierpieniem. Proces ten może zostać rozpoczęty tylko w sytuacji

*

zapewnienia troskliwej opieki czy trwa-W artykule zasygnalizowałam kwestie

nia więzi terapeutycznej z dzieckiem. Po-związane z diagnozowaniem maltretowa-

winno mu towarzyszyć pokazanie możli-

nia psychicznego dziecka odbywające się wości odbudowania więzi z bliską osobą.

w relacji terapeutycznej, podkreślając, iż Odbudowywanie więzi może polegać na

w procesie diagnozowania kluczowe są

ukazaniu dziecku pełnego obrazu bliskiej role terapeuty, skrzywdzonego dziecka osoby oraz umożliwieniu integrowania

oraz sprawcy jego krzywdy. Terapeuta, pozytywnych i negatywnych doświad-korzystając z wiedzy na temat leczenia czeń dziecka z udziałem tej osoby. Waż-

skutków urazów psychicznych, a także

nym elementem tego procesu jest omó-

na temat definiowania zjawiska maltreto-wienie potrzeby bliskości bez doświad-wania, wraz z osobą zgłaszającą ustala czania krzywdy. Terapeuta konteneru-rozmiary krzywdy i możliwości leczenia.

4

Fenik / Diagnoza maltretowania psychicznego dziecka Komplementarnym elementem diagnozy

winy sprawcy. Informacje od osoby zgła-są informacje pochodzące od osoby

szającej przemoc wobec dziecka dotyczą-

krzywdzonej – dziecka, które przekazuje ce funkcjonowania sprawcy (np. stanu je-obraz swoich zranień. Informacje o za-go zdrowia psychicznego) uzupełniają

chowaniu sprawcy krzywdzenia pocho-

ocenę rozmiarów krzywdy dziecka. Ana-

dzące od dziecka, przy uznaniu jego wia-liza diagnozy i autodiagnozy sprawcy za-rygodności, są podstawowym dowodem

sługuje na odrębny artykuł.

FRAGMENT DIAGNOZY

Do gabinetu terapeutycznego zgłosiła się matka z 7-letnią dziewczynką. Zgłoszony-mi objawami były autodestrukcyjne zachowania dziecka – rytmiczne uderzanie głową o ścianę oraz zminimalizowana reakcja na każdą formę bólu fizycznego – oparzenie, zła-manie ręki. W trakcie badań neurologicznych nie stwierdzono u dziecka żadnych objawów uszkodzeń centralnego układu nerwowego.

Małżeństwo rodziców dziecka przeżywało kryzys, który przekształcił się w nieustanne konflikty i okresy braku jakiegokolwiek kontaktu werbalnego między małżonkami.

W czasie spotkania wstępnego ustalono, że czynnikiem wywołującym opisane zachowania dziecka mogła być reakcja matki na lęk dziecka przed podjęciem obowiązku szkolnego – powtarzające się wyśmiewanie strachu dziecka przed pójściem do szkoły oraz podobne reakcje matki w innych sytuacjach trudnych dla dziecka. Dodatkowym obciążeniem dla dziewczynki był długotrwały brak reakcji emocjonalnej matki na po-dejmowane przez dziecko próby nawiązania z nią relacji, a także brak kontaktu z ojcem.

BIBLIOGRAFIA

Amnesty International (rok) , tytuł publikacji lub dokumentu, wydawca, miejsce wydania.

Browne K.D. (1988), The nature of child abuse and neglect: an overview, Oxford, USA .

Helfer M.E., Kempe R.S., Krugman R.D. (1997), The battered child, University of Chicago Press, USA.

Piekarska A. (1991), Przemoc w rodzinie: agresja rodziców wobec dzieci, przejawy i psychologiczne uwarunkowania, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa .

5