Wykład 6
Kierunki nieortodoksyjne, szkoła historyczna i instytucjonalizm
6.1 Starsza szkoła historyczna
6.1.1. Przesłanki powstania kierunku
Przesłanki powstania szkoły historycznej mo\
na podzielić na polityczno - gospodarcze
i filozoficzno  intelektualne. Pierwsze związane są z sytuacją ekonomiczną Niemiec w XIX wieku.
Na początku wieku znajdowały się one na etapie powolnego przejscia od feudalizmu do kapitalizmu.
Były one krajem rolniczym, jeszcze w połowie XIX stulecia połowa ludności utrzymywała się
z rolnictwa. Co prawda istniało pewne oddziaływanie angielskiej rewolucji przemysłowej na
gospodarkę kraju, ale dotyczyło to głównie miast  w szczególności Berlina, gdzie niektóre
manufaktury wełniane zatrudniały ju\
w XVIII wieku po 3  4 tysięcy robotników1. Mieszczaństwo
niemieckie było jednak zbyt słabe aby zdobyć władzę, dlatego tez feudalny ustrój ekonomiczny
stanowił barierę wzrostu gospodarczego a\
do lat 70 tych XIX wieku. W Jako pierwszy zaczął rozwijać
się przemysł domowy i chałupniczy. Dopiero około roku 1830 rozpoczyna się stosunkowo silny rozwój
przemysłu kapitalistycznego poza Berlinem, a rolę wiodącą przyjmuje przemysł włókienniczy. W latach
40-tych rozpoczyna się budowa kolei \
elaznych min. na Górnym Śląsku oraz na trasie Nowa Ruda -
Wałbrzych. Budowa coraz to szerszej sieci kolejowych przyczyniła się do rozszerzenia wewnętrznych
obrotów, stanowiąc silny czynnik przyspieszenia rozwoju produkcji fabrycznej. Te działania jednak nie
mogły stanowić przeciwwagi dla konkurencji angielskiej.
Sytuację dodatkowo pogarszało potę\
ne rozbicie dzielnicowe, które w Niemczech przybierało
skrajne formy. Po Kongresie Wiedeńskim na ziemiach rdzennie niemieckich znajdowało się
Cesarstwo Austrii, 5 królestw, 38 księstw i 4 wolne miasta2. Komplikowało to powa\
nie wszelką
wymianę gospodarczą, gdy\
w ka\
dej jednostce terytorialnej obowiązywały inne przepisy dotyczące
produkcji i handlu oraz odmienne systemy fiskalne. Szczególnie ucią\
liwe były lokalne bariery celne.
Kupiec na trasie z Magdeburga do Drezna (180 km) musiał 16 razy opłacać cło.
W tej sytuacji postulat utworzenia jednolitego rynku niemieckiego, a przynajmniej jednolitego
obszaru celnego, stawał się pierwszoplanowy. Ju\
w 1818 r. zniesiono w Prusach cła wewnętrzne,
a nowa polityka celna popierała rozwój przemysłu. W 1834 r. niemal wszystkie państwa niemieckie
przystąpiły do Związku Celnego3, co ułatwiło tworzenie rynku wewnętrznego4.
Pod względem społecznym panowały tu stosunki na wpół feudalne. Co prawda w rejonach
zachodnich właściciele ziemscy nie mieli du\
ej siły politycznej, ale w Prusach poddaństwo
i pańszczyzna nadal się utrzymywały. Hamowało to dopływ wolnej siły roboczej do przemysłu Prus.
1
W.Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, Warszawa, PWE 2000, s. 191  195.
2
Ibidem, s.192.
3
Niemiecki Związek Celny, handlowo-polityczna organizacja państw niemieckich utworzona 1834 pod
przewodnictwem Prus dla ułatwienia wzajemnych kontaktów gospodarczych; zrzeszał 18, a od 1842 - 24 państwa
środkowych i północnych Niemiec; 1867 po reorganizacji do N.Z.C. weszli przedstawiciele państw
południowoniemieckich, a w 1888 - wolne miasta - Brema i Hamburg.
http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=90163.
4
E.Lipiński, Historia powszechnej myśli ekonomicznej do roku 1870. Warszawa, PWE.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 1
Historia myśli ekonomicznej
Wiosna Ludów w 1848 r. nie przyniosła w Niemczech zwycięstwa demokracji parlamentarnej.
Warstwa przemysłowców obawiała się zbyt radykalnej postawy robotników.
Powy\
sze uwarunkowania polityczno gospodarcze prowadziły do poszukiwania rozwiązań
w ramach jednolitego państwa. Jego najwa\
niejszym elementem stawał się naród, który łączył
wspólny język, tradycje i obszar. Nie trzeba było w tym przypadku dokonywać wyboru, jak dzieje się
z religią czy panującą dynastią. Podstawy filozoficzne do rozwoju takich poglądów stwarzała
klasyczna filozofia niemiecka.
Immanuel Kant5 rozwa\
ał m.in. imperatyw kategoryczny, bezwarunkowy nakaz moralny, którym
powinien się kierować człowiek, aby przezwycię\
yć egoizm i realizować powinności ogólnoludzkie
( postępuj wedle takiej tylko zasady, którą mógłbyś chcieć uczynić prawem ogólnym ).
Z kolei Georg Hegel, oprócz metody dialektycznej, wykorzystywanej przez Marksa, gloryfikował
państwo, jako najwy\
szy szczebel rozwoju społecznego. Naród zorganizowany w państwo staje się
największą ziemską potęgą. Państwo jest przejawem idei boskiej istniejącym na ziemi. Jest pierwotne
wobec jednostki i tylko ono nadaje jej sens. Istnieją cztery etapy rozwoju ludzkości: wschodni, grecki,
rzymski i germański. Naród niemiecki ma do spełnienia określoną misję rozwoju  ducha dziejów .
6.1.2. Prekursorzy szkoły historycznej.
Za pierwszego z prekursorów szkoły historycznej nale\
y uznać Johanna Fichte6. Jest on znany
przede wszystkim ze swoich poglądów filozoficznych, teorii czynu tworzącego rzeczywistość
i nadającej jej jakiś sens. Z punktu widzenia dalszego rozwoju szkoły historycznej wa\
ny był jego
pogląd na konieczność odrzucenia osobistego szczęścia i korzyści na rzecz czystej
bezinteresowności.
W swojej pracy Zamknięte państwo handlowe (1800) przeniósł swoją filozofię czynu w sferę
gospodarczą. Całkowicie odrzucił angielski model gospodarczy. Nie powinno być wolności
gospodarowania, a optymalny model państwa to model stanowo  cechowy, nawiązujący w pewnym
zakresie do  państwa idealnego Platona. Podstawowe grupy to  producenci zatrudnieni w przemyśle
wydobywczym,  rzemieślnicy zajmujący się działalnością w ramach przemysłu przetwórczego,
 kupcy prowadzący wymianę oraz stan zajmujący się zarządzaniem, obroną i kulturą. Fichte
proponuje totalny interwencjonizm państwowy. Ma on doprowadzić do absolutnej równości w podziale
dóbr. Ingerencja państwa sprowadza się do następujących działań:
1. Obywatele zamkniętego państwa handlowego (państwa idealnego) mają zakaz handlu
z obywatelami innych państw.
2. Wszystkie ceny są regulowane (obni\
ane) tak, \
eby kupowanie za granicą nie było opłacalne
(i pozostają na stałym poziomie).
3. Ewentualny eksport jest dotowany.
5
Immanuel Kant (ur. 22 kwietnia 1724 w Królewcu  zm. 12 lutego 1804 tam\
e)  filozof niemiecki; profesor logiki
i metafizyki na Uniwersytecie Królewieckim. Twórca filozofii krytycznej lub transcendentalnej, zakładającej \
e
podmiot jest poznawczym warunkiem przedmiotu.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Immanuel_Kant#Teoria_s.C4.85d.C3.B3w.
6
Johann Gottlieb Fichte (ur. 19 maja 1762 w Rammenau, zm. 27 stycznia 1814 w Berlinie)  jeden z trzech
wielkich filozofów niemieckiego klasycznego idealizmu.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Johann_Gottlieb_Fichte.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 2
Historia myśli ekonomicznej
4. Państwo ma tak\
e monopol na drukowanie pieniędzy.
5. Cena ka\
dego towaru jest administracyjnie ustalana. Jest to o tyle skomplikowane, \
e wliczone
w nią jest utrzymanie trzech stanów oraz urzędników i wojska.
6. Państwo gwarantuje ka\
demu obywatelowi pracę i zbyt jego towaru.
7. Urzędnicy państwowi mają za zadanie równie\
egzaminowanie wszystkich, chcących podjąć
pracę w określonym rzemiośle.
8. Państwo jest te\
tym, kto daje uprawnienia i pozwolenie na wykonywanie jakiejkolwiek
działalności handlowej.
9. Wyjazdy za granicę są dozwolone tylko określonym grupom.
10. Wprowadzony zostaje przymusowy i powszechny pobór wojskowy7.
Odmienne poglądy głosił Franz von Baader8. Odrzucał on indywidualizm Smitha, traktując
społeczeństwo jako jeden organizm. Podział pracy nie mo\
e wypływać z egoistycznych pobudek, lecz
z wzajemnego współdziałania, podobnie jak to się dzieje pomiędzy organami w \
ywym ciele.
Poszczególne stany społeczne są odbiciem podstawowych funkcji \
yciowych. Jako przedstawiciel
katolickiej nauki społecznej, widział niebezpieczeństwo powstania antagonistycznego społeczeństwa
dwuklasowego. Drogą do tego celu powinno być \
ycie zgodne z normami chrześcijańskimi. Je\
eli nie
przeprowadzi się we właściwym czasie odpowiednich reform, rewolucja stanie się nieunikniona.
Nale\
y stworzyć odpowiedni stan robotniczy a opiekę nad nim powierzyć księ\
om9. Odcięliby oni
drogę do proletariatu  demagogom i szkodliwym adwokatom . Wtedy, w miejsce zagro\
enia rewolucją,
obywatelsko nastawiony stan robotniczy stanie się podporą państwa.
Baader proponował tak\
e ograniczenie liberalnej polityki zatrudnienia i handlu zagranicznego.
Trzecim prekursorem szkoły historycznej był Adam M�ller10. Podobnie jak Fichte i Baader uwa\
ał
państwo za jeden organizm, który określa \
ycie ka\
dej jednostki. Z tego punktu widzenia krytykował
kapitalizm. Opiera się on na indywidualizmie i dominacji maszyny nad człowiekiem11. Celem takiej
gospodarki jest tylko zysk, przestaje ona słu\
yć celom wspólnoty narodowej. Powstaje nowa klasa
niewolników  proletariuszy.
Istotną wadą liberalizmu jest tak\
e zmiana myślenia o państwie. Przestaje ono być traktowane jako
dobro wspólne i staje się rodzajem manufaktury kierowanej przez bur\
uazję. Prowadzi to do walk
klasowych, strajków i niepokojów społecznych. Stanowi to zaprzeczenie jego wizji ładu. Ideałem dla
M�llera jest przepiękna, neofeudalna wieś niemiecka, gdzie pod nadzorem pana i księdza chłopi
uprawiali ziemię. Szczególną rolę przywiązywał M�ller do pieniądza. Jest to wartość narodowa i jego
siła nabywcza nie zale\
y od ilości zawartego w niej kruszcu. Kurs danej waluty jest odzwierciedleniem
wiary w państwo; czym ta wiara jest mocniejsza, tym kurs waluty wy\
szy.
7
P. Jurewicz, Johanna Gottlieba Fichtego Zamknięte państwo handlowe.
http://www.wolnosc.dekalog.pl/pdf/fichte.pdf.
8
Baader Franz Xaver Benedikt von (1765-1841), niemiecki filozof i teolog katolicki. 1826-1838 profesor
dogmatyki na uniwersytecie w Monachium. Główne dzieło ekonomiczne, O współczesnych nieporozumieniach
w społeczeństwie pomiędzy pozbawionymi majątku, czyli proletariatem, a klasami posiadającymi (1835).
http://portalwiedzy.onet.pl/78129,,,,baader_franz_xaver_benedikt_von,haslo.html.
9
Uwe Br�gmann, Kościoły i kwestia socjalna. http://www.kns.gower.pl/knp/uwe.htm.
10
Adam Heinrich M�ller (1779  1829). Urodził się i studiował w Berlinie. Główne dzieło Elementy nauki
o państwie (1809).
11
A. Wielomski, Adam Muller i niemiecka idea państwa. http://www.konserwatyzm.pl/pfrel.php?id=77.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 3
Historia myśli ekonomicznej
6.1.3. Poglądy przedstawicieli starszej szkoły historycznej (List, Knies, Hildebrand, Roscher)
Umieszczenie Lista12 wśród przedstawicieli starszej szkoły historycznej mo\
e budzić wątpliwości.
Jednak\
e z uwagi na fakt, \
e jego koncepcje ekonomiczne są znacznie szersze ni\
omówionych
powy\
ej prekursorów kierunku, podobnie jak Landreth i Colander13 uznałem go za przedstawiciela tej
szkoły.
W swoim podstawowym dziele próbował on stworzyć system, który pozwoliłby Niemcom a jednej
strony na zjednoczenie polityczne i gospodarcze, a z drugiej na wyjście ze stanu zacofania
gospodarczego. Niewątpliwie stworzył solidne podstawy do przyszłego ukształtowania się ekonomii
rozwoju.
Listowi nie było dane wykreowanie całościowej koncepcji okresu przejściowego. Mo\
na jednak
spróbować odtworzyć pełny system, na podstawie przesłanek zawartych w tomie I jego dzieła.
Rys.1
System narodowej ekonomii politycznej F.Lista.
y
ródło: W.Stankiewicz, Historia& op.cit.s.199.
Pozycje będące w blokach zakreskowanych oznaczają koncepcje Lista, które nie zostały
zrealizowane  są to tytuły projektowanych tomów14. Z istniejącego dorobku wynika, \
e podstawą
wyjściową była analiza dotychczasowych doktryn gospodarczych, w szczególności Adama Smitha
oraz opracowanie teorii rozwoju obejmujących pięć stadiów. Na podstawie analizy retrospektywnej
(obejmującej okresy przeszłe) buduje on swoją koncepcję rozwoju sił wytwórczych. Z niej wynikają
konkretne wskazówki dotyczące polityki gospodarczej, a w szczególności protekcjonizmu
wychowawczego.
List wyró\
nił pięć podstawowych stadiów rozwoju gospodarczego:
12
Friedrich List (1789  1846) był profesorem nauk państwowych w Tybindze a następnie doradcą związku
celnego. W 1841r. napisał swoje podstawowe dzieło Narodowy system ekonomii politycznej cz.I. Niestety
następne nie powstały, gdy\
załamany niepowodzeniami i nieuleczalną chorobą, List zmarł śmiercią samobójczą.
13
H.Landreth, D.C.Colander, Historia myśli ekonomicznej. Warszawa, PWN 2005.s.349.
14
W.Stankiewicz, Historia& op.cit.s. 199.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 4
Historia myśli ekonomicznej
1) Stan dzikości (myślistwa).
2) Stadium pasterstwa.
3) Stadium rolnictwa
4) Stadium rolniczo  przemysłowe.
5) Stadium rolniczo  przemysłowo  handlowe15.
Ka\
de stadium wymaga specyficznego stosunku do wymiany międzynarodowej. Tymczasem we
współczesnym świecie funkcjonują obok siebie kraje, o zdecydowanie zró\
nicowanym poziomie
rozwoju. Anglia stała się fabrykantem świata. Osiągnęła najwy\
sze stadium, rolniczo  przemysłowo 
handlowe. Powstał tu wielki przemysł fabryczny. Teorie liberalizmu gospodarczego, wolnego handlu,
głoszone przez Adama Smitha i Davida Ricardo, wcale nie stanowią nauki obiektywnej. Pod pozorem
nauki ukrywa się walkę o prymat narodu angielskiego na rynku światowym. W miarę tego jak
rewolucja przemysłowa ogarnia kraje europejskie, jak wzmacnia się klasa przemysłowa w Europie to
teorie liberalne przestają odpowiadać interesom nowych krajów16. Przechodzą one do stadium
rolniczo  przemysłowo  handlowego, a ten okres wymaga polityki ochronnej państwa. Bez sensu
jest wysłuchiwanie rad przedstawicieli ekonomii klasycznej o samodzielnym dojściu do wysokiego
poziomu rozwoju w warunkach wolnego handlu. Proces ten nale\
y przyspieszyć.
Ekonomia klasyczna koncentruje się na kategoriach związanych z wymianą, takich jak ilość, cena,
zysk i praca. Są to kategorie typowe dla gospodarki rozwiniętej. W słabiej rozwiniętych krajach
Europy, ekonomia powinna koncentrować się na określeniu warunków optymalnego rozwoju
narodowego kapitalizmu. List uwa\
a, \
e prawdziwe bogactwo nie oznacza nagromadzenia masy
towarowej, lecz stworzenie określonego potencjału produkcyjnego. Rozumie go bardzo szeroko, nie
tylko jako kapitał materialny, ale tak\
e jako, u\
ywając języka współczesnej ekonomii, kapitał ludzki
(List u\
ywa pojęcia kapitał duchowy). Kapitalizm dla swojego rozwoju potrzebuje nie tylko maszyn, ale
te\
idei organizacyjnych. Krytykuje smithowską koncepcję pracy produkcyjnej, podkreślając znaczenie
sfery niematerialnej (umysłowej)17. Ekonomia klasyczna wg Lista miała charakter antypaństwowy tzn.
negowała potrzebę interwencji państwa w \
ycie gospodarcze. Państwo zdaniem Lista powołane jest
do grania znacznie aktywniejszej roli: ma stwarzać warunki do akumulacji kapitału i zabezpieczenia
zysków. Uwa\
a, \
e zarówno Niemcy jak i Stany Zjednoczone powinny prowadzić szeroko rozumianą
politykę ochronną i wychowawczą.
Podstawowym instrumentem tej działalności są cła ochronne. Cła powinny być umiarkowane i nie
przekraczać 25%. Nie nale\
y obejmować nimi \
ywności i surowców. Cła mają charakter
wychowawczy i obowiązywać tylko do momentu osiągnięcia zdolności konkurencyjnej przez przemysł.
Wolny handel jest, bowiem w zasadzie korzystny, jeśli odbywa się między narodami jednakowo
i wszechstronnie rozwiniętymi.
Pozostałych przedstawicieli szkoły historycznej łączy przede wszystkim metoda badań. Choć
akcenty są tu rozło\
one w sposób niejednolity, to jednak wspólnym mianownikiem pozostaje tzw.
metoda historyczna. Opiera się ona na odrzuceniu abstrakcyjnych konstrukcji ekonomii klasycznej
15
Ibidem, s.200.
16
E.Lipiński, Historia& op.cit. s.426  427.
17
 Jakiś Newton, Watt, Kepler nie są tak produkcyjni, jak osioł, koń czy muł ciągnący pług&  E.Lipiński,
Historia& op.cit.s.429.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 5
Historia myśli ekonomicznej
i drobiazgowych badaniach empirycznych. Z Listem natomiast łączy ich przekonanie o silnych
powiązaniach wszystkich aspektów \
ycia społeczno gospodarczego.
Wilhelm Roscher18 uwa\
ał, \
e z
ródeł praw rozwoju ekonomicznego nale\
y szukać w badaniach
nad historią poszczególnych narodów. Badania takie powinny być kompleksowe i obejmować oprócz
gospodarki aspekty prawne, religijne i kulturowe. Wyró\
niał trzy stadia rozwoju społecznego: okres
młodości, dojrzałości i starczego rozkładu. Mimo zgromadzenia bardzo obszernego materiału
faktograficznego, nie określił jednak dokładnie czynników określających ewolucje społeczeństw.
W zakresie krytyki metody ekonomii klasycznej zajmował stanowisko umiarkowane. Nie odrzucał
całkowicie metod analizy abstrakcyjnej i dedukcyjnej. Porównywał ekonomię klasyczną do
matematyki, która obfituje w liczne abstrakcje, jednak\
e rzeczywistość odbiega od jej zało\
eń, bo jak
w rzeczywistości nie istnieje punkt, tak nie istnieje czysty zysk czy cena.
Bruno Hildebrand19 omawiając zagadnienie rozwoju społeczeństw, stwierdził, \
e ma on charakter
liniowy, polegający na osiąganiu coraz to wy\
szych stopni rozwoju w sposób płynny. Kryterium
określającym aktualny stopień rozwoju gospodarczego jest wymiana. Wyró\
niamy gospodarkę
naturalną, pienię\
ną i kredytową. Istnienie dwóch pierwszych potwierdziły ju\
badania historyczne,
natomiast o trzecim mo\
emy mówić na razie jako o tendencji.
Ekonomię rozumiał jako naukę historyczną, a nie teoretyczną. Powinna ona być częścią nauki
o kulturze uwzględniającą aspekty etyczne. Z tego punktu widzenia atakował ekonomię klasyczną.
Nawet, jeśli stworzy ona prawa uniwersalne, to i tak nie są one w stanie wyjaśnić rzeczywistości.
Działalność gospodarcza człowieka ma bowiem dwa aspekty: zewnętrzny i wewnętrzny. W pierwszym
decydującą rolę odgrywają zasoby przyrody i tutaj mogą działać prawa naturalne. W drugim aspekcie
człowiek przekształca ju\
zasoby przyrody, a tutaj dominje ju\
duch ludzki, nie podlegający prawom
naturalnym.
Karol Knies20 był najbardziej radykalnym przedstawicielem starszej szkoły historycznej. Uwa\
ał, \
e
ka\
da epoka charakteryzuje się tak daleko posuniętą specyfiką, \
e mo\
na mówić jedynie
o analogiach. Odrzuca nawet prawa rozwojowe formułowane przez Roschera i Hildebranda. Wiedza
o takich analogiach mo\
e być najwy\
ej pomocna przy określaniu polityki gospodarczej.
W tej sytuacji był najbardziej krytycznie ustosunkowany do twierdzeń ekonomii klasycznej. Jego
zdaniem, ogólne prawa historyczne, to w rzeczywistości wyjaśnianie obserwowanych zachowań ludzi
w procesie gospodarowania.
18
Wilhelm Roscher (1817-1894), niemiecki ekonomista, profesor uniwersytetów w Getyndze i Lipsku. Zasadnicze
jego dzieła to: Zarys wykładów o gospodarce państwa według metody historycznej (1843 r.) i System
gospodarstwa społecznego (1854 r.).
19
Hildebrand Bruno (1812-1878) z wykształcenia historyk, profesor uniwersytetów w Marburgu, Zurichu, Bernie i
Jenie. Główne dzieło: Gospodarka narodowa w teraz
niejszości i przyszłości (1848).
20
Karl Knies (1821-1898) był profesorem w Marburgu, Kassel, Freiburgu i Heidelbergu. W latach 1852-1855
wykładał w Schaffhausen. Podstawowym jego dziełem jest Ekonomia polityczna z punktu widzenia metody
historycznej (1853).
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 6
Historia myśli ekonomicznej
Pytania kontrolne:
1. Omów przesłanki polityczno  gospodarcze powstania szkoły historycznej.
2. Omów przesłanki filozoficzno  intelektualne powstania szkoły historycznej.
3. Scharakteryzuj poglądy Johanna Fichte.
4. Jakie były koncepcje ekonomiczne Franza von Baadera?
5. Dlaczego Adam M�ller krytykował gospodarkę kapitalistyczną?
6. Omów system ekonomiczny Lista.
7. Scharakteryzuj poglądy Roschera, Hildebranda i Kniesa.
Problemy do dyskusji:
1. Czy prawa ekonomiczne są niezale\
ne od warunków społeczno historycznych?
2. Czy kraje opóz
nione w rozwoju gospodarczym powinny stosować cła wychowawcze?
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 7
Historia myśli ekonomicznej