Wydział Psychologii
Uniwersytetu Warszawskiego
Zjawisko rezyliencji (mechanizmy
ochronne)
Rola więzi z podstawowym opiekunem
Grażyna Kmita
Katedra Psychologii Klinicznej Dziecka i Rodziny
Wprowadzenie:
2
" Podatność (ang. vulnerability) = predyspozycja czy skłonność
niektórych osób do określonych chorób lub zaburzeń rozwoju w
obliczu negatywnych doświadczeń
ż� Termin ten ma swe z
ródła w określeniu  podatności na zranienie w
bitwie od łacińskiego vulnerare = zranić
" Rezyliencja/ Odporność (ang. resilience) = pozytywna
adaptacja pomimo negatywnych doświadczeń
ż� Termin ten odwołuje się do zjawiska wytrzymałości materiałów
fizycznych, które wytrzymują nacisk i nie ulegają pęknięciu,
złamaniu, itd. Odwołuje się też do pojęcia  zdrowienia , czy
elastyczności, sprężystości, od łac. resilire
�% za: Masten, Gewirtz, 2006
Rezyliencja
Wprowadzenie:
3
Naukowe zainteresowanie problematyką podatności i odporności
pojawiło się w XX wieku, w związku z poszukiwaniem przyczyn
chorób psychicznych i problemów rozwojowych.
" Modele zaburzeń psychicznych typu  predyspozycja  stresor
(np. Gottesman & Shields, 1972, 1982)
" Prace psychologów rozwojowych  np. klasyczne badania nad
wczesnym rozwojem osobowości, rozpoczęte w latach 30-tych
XX wieku  Murphy i Moriarty
ż� Różnice indywidualne w reakcjach dzieci na zdarzenia stresowe
ż� Wyróżnili  podatności pierwotne , ujawniające się wcześnie w
rozwoju i obecne od narodzin, oraz  wtórne , nabywane w
póz
niejszych doświadczeniach.
Rezyliencja
Definicje robocze
4
Masten i Gewirtz (2006) proponują:
" Podatność = skłonność do określonych negatywnych wyników w kontekście
ryzyka lub negatywnych zdarzeń
" Ryzyko= podwyższone prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnego lub
niepożądanego wyniku w przyszłości
" Czynnik ryzyka= dający się zmierzyć atrybut osób, ich relacji lub kontekstu
związany z ryzykiem
" Odporność= pozytywne wzory adaptacji w kontekście ryzyka lub negatywnych
zdarzeń
" Zasoby= dające się zmierzyć atrybuty osób, ich relacji lub kontekstu, ogólnie
związane z pozytywnymi wynikami czy rozwojem ( niezależnie od poziomu ryzyka
czy od zdarzeń negatywnych)
" Czynniki ochronne= dające się zmierzyć atrybuty osób, ich relacji lub kontekstu,
szczególnie związane z pozytywnymi wynikami czy rozwojem w sytuacji ryzyka
czy negatywnych zdarzeń.
Rezyliencja
Badania Emmy Werner
i współpracowników
5
" Emmy Werner-  matka odporności
" Profesor psychologii rozwojowej,
University of California, Davis.
" Ruth Smith,
" psycholog kliniczny, Kauai.
" Werner i Smith badały kohortę 700 dzieci urodzonych w jednym roku na
wyspie Kauai (Hawaje).
" Obserwacje prowadzono w latach 1955 - 1995.
" 1/3 badanych osób została zaliczona do grupy  wysokiego ryzyka , w
związku z powikłaniami okołoporodowymi.
" W tej grupie aż 70 osób rozwijało się zupełnie prawidłowo.
Rezyliencja
Badania Emmy Werner i współpracowników
6
" U pozostałych 2/3 z grupy wysokiego ryzyka wprawdzie wystąpiły
problemy, ale większość z tych osób zupełnie dobrze funkcjonowała w
wieku dorosłym, co potwierdzały wyniki badań psychologicznych, raporty
pracowników socjalnych, itp. Ponad 80% osób z wyjściowej grupy
wysokiego ryzyka wyrównała czy też poradziła sobie.
" Jakie czynniki ochronne mogły tutaj zadziałać? Zdaniem autorek było to
przede wszystkim wsparcie ze strony innych osób, relacja, która
pozwalała danej osobie doświadczyć, że można coś zmienić, że jest dla
kogoś kimś ważnym, że ktoś wierzy w jej możliwości.
" y
ródła wsparcia, poza osobami z rodziny to najczęściej sąsiedzi,
nauczyciele, wolontariusze. Ważniejsze były osoby, które realizowały
dany program pomocy niż program jako taki. Programy interwencji, które
okazały się najbardziej wartościowe to te, które w największym stopniu
rozwijały kompetencje objętych nimi osób.
Rezyliencja
Badania Emmy Werner i wsp.
7
 Nasze wyniki ,podobnie jak doniesienia innych badaczy amerykańskich i
europejskich przyjmujących perspektywę cyklu życia człowieka,
wskazują , że te  bufory (czynniki ochronne) wywierają znacznie głębszy
wpływ na życie dzieci, które wyrastały w bardzo niekorzystnych
warunkach niż specyficzne czynniki ryzyka czy stresujące zdarzenia
życiowe. Można sądzić, że przekraczają one bariery etniczne, klasy
społecznej, granice geograficzne i historyczne& Dają nam one coś w
rodzaju  korekcyjnej soczewki - świadomość  auto-naprawczej
tendencji, która sprawia, że dzieci zmierzają w kierunku normalnej
dorosłości, niezależnie od nawet najbardziej niesprzyjających
okoliczności
Werner, Smith
Rezyliencja
Badania Emmy Werner i wsp.
8
Badaczki zidentyfikowały dwa z
ródła
odporności psychicznej osób
badanych:
ż� Otwartość, wrodzona skłonność do
towarzyskości .
ż� Zdolność do zaangażowania kilku
z
ródeł wsparcia.
Rezyliencja
Podatność
9
" Jest pojęciem
ż� Probabilistycznym  odnosi się jedynie do potencjalnych zaburzeń
czy trudności w adaptacji w przyszłości.
ż� Warunkowym  odnosi się do specyficznych zaburzeń czy
 niekorzystnych wyników rozwojowych lub do nieprawidłowej
adaptacji jako takiej, oraz do specyficznych, niekorzystnych zdarzeń
(np. strata podstawowego opiekuna lub zdarzenie traumatyczne) lub
do ogólnie niekorzystnych warunków (np. bieda)
Przykładem podatności biologicznej może być fenyloketonuria.
Inne przykłady podatności nie wynikającej z uwarunkowań
genetycznych czy biologicznych, a związanej z doświadczeniami
dziecka to np. wczesna deprywacja i trauma.
ż� Rutter (2000) różnicuje pomiędzy  wskaz
nikami  a  mechanizmami
ryzyka. Przykład: rozłąka w dzieciństwie a depresja w wieku
dorosłym.
Rezyliencja
Procent dzieci w wieku do 3 lat z zaburzeniami/
opóz
nieniami rozwoju w zależności od nasilenia
działania czynników negatywnych
10
Liczba czynników ryzyka
�% y
ródło: Barth i in. (2008)
Rezyliencja
Podatność w perspektywie rozwojowej
11
" Podatność zmienia się w rozwoju
ż� Przykłady:
" Mózg niemowlęcia jest bardziej podatny na uszkodzenie wskutek
potrząsania niż u osoby dorosłej
" Niemowlę, które wykształciło już relację przywiązaniową może być
bardziej podatne na stres związany z separacją niż dziecko młodsze,
które jeszcze nie wybrało  obiektu miłości .
" Okresy tzw.  skoków rozwojowych czy nabywania nowych funkcji i
umiejętności mogą przejściowo stwarzać ryzyko i nowe obszary
podatności
ż� Przykłady
" Dziecko, które właśnie nauczyło się chodzić, może przez pewien czas,
dopóki nie udoskonali tej umiejętności, być bardziej narażone na upadki,
potłuczenie się, itp..
" Osiągnięcia w zakresie pamięci mogą przejściowo zwiększyć lęk
separacyjny u dziecka dopóki nie nabędzie ono nowych strategii radzenia
sobie czy umiejętności regulacyjnych.
Rezyliencja
Podatność w perspektywie rozwojowej
12
" Rozwojowe okresy przejściowe, których z
ródłem jest zmiana dotycząca
organizmu, kontekstu lub interakcji pomiędzy organizmem a kontekstem
 problem może pojawić się o ile dziecko nie otrzyma odpowiedniego
wsparcia niezbędnego w danej sytuacji
" Dzieci bardziej narażone są niż dorośli czy młodzież na zachowania i
zdarzenia poza ich kontrolą  tu ogromna systemu przywiązaniowego i
systemu opiekuńczego.
W tym sensie podatność dziecka = podatność systemu
dziecko-opiekun
" Samoregulacja czy regulacja self ma swe z
ródła w regulacji diadycznej w
ramach relacji przywiązaniowej (Sroufe, 1996)
" Relacja dziecko-opiekun jest kluczowa zarówno
z perspektywy podatności, jak i funkcji ochronnych!
Rezyliencja
Rezyliencja/Odporność
13
" Jest pojęciem
ż� Warunkowym
ż� Ale NIE probabilistycznym, gdyż odnosi się do
obserwowalnych zachowań jako wskaz
nika pozytywnej
adaptacji.
" Dla stwierdzenia odporności konieczne jest spełnienie
dwóch warunków:
ż� Ekspozycja na negatywne zdarzenia/ warunki
ż�  dobre radzenie sobie w życiu
Rezyliencja
Pojęcie rezyliencji/ odporności (ang. resilience)
14
"  Odporność można rozpatrywać jako  produkt końcowy
procesów buforowania , które wprawdzie nie eliminują ryzyka
i stresu ale pozwalają jednostce efektywnie sobie radzić z ich
skutkami. (Rutter, 1987)
" Operacyjnie można zdefiniować  odporność jako względnie
dobry wynik (w sensie psychicznego funkcjonowania osoby)
pomimo doświadczania sytuacji niosących poważne ryzyko
psychopatologii. (Rutter, 2000)
Rezyliencja
Problemy
15
ż� Jak mierzyć  pozytywną adaptację ?
" Brak symptomów psychopatologii vs. zachowania
pozytywne
" Adaptacja zewnętrzna (co dziecko robi?) vs. adaptacja
wewnętrzna (co dziecko czuje?); a może jedno i drugie?
" Jak dziecko radzi sobie z zadaniami rozwojowymi ( termin
wprowadzony przez Roberta Havighursta)
ż� Przykłady zadań rozwojowych: więz
z jedną lub
większą liczbą osób, nabywanie umiejętności
siadania, raczkowania, chodzenia, regulacja emocji,
odpowiednia zabawa za przedmiotach i z
rówieśnikami, itp..
Rezyliencja
Problemy
16
ż� Jak ocenić czy coś jest zagrożeniem/ stresorem/ zdarzeniem
negatywnym?
" Czy czynnik ryzyka jest przyczyną czy wyłącznie
korelatem? Jeśli to drugie, to może nie powinniśmy
używać tu terminu  czynnik ryzyka ? (Kraemer i wsp.,
1997)
" Pojęcie  ryzyka skumulowanego (Masten, Sameroff, i in.)
ż� Jakie są mechanizmy ochronne?
ż� W jaki sposób stresory i czynniki ochronne zmieniają relację
 ryzyko - funkcjonowanie dziecka?
Rezyliencja
Rezyliencja/ odporność  rola relacji z
podstawowymi opiekunami
17
" Relacja przywiązaniowa jest potężnym, adaptacyjnym narzędziem z
perspektywy regulacji stresu  pozwala modulować stres w
zróżnicowany, zmieniający się wraz z potrzebami rozwojowymi dziecka
sposób. System ten jest aktywizowany przez lęk i zagrożenia
spostrzegane przez dziecko lub osobę dorosłą, co prowadzi do
poszukiwania bliskości, kontaktu i innych zachowań przywiązaniowych
(Bowlby, 1969, 1972)
" Odniesienie społeczne, jako ważne z
ródło informacji o tym, co dana
sytuacja znaczy, na ile jest bezpieczna
" Dostępność emocjonalna, dostrojenie emocjonalne, wrażliwość na
sygnały dziecka  podstawowe warunki i zjawiska  odniesienia
społecznego i ufnej więzi z opiekunem
" Zjawiska te są dobrą ilustracją działania niezwykle sprawnego systemu
ochronnego w rozwoju człowieka, którego cechy można dostrzec
również u innych naczelnych.
�% Masten, Gewirtz, 2006
Rezyliencja
Teoria więzi
18
 Zdolność do tworzenia silnych emocjonalnych więzi
z wybranymi osobami jest podstawową cechą
ludzkiej natury, a jej zaczątki obecne są już u
noworodka. 
Bowlby (1988)
" John Bowlby (1907-1990)
" Mary Ainsworth (1913-1999)
Rezyliencja
Podstawowe pojęcia
19
" Więz
lub przywiązanie = długotrwały, emocjonalny związek z
konkretną osobą.
ż� Selektywność
ż� Poszukiwanie fizycznej bliskości
ż� Komfort i bezpieczeństwo
ż� Lęk separacyjny
" Podstawowy opiekun
" Zjawisko bezpiecznej bazy
" Zachowania przywiązaniowe
" System przywiązaniowy/ system eksploracji&
" Wewnętrzne robocze modele
Rezyliencja
Wzory więzi
Wzór więzi Zachowania w epizodach Zachowania w epizodach powrotu
20
rozłąki rodzica
Szuka bliskości i kontaktu z
Wyraz
ne sygnały, że dziecko rodzicem. Szybko wraca do
B
tęskni za rodzicem, zabawy i poznawania otoczenia.
Ufny
np. protestuje, płacze
Praktycznie prawie nie przejawia Unika, ignoruje rodzica lub próbuje
A
zaniepokojenia, nim kierować. W trakcie zabawy
Lękowy/ unikający
np. dalej bawi się, poznaje nowe mało odnosi się do rodzica.
otoczenie.
Opiera się, jest wysoce Trudno je uspokoić. Nie oddala się
C
zaniepokojone i  zestresowane od opiekuna. Mało eksploracji.
Lękowy 
ambiwalentny
Zaniepokojenie i poszukiwanie Dziecko nie ma spójnej strategii
D
rodzica, co jest niespójne z poszukiwania pocieszenia u
Zdezorganizowany
zachowaniem dziecko po rodzica. Dziecko może zastygać
powrocie rodzica, który nie tylko na widok rodzica, czy przejawiać
nie jest w stanie uspokoić różne inne nietypowe zachowania.
dziecka, ale tak jakby jeszcze
bardziej wywoływał w nim
zaniepokojenie.
Rezyliencja
Stabilność wzorców więzi wg POS
21
Bowlby  wzory więzi są produktem historii życia osoby i
obecnych okoliczności.
" Przegląd 9 projektów badawczych na próbach z klasy średniej
(1981-1996) i 8  na próbach z rodzin biednych (1979-2001)
" 24 różne próby osób badanych (N od 12 do 195 osób)
" Ogólna stabilność klasyfikacji więzi = procent osób w próbie
utrzymujących ten sam wzór w kolejnych badaniach
" Stabilność waha się od 30% (Lyons-Ruth, 1991) do 96%
(Waters, 1978)
Ross Thompson, 2006
Rezyliencja
22
Source: Worth Publishers IMAGE & LECTURE GALLERY
Rezyliencja
Wzory więzi u dzieci w wieku przedszkolnym
Wzór więzi Cassidy - Marvin Crittenden
Ufny: R jako bezpieczna baza do Ufny/ zrównoważony: Dz wyraża emocje i
23
B
eksploracji. Pozytywne zachowania Dz potrzeby wprost, bez napięcia, widoczna
w epizodach powrotu matki. bliskość z matką. Diada radzi sobie z
konfliktem czy różnicą zdań
Unikający: unika fizycznej i Obronny: Skupia się na zabawie i
A
psychicznej bliskości, nieco wycofany. eksploracji kosztem interakcji, unika
zaangażowania emocjonalnego i
konfrontacji
Ambiwalentny: silnie przeciwstawia Wymuszający: Intensywnie dąży do
C
się rozstaniu. Po powrocie matki zaangażowania rodzica. Wyolbrzymia
intensywnie szuka bliskości, częste problemy i konflikty. Z jednej strony
zachowania  dziecinne wymusza, z drugiej   rozbraja
Kontrolujący/ zdezorganizowany:
D
Zachowania kontrolujące i
zdezorganizowane
Obronny/ wymuszający: oba typy
A/C
zachowań obserwowane jednocześnie lub
naprzemiennie
Lękowy/ depresyjny: silny lęk, panika,
AD
smutek
Lękowy/ inny: sygnały lękowego Lękowy/ inny: Zachowuje się w sposób
IO lub U
wzoru nie spełniające powyższych niespójny
kryteriów
Rezyliencja
Wzory więzi
24
Organizacja
+
C A
B
Ufność
-
+
D
-
Rezyliencja
Co sprzyja rozwojowi ufnej więzi u dziecka?
25
" Dostępność fizyczna i emocjonalna (Bowlby)
" Wrażliwość na komunikaty dziecka (Ainsworth)
" Dostrojenie emocjonalne (Stern, Field)
" Współregulowanie i  naprawianie interakcji (Tronick)
" Funkcja refleksyjna, czyli nadawanie znaczenia
zachowaniom dziecka w kategoriach stanów
psychicznych (Fonagy, Target, Steele & Steele, i in.)
Rezyliencja
Jak można wspierać rozwój więzi ufnej?
26
Badania van den Boom (1994, 1995)
" 100 niemowląt o  trudnym temperamencie (niespokojne,
płaczliwe, itd.)
" Przydział losowy do dwóch grup:  interwencyjnej i kontrolnej
" Interwencja - 3 sesje poświęcone analizie interakcji matka-
dziecko w okresie między 6 a 9 m. ż. dziecka
" Cel: zwiększenie wrażliwości i responsywności matek w
interakcjach z dzieckiem wspieranie rozwoju ufnej relacji
przywiązaniowej.
Rezyliencja
Jak można wspierać rozwój więzi ufnej?
27
" Badania van den Boom (1994, 1995)
" Skuteczność oceniano biorąc pod uwagę m.in.:
ż� Klasyfikację więzi na podstawie POS a następnie AQS
ż� Jakość interakcji matka - dziecko
ż� Jakość interakcji dziecka z rówieśnikami
ż� Obserwowalne zachowania interakcyjne matki
ż� Zachowania interakcyjne dziecka
ż� Zachowania eksploracyjne dziecka
ż� Obserwację zabawy swobodnej  dostępność matki, współpraca i
wrażliwość na komunikaty partnera;
ż� Obserwację zachowania rodziny w czasie posiłku  porozumiewanie się,
kontrola i opieka.
Rezyliencja
Jak można wspierać rozwój więzi ufnej?
28
Wyniki uzyskane przez van den Boom:
ż� Istotnie większa wrażliwość matek na komunikaty dziecka w grupie
objętej interwencją w porównaniu z kontrolną
ż� W wieku 9 m  więcej czasu spędzonego razem, więcej zabawy
społecznej i współpracy w grupie objętej interwencją
ż� W wieku 12 m  więcej dzieci sklasyfikowanych jako wzór więzi
typu B w grupie objętej interwencją
ż� W wieku 18 m - liczba dzieci z wzorem więzi ufnej w grupie objętej
interwencją jeszcze wzrosła.
ż� W wieku 36 m  większa kompetencja społeczna u dzieci z grupy
objętej interwencją w porównaniu z kontrolną.
Rezyliencja
Czynniki ryzyka wystąpienia
więzi zdezorganizowanej
29
" Częstość występowania zdezorganizowanego wzorca więzi waha się od
15% w grupach małego ryzyka do 80% w grupach dzieci
doświadczających przemocy (za: Bakermans-Kranenburg i van
IJzendoorn, 2007)
" Postuluje się związek pomiędzy:
ż� tym wzorem więzi u dziecka a nieprzepracowaną stratą/ traumą u rodziców
(Lyons-Ruth i Jacobvitz, 1999 i wiele innych)
ż� Nietypowymi ( przerażającymi lub będącymi wyrazem przerażenia/ lęku)
zachowaniami rodziców a wzorem zdezorganizowanym u dziecka (Main i
Hesse, 1990; Abrams, Rifkin, Hesse, 2006 i wiele in.)
ż� Hipoteza zróżnicowanej podatności: u dzieci z polimorfizmem genu DRD4
(allel z 7 powtórzeniami) większe ryzyko więzi zdezorganizowanej ale tylko w
warunkach zwiększonego ryzyka środowiskowego (przemoc, zaniedbanie)
(Bakermans-Kranenburg i van IJzendoorn, 2007).
" Ten wzór więzi w największym stopniu wiąże się z wystąpieniem
zaburzeń psychicznych w póz
niejszym okresie życia.
Rezyliencja
Czy można zapobiegać więzi
zdezorganizowanej?
30
" Wnioski z meta-analizy Bakermans-Kranenburg, van IJzendoorna
i Juffer (2005) na podstawie 15 interwencji, w których
uczestniczyły N=842 osoby badane; Miarą skuteczności było
zmniejszenie się liczby dzieci z wzorem D.
" Najbardziej skuteczne okazały się interwencje:
ż� Rozpoczynające się po 6 m ż dziecka
ż� Ukierunkowane na zwiększenie responsywności i wrażliwości
opiekunów
ż� Skierowane do rodzin, w których czynniki ryzyka występowały u
dziecka
ż� Takie, w których w grupie kontrolnej występował większy odsetek
dzieci z wzorem zdezorganizowanym.
Rezyliencja
Więz
a rozwój dziecka
31
" Z badań wynika, że więz
wpływa na dalszy rozwój dziecka poprzez
związek z:
ż� Rozwojem centralnego układu nerwowego
ż� Regulacją emocji
ż� Regulacją zachowania
ż� Rozwojem wewnętrznych umysłowych reprezentacji
ż� Procesami motywacyjnymi
Długofalowe badania nad wczesnym przywiązaniem a póz
niejszym funkcjonowaniem psychologicznym:
ż� Minnesockie Badania nad Ryzykiem i Adaptacją (Sroufe et al.,2005)
ż� Badania NICHD nad Wczesną Opieką nad Dzieckiem (Raikes, Thompson, 2005)
ż� Denham et al., (2002).
WNIOSKI:
Ufność więzi z rodzicami wpływa na kompetencję społeczną
dziecka zarówno bezpośrednio, jak i poprzez kompetencję w
zakresie regulacji emocji.
Rezyliencja
Więz
modyfikuje wpływ czynników ryzyka - przykład
depresji poporodowej
32
Catherine A. McMahon, Byranne Barnett, Nicholas M. Kowalenko, Christopher C. Ten (2005).Maternal attachment state of mind
moderates the impact of postnatal depression on infant attachment. Journal of Child Psychology & Psychiatry, manuscript accepted
18 May 2005
Cel: Zbadanie, czy stan umysłu matki w odniesieniu do więzi z jej własnymi
rodzicami wpływa na związek pomiędzy depresją poporodową a
lękowym wzorem więzi u jej dziecka.
" Metoda: 111 matek (głównie z klasy średniej) i dzieci uczestniczyło w
badaniach długofalowych. Rodziny rekrutowano spośród tych, które
przebywały min. 5 dni w specjalnym oddziale szpitalnym, w związku z
trudnościami w karmieniu, itp..
ż� Depresję diagnozowano na podstawie kwestionariusza
diagnostycznego (Composite International Diagnostic Interview
(CIDI;World Health Organization, 1997) w okresie 4 i 12 mc-y po
porodzie oraz arkusza samoobserwacji (the Center for
Epidemiological Studies Depression Scale (CES-D; Radloff, 1977)- w
okresie 4, 12 i 15 mc-y po porodzie
ż� W 12 mc-u po porodzie przeprowadzono AAI, a wieku 15 mc-y dzieci
poddano Procedurze Obcej Sytuacji
Rezyliencja
Więz
modyfikuje wpływ czynników ryzyka - przykład
depresji poporodowej
33
" Wnioski: McMahon et al. (2005)
1. U matek, u których zdiagnozowano depresję, częściej występował
 lękowy stan umysłu w odniesieniu do więzi z własnymi rodzicami
(czyli  inne niż autonomiczny style więzi)
2. Dzieci matek cierpiących na chroniczną depresję częściej były lękowo
do nich przywiązane.
3. Jednak relacja pomiędzy depresją u matki a wzorem więzi u dziecka
jest modyfikowna przez zmienną:  stan umysłu w odniesieniu do relacji
przywiązaniowej z rodzicami . Autonomiczny styl więzi stanowił swego
rodzaju czynnik ochronny w przypadku chronicznej depresji, i pozwalał
przewidzieć ufny wzorzec więzi u dziecka.
Rezyliencja
Trzy modele podatności i odporności wg Masten i
Gewirtz, 2006
34
1. Model predyspozycja  stresor
2. Model czynników ochronnych/ kompensacyjnych
3. Model ścieżek adaptacyjnych i dynamiczne modele
rozwojowe
Rezyliencja
Modele podatności i odporności
wg Masten i Gewirtz, 2006
35
" Model predyspozycja  stresor
" Tematyka ponownie podjęta w dobie badań nad genomem  np. praca
opublikowana w Science - Caspi i wsp. (2002)  gen zw. z monoaminooksydazą A
(MAO-A) może mieć wpływ na rozwój zaburzeń antyspołecznych u dzieci
narażonych na znaczne zaniedbanie/ przemoc  znaczne zaniedbanie + genotyp
o niskim poziomie ekspresji MAO-A większe prawdopodobieństwo problemów
antyspołecznych niż u dzieci o wysokim poziomie.
Rezyliencja
Modele podatności i odporności wg Masten i
Gewirtz, 2006
36
" Model predyspozycja  stresor
ż� Pewną odmianą tego modelu jest model zakładający, że biologiczna
podatność na stresory może być efektem wczesnych doświadczeń
" Np.. Badania nad wpływem deprywacji i traumy u małych dzieci
na rozwijający się mózg (Gunnar, Schore, Siegel, i in.)
ż� Wczesne doświadczenia mogą zmieniać reaktywność
systemu odpowiedzi na stres (L-HPA) regulującego
aktywność glukokortykoidów. Ufna więz
reguluje ten system
hamując wzrost stężenia kortyzolu w odpowiedzi na stres, w
obecności podstawowego opiekuna (Gunnar, 2006)
ż� Zaniedbanie, przemoc i inne zaburzenia relacji wywołują
długotrwałe efekty w postaci nadmiernej aktywacji osi L-
HPA, niejako uwrażliwiając dziecko na póz
niejszy stres
(Gunnar, Bruce & Hickman, 2001).
Rezyliencja
Modele podatności i odporności wg Masten i
Gewirtz, 2006
37
" Model czynników ochronnych/ kompensacyjnych
ż� Np. Werner (2000)  dzieci, które mają wiele czynników
ryzyka radzą sobie dobrze o ile czynniki te równoważone są
przez odpowiednie zasoby w postaci czynników ochronnych.
Ta równowaga zmienia się w ciągu życia i wraz z rozwojem.
ż� Tu również badania Michaela Ruttera
Rezyliencja
Czynniki ochronne  ich znaczenie jest szczególne w
niekorzystnych warunkach
38
Garmezy (1985)  trzy główne grupy czynników ochronnych:
ż� Czynniki osobowościowe, np. autonomia, poczucie własnej
wartości, itp.
ż� Czynniki rodzinne, np. ciepło/ bliskość, spójność, brak
rozłamu/ większych konfliktów/ dysharmonii.
ż� Dostępność zewnętrznych systemów wsparcia.
Rutter (2000)  krytyka takiego podejścia; to są antonimy
czynników ryzyka. Proponuje poszukiwanie mechanizmów
ochronnych.
Rezyliencja
Czynniki ochronne
39
" Main, Kaplan, Cassidy (1985)  poznawczo-afektywne
przetwarzanie doświadczenia; liczy się nie tyle rzeczywiste
doświadczenie związane z więzią, ale to jak to doświadczenie
funkcjonuje w umyśle (wewnętrzny roboczy model relacji)
" Davidson (2000)  zdolność do szybkiego  zdrowienia i
 autoterapii po negatywnych doświadczeniach afektywnych jako
specyficzny aspekt regulacji emocji przyczyniający się do
odporności.
Rezyliencja
Czynniki czy mechanizmy?
Procesy regulacji emocji jako ważny mechanizm ochronny
40
Procesy zachodzące wewnątrz i na zewnątrz organizmu, dzięki którym
pobudzenie emocjonalne jest kierowane, kontrolowane, modulowane
i modyfikowane, by umożliwić jednostce adaptacyjne funkcjonowanie
w emocjonalnie angażujących sytuacjach
" Czynniki wewnętrzne, które kształtują rozwój regulacji emocji:
ż� Organizacyjne zmiany w funkcjonowaniu OUN
ż� Ontogeneza neurologicznych systemów hamowania w korze przedczołowej
ż� Lateralizacja półkul
ż� Rozwój systemu neuroprzekaz
ników
ż� Rozwijające się zdolności poznawcze dziecka oraz zdolność do symbolizacji
" Czynniki zewnętrzne  tu głównie wkład rodziców, a zwłaszcza
wymiana i regulacja afektywna w interakcjach z dzieckiem
(Cicchetti, Curtis, 2006)
Rezyliencja
Modele podatności i odporności wg Masten i
Gewirtz, 2006
41
" Model ścieżek adaptacyjnych i dynamiczne modele
rozwojowe
ż� Nieustannie kształtujemy i jesteśmy kształtowani przez
doświadczenie
ż� Niezwykła złożoność rozwoju ludzkiego (Lerner, Thelen,
Smith, i in.)
ż� Próba opisania złożonych ścieżek rozwojowych  do i  od
pozytywnej adaptacji i psychopatologii ( np. Masten & Reed,
2002, Sroufe, 1997).
Rezyliencja
Ad. trzeciego modelu odporności
42
`" drabina
" ROZWÓJ
= sieć ścieżek
Rezyliencja