Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

1

Rozdział 1. Ogólna charakterystyka ba-
dań naukowych

1.1. WPROWADZENIE

1. Nie sposób przecenić potęgi i kluczowej roli nauki we współczesnym świecie. W

ciągu ostatnich kilkuset lat wynalazki naukowe zupełnie odmieniły sposób życia lu-

dzi naszego kręgu cywilizacyjnego, odsuwając w niebyt problemy dręczące nas od

niepamiętnych czasów. Dzięki nauce nie znamy głodu ani chłodu, nie lękamy się

chorób jeszcze niedawno dziesiątkujących społeczeństwa ludzkie, produkujemy

ogromne ilości potrzebnych nam (i niepotrzebnych!) dóbr. Samochody, samoloty,

telefony, telewizja, kino, komputery, zegarki, kosmetyki - w naszej cywilizacji

wszystkie sfery aktywności przeniknięte są wpływem nauki i jej wytworów. Ufamy,

że w przyszłości nauka równie skutecznie rozwiąże problemy, z którymi borykamy

się obecnie.

Nauka budzi respekt także i wtedy, gdy zdajemy sobie sprawę, że wyzwolone

przez nią potężne moce nierzadko stają się groźne dla ludzkości, czy to ze względu

na rozmaite skutki uboczne, czy bezmyślne, niekontrolowane wykorzystanie techno-

logii skądinąd pożytecznych, czy świadome ich użycie przez ludzi złej woli. Nieste-

ty, nauka z jednakową sprawnością ratuje ludzkie życie, jak ludzi tego życia pozba-

wia. Obie strony medalu pokazuje nam w swoich przekazach kultura popularna. Z

jednej strony mamy obraz roztargnionych, dobrodusznych naukowców w okularach

i białych kitlach, porozumiewających się niezrozumiałym żargonem, pracujących w

swoich laboratoriach dla dobra rodzaju ludzkiego. Mroczną zaś, budzącą lęk stronę

nauki uosabia filmowa postać szalonego naukowca (mad scientist) geniusza-

degenerata wykorzystującego swoje wynalazki do zdobycia władzy nad światem.

2. Wynalazki naukowe o praktycznym znaczeniu stanowią w pewnym sensie tylko

produkt uboczny tego, czym się nauka zajmuje w pierwszym rzędzie. Powstanie ra-

dia, rakiety kosmicznej czy szczepionek przeciw chorobom zakaźnym było możliwe

dzięki badaniom naukowym, którym z początku wcale nie przyświecał jakikolwiek

praktyczny cel. Badacze kierowali się zwykłą ciekawością, usilnie i wytrwale dążąc

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

2

do wykrycia prawidłowości rządzących występowaniem i przebiegiem interesujące-

go ich zjawiska. Starali się zrozumieć je, przeniknąć przyczyny, okoliczności wystę-

powania, związki z innymi zjawiskami, pojąć jego charakter i naturę. Systematyczne,

cierpliwe badania częstokroć prowadziły do wyników przerastających ich oczekiwa-

nia. Pionierzy badań nad elektrycznością, jak Benjamin Franklin (1706-1790),

Alessandro Volta (1745-1827), Luigi Galvani (1737-1798), nie podejrzewali, że zmie-

nią swoimi wynalazkami oblicze cywilizacji ludzkiej. Podobnie Gregor Mendel

(1822-1884) badając dziedziczenie cech u grochu zwyczajnego nie przypuszczał, że

otwiera wrota inżynierii genetycznej, dziedziny, której fantastyczne możliwości już

nas zadziwiają, pomimo że dopiero zaczynamy je poznawać.

3. W ciągu wieków zbudowano potężny gmach wiedzy naukowej obejmującej swoim

zasięgiem sporą część dostępnego poznaniu ludzkiemu świata. Zaproponowane

przez naukę objaśnienia rzeczywistości zapewniły jej wyjątkową pozycję w naszej

kulturze. Odmieniły one sposób myślenia ludzi o sobie i o świecie, wywierając głę-

boki wpływ na światopogląd współczesnego człowieka. Nauka odsunęła w niebyt

oferowane przez mitologie i religie namiastki rozumienia świata i zastąpiła je wyja-

śnieniami nieporównanie doskonalszymi. Już od dawna najwybitniejsi intelektualiści

unikają wygłaszania sądów niezgodnych z nauką, starając się jednocześnie uzyskać

dla swoich wywodów wsparcie z jej strony. Twierdzenia naukowe uchodzą w świa-

domości potocznej za niepowątpiewalne, zaś „udowodnić naukowo” znaczy wyka-

zać coś z najwyższą możliwą pewnością

1

.

4. Słowo „nauka” może być rozumiane na kilka sposobów, na przykład jako ogół

instytucji i organizacji pewnego rodzaju, działalność pewnej grupy ludzi zwanych

„naukowcami” czy jako wiedza do nauczenia się w szkole. Nas interesuje tutaj nauka

jako (a) pewien rodzaj działań poznawczych prowadzących do rozumienia rzeczy-

wistości, odkrywania praw rządzących zachodzącymi w niej zjawiskami (b) ogół

efektów uzyskanych w wyniku prowadzenia tych działań: twierdzenia, hipotezy,

teorie naukowe. Oczywiście działalność naukowa pozostaje w ścisłym związku z

różnymi związkami społecznymi: instytucjami takimi jak szkoły wyższe i instytuty

naukowe zatrudniającymi naukowców i przygotowujące studentów do ewentualnej

1

te potoczne poglądy nie w pełni odpowiadają prawdzie

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

3

pracy naukowej. Z kolei towarzystwa i fundacje naukowe oraz odpowiednie organy

administracji państwowej stwarzają odpowiednie warunki dla tej działalności. Nauki

w obecnych czasach nie da się uprawiać bez bibliotek, sieci informacji i dokumentacji

naukowej, publikatorów, przemysłu produkującego sprzęt i aparaturę badawczą.

Jednak te aspekty funkcjonowania nauki, choć ważne, nie będą nas w tej książce

zajmować.

1.2. KLASYFIKACJA NAUK

1. Najbardziej podstawowy jest podział nauk na nauki empiryczne zwane również

realnymi i nauki aprioryczne, zwane również formalnymi Różnicę między nimi ująć

można następująco: nauki empiryczne zajmują się rzeczywistością zewnętrzną, świa-

tem zjawisk zachodzących w czasie i przestrzeni, nauki aprioryczne zaś badają

obiekty abstrakcyjne, konstrukcje myślowe bytujące poza światem fizycznym i nie-

możliwe do obserwacji zmysłowej. Do nauk empirycznych zaliczamy przykładowo:

fizykę, chemię, astronomię, biologię, psychologię, do apriorycznych logikę formalną

oraz matematykę wraz z naukami matematycznymi takimi jak statystyka, teoria in-

formacji czy informatyka teoretyczna.

2. W naukach empirycznych przyjmuje się albo odrzuca twierdzenia na podstawie

rozumowania odwołującego się do wyników obserwacji i eksperymentów. Charakte-

rystyczne dla tych nauk jest postępowanie polegające na wysuwaniu hipotez będą-

cych swojego rodzaju domysłami, twierdzeniami próbnymi. W toku badań hipotezy

poddawane są rozmaitym testom sprawdzającym, mającym na celu ustalenie, czy

wyniki obserwacji lub eksperymentów zgadają się z tym, co dana hipoteza przewi-

duje. Na ogół zresztą badacze wysuwają kilka konkurencyjnych hipotez dotyczących

tego samego zjawiska czy grupy zjawisk. Celem badań jest wyłonienie hipotezy naj-

lepszej, takiej, która przewyższa inne pod względem zdolności do wyjaśniania i

przewidywania zjawisk, a także ogólności, dokładności czy prostoty.

W przypadku nauk apriorycznych przeciwnie - żadna obserwacja czy ekspery-

ment nie może ich twierdzeń ani obalić, ani potwierdzić. Jedyną metodą uzasadnia-

nia jest rozumowanie: twierdzenie przyjmuje się tylko wtedy, gdy da się je wywnio-

skować z tzw. aksjomatów - twierdzeń podstawowych o specjalnym statusie. Przykła-

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

4

dowo, twierdzenie 2+2=4 jest przyjęte w matematyce tylko dlatego, że można go

dowieść na podstawie aksjomatów teorii liczb, a nie dlatego, że matematycy stwier-

dzili jego prawdziwość licząc zapałki, kulki, czy owce. Tego twierdzenia nie da się

obserwacyjnie potwierdzić choćby z tego powodu, że dotyczy ono liczb, a więc

obiektów niedostępnych zmysłowo, należących do świata abstrakcji. Nie można ich

zobaczyć, usłyszeć, pomacać itp.. To samo dotyczy innych obiektów matematycz-

nych: trójkątów, kul, zbiorów, tensorów itp. Matematyka nie mówi nic na temat rze-

czywistości fizycznej. Jej użyteczność polega na dostarczaniu swojego rodzaju języ-

ka, którym możemy opisywać rzeczywistość i modelować interesujące nas jej aspek-

ty. Matematyka nie dostarcza informacji o świecie, ale jest narzędziem do przetwa-

rzania informacji: analizowania danych, wyciągania z nich wniosków.

3. Nauki empiryczne dzielą się dalej na nauki przyrodnicze i nauki społeczne. Różnicę

wyznacza przedmiot badań. Nauki przyrodnicze, takie jak fizyka, astronomia, geo-

logia, biologia, medycyna badają przyrodę ożywioną i nieożywioną oraz człowieka

traktowanego jako część przyrody. Do nauk społecznych z kolei zaliczamy przykła-

dowo antropologię, ekonomię, etnologię, historię, kryminalistykę, lingwistykę, nauki

polityczne, psychologię, pedagogikę, socjologię, teorię prawa. Nauki te interesują się

światem ludzi i ludzkich zachowań, relacjami między ludźmi i między grupami lu-

dzi, funkcjonowaniem ludzkich społeczeństw i kultur. W ramach nauk społecznych

odróżnia się nauki behawioralne i humanistyczne. Te pierwsze badają zachowania lu-

dzi

2

w różnych sytuacjach, relacje międzyludzkie, funkcjonowanie grup ludzkich,

społeczeństw, relacje międzygrupowe. Nauki humanistyczne natomiast interesują się

kulturą ludzką i wytworami człowieka, ich rozumieniem i interpretowaniem. Do

nauk behawioralnych zaliczymy psychologię, pedagogikę, socjologię, ekonomię, do

humanistycznych literaturoznawstwo, kulturoznawstwo, teorię prawa, lingwistykę.

Nauki, zwane stosowanymi, nastawione są na praktyczne wykorzystanie wiedzy

naukowej, zwykle korzystają one z wyników uzyskanych w innych naukach. Bada-

nia prowadzone są z myślą raczej o pożytku, niż zaspokojeniu ciekawości naukow-

ców. Przykładem służyć może kryminalistyka, czyli nauka o wykrywaniu sprawców

przestępstw. Wykorzystuje się w niej wyniki badań wielu innych nauk, między in-

2

behavior (ang.) - zachowanie

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

5

nymi kryminologii (nauki o przestępstwie), psychologii, chemii, medycyny, socjolo-

gii. Do nauk stosowanych zaliczymy również farmakologię, pedagogikę, psychiatrię

sądową, towaroznawstwo. Z kolei nauki zwane teoretycznymi (albo podstawowymi)

zupełnie nie interesują się w swoich badaniach względami praktycznymi, potrzeba-

mi ludzi itp. Stawiają sobie one za cel tylko rozszerzenie naszej wiedzy o świecie.

4.

Nauki powiązane są bardzo ścisłymi zależnościami. Badania w jednej z nich mogą

być ściśle uzależnione od wyników badań w innej, pokrewnej nauce. Często pola

badawcze dziedzin nakładają się na siebie tak, że nie jest możliwe poprowadzenie

linii rozgraniczającej. O wielu zagadnieniach nie da się powiedzieć, czy należą one

raczej do chemii, czy do fizyki, albo do psychologii czy socjologii. Wiele dyscyplin

lokuje się na pograniczu dwóch innych nauk, np. chemia fizyczna, geografia ekono-

miczna, biochemia czy psychologia społeczna.

Należy też powiedzieć, że wskazane wyżej charakterystyki i typologie nauk nie

tworzą ścisłej klasyfikacji. Często bowiem nauki łączą w sobie pierwiastki należące

do przeciwstawnych grup. Logika jest w zasadzie nauką aprioryczną, ale jej refleksja

nad błędem logicznym czy poprawnością rozumowań z całą pewnością ma charakter

nauki humanistycznej. Geografia łączy w sobie cechy nauki przyrodniczej i nauki

społecznej. Nierzadko też w ramach jednej nauki np. matematyki wyróżnia się jej

część teoretyczną i stosowaną.

1.3. CELE BADAŃ NAUKOWYCH

1. W potocznym mniemaniu działalność naukowa polega na gromadzeniu wiedzy o

świecie, naukowcy zaś to ludzie, którzy starają się możliwe najwięcej i najdokładniej

zaobserwować i zarejestrować. Wiedza naukowa zaś ma być zbiorem faktów - ści-

słych, precyzyjnych danych nagromadzonych przez pokolenia badaczy. I rzeczywi-

ście - nie sposób wyobrazić sobie uprawiania nauki bez gromadzenia wiedzy, reje-

strowania obserwacji, zbierania danych. Opisywanie zjawisk, obiektywne rejestro-

wanie zdarzeń, skrzętne gromadzenie dokładnych informacji należy bez wątpienia

do pierwszych zadań nauki. Jednak, jak zauważył Henri Poincaré (1854-1912): po-

dobnie jak sterta kamieni nie jest domem, tak nagromadzenie faktów jeszcze nie jest

nauką. Nauka w pełnym tego słowa znaczeniu rozpoczyna się z chwilą podjęcia prób

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

6

odpowiedzi na pytania dotyczące związków pomiędzy faktami, prawidłowości, któ-

rym one podlegają. Naukowiec nie poprzestaje na odnotowaniu wystąpienia zjawi-

ska i opisie jego przebiegu. On pyta dlaczego to zjawisko wystąpiło, jakie są jego

przyczyny, jakie związki z innymi zjawiskami, jak można z góry przewidzieć jego

wystąpienie i przebieg. Jego pragnieniem jest zrozumienie rzeczywistości: ujawnie-

nie jej natury, poznanie praw - czasem głęboko ukrytych - które nią rządzą. Znajo-

mość tych praw pozwala na realizowanie dwóch najdonioślejszych w nauce proce-

sów poznawczych, którymi są wyjaśnianie i przewidywanie. Kiedy naukowiec wyjaśnia

zjawisko, to wskazuje prawa, które rządzą jego przebiegiem, którym ono podlega. Te

same prawa rządzą również przyszłością, dają więc możliwość przewidywania, czyli

wyznaczania z góry tego, co się stanie w określonych warunkach. To potężne narzę-

dzie wpływania na rzeczywistość i kształtowania jej według swojej woli. Jeśli bo-

wiem potrafimy przewidzieć, co się stanie w danych warunkach, to wiemy, jakie wa-

runki wytworzą pożyteczny dla nas bieg rzeczy. Chemik wie, jakie substancje dobrać

i jakim procesom je poddać, by wytworzyć lekarstwo czy nawóz sztuczny. Inżynier

wie, jakie środki zastosować, by maszyna funkcjonowała dokładnie tak, jak zapla-

nował. Z samej swojej natury wyjaśnianie i przewidywanie łączą ścisłe związki. Jeśli

znamy prawa rządzące jakimś zjawiskiem, to możemy spodziewać się, że w oparciu

o te same prawa będziemy umieć dokonywać przewidywań dotyczących wystąpie-

nia i przebiegu tego zjawiska, a co za tym idzie zdobędziemy nad nim władzę. Do-

kładne wyjaśnienie zjawiska pioruna dało możliwość przewidywania przebiegu tego

zjawiska w różnych warunkach, i w konsekwencji sposobu uniknięcia zagrożenia z

jego strony. Od wyjaśnienia zjawiska przestępczości oczekujemy, że da nam narzę-

dzie przewidywania skutków różnych działań skierowanych przeciw jego występo-

waniu, a co za tym idzie, wyboru środków najskuteczniejszych.

1.4. METODOLOGIA NAUK

1. Skutecznym realizowaniem przez naukę jej celów zajmuje się dziedzina zwana

metodologią nauk. Analizuje ona metody stosowane w nauce próbując odpowiedzieć

na pytania o warunki ich poprawnego i skutecznego stosowania. Dziedzinę tę mo-

żemy podzielić na jedną metodologię ogólną i wiele metodologii szczegółowych. Meto-

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

7

dologia ogólna zajmuje wspólnymi dla wszystkich nauk prawidłowościami rządzą-

cymi procesem badawczym oraz metodami jego skutecznego prowadzenia. Rozpa-

truje metody takie jak klasyfikowanie, definiowanie, wnioskowanie, wyjaśnianie,

weryfikowanie hipotez, ogólne zasady prowadzenia eksperymentów. Metodologie

szczegółowe z kolei są przypisane poszczególnym naukom i interesują się metodami

mającymi znaczenie w danej nauce. Na przykład metodologia nauk społecznych

zajmuje się problemami takimi jak prowadzenie obserwacji zachowań ludzi, plano-

wanie i analizowanie eksperymentów psychologicznych, budowanie kwestionariu-

szy, konstruowanie testów psychologicznych.

2. Celem niniejszego podręcznika jest przedstawienie wybranych zagadnień należą-

cych zarówno do metodologii ogólnej, jak i szczegółowej. Prześledzimy ogólne zasa-

dy budowania systemu wiedzy naukowej, poznając pojęcia takie jak teoria naukowa,

prawo nauki, hipoteza, weryfikacja hipotez, by następnie przystąpić do omawiania

zagadnień istotnych z punktu widzenia praktyki badań w naukach społecznych,

głównie w psychologii i socjologii.

1.5 NAUKA JAKO WYTWÓR SPOŁECZNOŚCI BADACZY

1. Kiedy mówimy o naukowym rozumieniu rzeczywistości, nie mamy na myśli ja-

kiegoś stanu kontemplacyjnego połączonego z mistycznymi przeżyciami, przemianą

świadomości, doznaniem „oświecenia”, itp. Przed naukowcem stoi nieporównanie

trudniejsze, skomplikowane zadanie: jego rozumienie powinno mieć walor obiek-

tywny i sprawdzalny. Rozumienie naukowe musi być, jeśli można tak powiedzieć,

ogólnodostępne, możliwe do weryfikacji przez wszystkich ludzi wyposażonych we

właściwe kompetencje. Naukowiec stara się tedy, by inni badacze mogli zapoznać się

z jego sposobem myślenia, mogli porównać to z wynikami swoich własnych prze-

myśleń, wreszcie - zaakceptować lub poddać krytyce. Dotyczy to wszelkich wytwo-

rów działalności naukowej - każda idea jest poddawana wszechstronnemu, krytycz-

nemu badaniu przez społeczność badaczy. Służy temu specjalnie zorganizowana w

świecie nauki komunikacja, na którą oprócz stałych spotkań i dyskusji na konferen-

cjach naukowych składa się przede wszystkim podawanie wyników dociekań do

publicznej wiadomości w książkach lub czasopismach specjalistycznych. Prace nau-

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

8

kowe przybierają postać klarownego opisu obserwacji i eksperymentów, objaśnień i

przykładów, wreszcie wyprowadzonych twierdzeń czy sugerowanych hipotez. Są

napisane tak, aby maksymalnie ułatwić czytelnikowi niezależne zbadanie przedsta-

wionych tam twierdzeń. A więc badacz opisuje przeprowadzone przez siebie do-

świadczenie w taki sposób, by inni badacze mogli go w każdym istotnym szczególe

powtórzyć. Jeśli powołuje się na dane, które nie są oczywiste i powszechnie znane, to

zawsze wskazuje źródło ich pochodzenia. Jego ambicją jest rozpoznanie jako pierw-

szy słabych punktów swojego wywodu i wyraźne ich wskazanie oraz przedyskuto-

wanie, odparcie przewidywanych zarzutów.

2. Każdy kompetentny badacz ma prawo zgłosić krytykę dowolnych twierdzeń in-

nych badaczy, każdy ma też identyczne prawo do obrony swoich poglądów. Nie ma

możliwości uzasadniania twierdzeń przez powoływanie się na np. opinie sławnych

ludzi, powszechne mniemania albo zapisy dawnych, szacownych pism. Aby nowe

twierdzenie naukowe zostało przez społeczność badaczy przyjęte, musi przetrwać

proces surowej krytyki, wygrać twardą konkurencję z innymi ideami i koncepcjami.

Rozwój nauki to nieustanne ścieranie się myśli, walka idei, w rezultacie której na

placu boju pozostają te najsilniejsze, najlepiej potwierdzone, zgodne z najwyższymi

standardami krytyki. W świecie badań naukowych nie ma świętości. Żadne twier-

dzenie nie jest uznane raz na zawsze, każde może zostać w przyszłości podważone,

proces weryfikacji nigdy się nie kończy. Permanentnie analizuje się teorie już przyję-

te, dokonuje się replikacji kluczowych eksperymentów, wytyka się braki poprzed-

nich ujęć, luki w rozumowaniach. Nieustanny rozwój wiedzy naukowej powoduje,

że często trzeba poddawać gruntownej rewizji stare prawdy, które wydawały się

nienaruszalne i ostateczne. Trzeba je dostosowywać do nowych wymagań lub zastę-

pować innymi. Nauka słusznie została scharakteryzowana przez Carla Sagana (1934-

1996), sławnego astronoma i popularyzatora nauki jako „samokorygujący się pro-

ces”.

1.6 PSEUDONAUKA

1. Wiele dziedzin próbuje uchodzić w oczach szerokiej publiczności za naukowe, li-

cząc na dodanie sobie w ten sposób powagi i prestiżu. Na szczególną uwagę zasłu-

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

9

guje zjawisko pseudonauki (pseudos gr. fałszywy), czyli „udawania” nauki przez dzie-

dziny wyzbyte w istocie cech naukowości. Pseudonaukowe dziedziny to, przykła-

dowo, astrologia, homeopatia, irydologia, kreacjonizm, postrzeganie pozazmysłowe,

programowanie neurolingwistyczne (NLP), radiestezja (różdżkarstwo), refleksolo-

gia. Pseudonaukowcy, często zaopatrzeni w różne atrybuty „naukowości” (skompli-

kowane przyrządy, wykresy, komputery), wypowiadający się w niezrozumiałym,

„naukowym” żargonie wraz z wymyślnymi terminami w rodzaju psychoprzestrzeń,

biograwitacja, głoszą twierdzenia, które nie przeszły standardowej procedury weryfi-

kacyjnej, bądź przeszły ją z wynikiem negatywnym. Bazą tych twierdzeń jest speku-

lacja, często dowolna i fantastyczna, oparta o nieznane nauce teorie i zjawiska, o au-

torytety, albo jakieś niezwykłe źródła wiedzy: obdarzone niezwykłą mocą „media”,

prastare praktyki, święte księgi, tajemnicze istoty itp. Kiedy pojawia się pytanie o

dane uzasadniające te twierdzenia, to okazuje się, że materiały źródłowe nie istnieją

lub jest niedostępne, a doświadczenia na których oparto teorię były np. przeprowa-

dzone dawno temu przez nieznane osoby. Doświadczeń tych albo nikt nie potrafi

powtórzyć, albo też z góry wiadomo, że nie ma sensu ich wykonywać, bo są wadli-

wie zaprojektowane i nie mogą dać odpowiedzi na postawione pytania. Nierzadko

zresztą w pseudonauce projektuje się doświadczenia tak, że jedynym możliwym

wynikiem jest wynik pozytywny. Negatywne zaś wyniki innych, poprawnie zapro-

jektowanych doświadczeń nie są brane pod uwagę. Przykładem służyć może irydo-

logia, metoda diagnozowania chorób na podstawie badania tęczówki oka. Pomimo

że wielokrotnie eksperymentalnie wykazywano, że diagnozy irydologów mają war-

tość równą zwykłemu odgadywaniu, irydologia nadal prosperuje. Podobnie przed-

stawia się sytuacja w niektórych innych dziedzinach „medycyny alternatywnej”,

gdzie oferowanie nie sprawdzonych, a czasem nawet szkodliwych terapii medycz-

nych i odwodzenie chorych od poddania się sprawdzonym technikom medycznym

zagraża ich zdrowiu i życiu.

Często twierdzenia pseudonaukowców są tak sformułowane, że z różnych powo-

dów niemożliwe jest ich przetestowanie. Z reguły nie poddają oni swoich „odkryć”

osądowi społeczności naukowców, nie publikują ich w pismach naukowych, ignoru-

jąc wszelką krytykę. Pseudonaukę, co należy wyraźnie zaznaczyć, dyskredytuje nie

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

10

to, że jest fałszywa (to nie zawsze jest jasne), ale to, że nie poddaje swoich tez stan-

dardowej procedurze naukowej albo podtrzymuje je bez należytego odparcia krytyki

pod ich adresem.

1.7. WIEDZA POTOCZNA VS WIEDZA NAUKOWA

1.

Istnieje radykalna różnica pomiędzy potocznym, zdroworozsądkowym sposobem,

w jaki ludzie zwykle myślą o świecie i budują swoją wiedzę o nim, a sposobem, w

jaki czynią to naukowcy. Myśleniu naukowemu obce jest, tak charakterystyczne dla

myślenia potocznego, pochopne, pospieszne formułowanie sądów na podstawie nie-

jasnych, nie poddanych sprawdzeniu przesłanek. Naukowiec przed wydaniem opi-

nii na jakiś temat usilnie stara się uzyskać wiarygodne i ścisłe - i co najważniejsze -

kompletne dane na ten temat. Jego wnioski są zwykle dokładnie przemyślane,

ostrożne i wyważone. Często wyciąganie wniosków wymaga specjalnie obmyślo-

nych metod, nierzadko opartych na zaawansowanych modelach matematycznych.

Myślenie naukowe jest nacechowane krytycyzmem i sceptycyzmem. Krytycyzm ozna-

cza staranne gromadzenie i wnikliwe badanie wszystkich dostępnych racji przema-

wiających za i przeciw rozpatrywanemu poglądowi. Sceptycyzm zasadza się na

przyjmowaniu wyłącznie twierdzeń dobrze uzasadnionych. Sceptyk musi mieć ar-

gumenty bardzo wysokiej jakości, by zaakceptować jakieś twierdzenie. Woli raczej

powiedzieć „nie wiem”, niż wyrobić sobie pogląd w sposób pochopny. Przeciwień-

stwem sceptycyzmu jest naiwność, łatwowierność.

2. Myślenie większości ludzi nabiera cech krytycyzmu i sceptycyzmu jedynie tam,

gdzie popełnienie błędu może przynieść natychmiastowe, bolesne straty. Kiedy jed-

nak chodzi o kwestie mniej praktyczne, ogólne i bardziej abstrakcyjne, ludzie zado-

walają się danymi wyrywkowymi i niesprawdzonymi, zasłyszanymi, częstokroć

luźno związanymi z tematem. Nie bacząc na marną ilość i jakość wyjściowego mate-

riału w mgnieniu oka wyrabiają sobie stanowcze, często zdumiewająco ogólne prze-

konania. Niektórzy po spędzeniu kilku dni urlopu w obcym kraju, głównie na plaży,

potrafią podać rozbudowaną diagnozę sytuacji gospodarczo-społecznej tego kraju.

Na podstawie krótkiej notatki w prasie potrafią ocenić, czy wyrok sądu był słuszny.

Doniesienia popularnych mediów na temat katastrofy samolotu mogą być wystar-

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

11

czającą podstawą do samodzielnego dochodzenia przyczyn tej katastrofy itp. W

pewnym sondażu prowadzonym w Polsce w roku 2005 zapytano respondentów, czy

konstytucja Polski dobrze spełnia swoją rolę. Co ciekawe, aż 95% badanych miało

opinię na ten temat, to znaczy odpowiedziało „dobrze” lub „źle”. Jednocześnie z in-

nych badań wynika, że tylko 1% Polaków w ogóle czytało tekst Konstytucji.

3. Bardzo typowe dla myślenia potocznego jest jego wrażliwość na wpływ społeczny,

konformizm. Wiele poglądów przyjmuje się bez jakiegokolwiek badania, tylko ze

względu na to, że hołduje im środowisko, w którym jednostka żyje. Należą do nich

przekonania światopoglądowe, stereotypy, potoczne mądrości w rodzaju „żelazo

ściąga pioruny”, „niedojrzałe owoce popite wodą - tyfus gotowy”. Do tego dochodzi

„doświadczenie życiowe” będące zlepkiem różnych słabiej lub mocniej potwierdzo-

nych, nieusystematyzowanych przekonań, składających się na „intuicję” i dającą -

często złudne - poczucie oczywistości w wielu zawiłych w istocie kwestiach. W ba-

daniach naukowych wiedza potoczna odgrywa pewną rolę i nie da się jej wpływu

całkowicie wyeliminować. Można tylko czynić starania, by uniezależnić się od niej

tak dalece, jak to tylko jest możliwe. Naukowcy starają się, by ich rozumowania

oparte były o jasno określone, świadomie przyjęte przesłanki. W razie podejrzenia

błędu od razu uwaga zwraca się na te wykorzystane przesłanki, które mają charakter

intuicyjny, czy wychodzą od wiedzy potocznej badacza. One właśnie wymagają w

pierwszym rzędzie dokładniejszego sprawdzenia.

4. Kolejna cecha myślenia potocznego to tendencyjność: prowadzenie rozumowania

tak, by dojść do z góry upatrzonych wniosków. Człowiek myślący tendencyjnie po-

stępuje, jakby jego celem nie było odnalezienie odpowiedzi na pytanie, ale jakby

chciał potwierdzić odpowiedź znaną już wcześniej. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy,

gdy wchodzą w grę postawy dla nas osobiście ważne, utrwalone, oparte o emocje,

np. przekonania światopoglądowe, polityczne itp. Osoby zaangażowane w spory

polityczne przejawiają skłonności do niebrania pod uwagą informacji niekorzystnych

dla swojej opcji, np. uznając je bezpodstawnie za „propagandę”, interpretują wszel-

kie nadchodzące informacje tak, żeby uzgodnić je ze swoją postawą, starają się ko-

rzystać z tych źródeł wiedzy (np. prasy), o których z góry wiedzą, że potwierdzą ich

ulubione poglądy. Umysł ludzki przejawia naturalne dyspozycje do tendencyjności.

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

12

Badania wykazują, że działające w mroku nieświadomości mechanizmy psychiczne

kierują naszym myśleniem tak, by podtrzymać nasz aktualny stan przekonań. Lepiej

więc pamiętamy dane przemawiające za tym, w co wierzymy, niż te przeciwne. W

sposób żywiołowy poszukujemy danych raczej potwierdzających nasze poglądy niż

zaprzeczających im. Argumenty „za” naszymi opiniami wydają nam się bardziej lo-

giczne i przekonujące, niż „przeciw”. Tendencyjnością są zagrożeni również nau-

kowcy, chociaż oczywiście ich ideałem jest bezstronność w ocenie materiału badaw-

czego. Ważną bronią przeciw tendencyjności jest samo posiadanie świadomości za-

grożenia nią, co pozwala na odpowiednie przeciwdziałanie. Na przykład, ponieważ

łatwo można zapomnieć danych przemawiających przeciwko ulubionej hipotezie,

należy właśnie te dane dokładnie zanotować. Ponieważ kieruje nami impuls poszu-

kiwania wyłącznie tych danych, które potwierdzają nasze hipotezy, należy starannie

poszukiwać informacji mogących im zaprzeczyć. W szczególności należy aktywnie

dążyć do dyskusji z osobami, które mają przeciwne do nas poglądy. Konfrontowanie

przeciwstawnych opinii to bardzo ważny sposób przeciwstawiania się tendencyjno-

ści, którą, podkreślmy, zagrożony jest każdy.

Porównanie potocznego i naukowego stylu myślenia przedstawia poniższa tabel-

ka.

Tabela 1

Podejście potoczne

Podejście naukowe

Postawa badawcza

o niskim stopniu krytycyzmu, mało

sceptyczna

krytyczna, sceptyczna

Język

Wyrażenia nieprecyzyjne, wielo-

znaczne, często wartościujące, nace-

chowane emocjonalnie

Poddany kontroli, wyrażenia dokładnie

zdefiniowane, jednoznaczne, wyzbyte warto-

ściowania i nacechowania emocjonalnego.

Charakter danych

Dane wyrywkowe, nieścisłe, niepew-

ne.

Dążność do zdobycia danych kompletnych,

ścisłych, udokumentowanych.

Źródła danych

Dane zdobyte z przypadkowych

obserwacji, z tego co pod ręką, z wła-

snego doświadczenia życiowego,

przekonań wpojonych przez otocze-

nie, informacji zasłyszanych.

Dane uzyskane na drodze systematycznej,

kontrolowanej obserwacji i eksperymentu.

Informacje od innych badaczy, odpowiednio

udokumentowane wzgl. niezależnie spraw-

dzone .

Sposób wniosko-

wania na podsta-

Intuicyjny, subiektywny, tendencyj-

ny, uwzględniający tylko część da-

Metodyczny, obiektywny, bezstronny,

uwzględniający wszystkie dane.

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…

13

wie danych

nych

Wyniki badań

Bardzo ogólne, przyjmowane z nieza-

chwianą pewnością, ostateczne

Ostrożne, wyważone wnioski mające charak-

ter hipotez do dalszego badania