M Pauk, E Wółkiewicz Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII

Sobótka 2012, 4

PL ISSN 0037–7511

MARCIN PAUK

(Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego)
EWA WÓŁKIEWICZ

(Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie)

STRUKTURY ADMINISTRACYJNE ŚLĄSKA JAKO CZYNNIK

SPÓJNOŚCI PRAWNOUSTROJOWEJ (XII–XV W.)

1. Książę – komes – biskup: struktury zarządu w XII stuleciu
Na mapie politycznej Polski wczesnopiastowskiej Śląsk zajmował pozycję pe-

ryferyjną – należał zgodnie z klasyﬁkacją mediewistyki niemieckiej do regionów

„odległych od władzy”. Źródła XII-wieczne nie lokalizują tu wydarzeń polityki

wewnętrznej, w których uczestniczyliby piastowscy władcy, lecz jedynie działania

militarne w czasie wojen z Cesarstwem i Czechami. Jedyny dobrze poświadczony

pobyt władcy zwierzchniego w dzielnicy, niezwiązany z aktywnością militarną, to

przybycie princepsa Bolesława Kędzierzawego na uroczystość konsekracji kościo-

ła klasztornego na Ołbinie w 1149 r.

Książęta piastowscy nie dokonywali także

w prowincji okazałych inwestycji budowlanych. Znamienne jest to, że z wyjątkiem

biskupstwa dwie najważniejsze instytucje kościelne w stolicy prowincji do ostatniej

ćwierci XII w. – klasztory benedyktynów i kanoników regularnych – to fundacje

możnowładcze. Trójbiegunowy układ z Gnieznem, Krakowem i Płockiem jako

głównymi centrami władzy w tzw. drugiej monarchii piastowskiej marginalizował

nieco znaczenie Wrocławia. Znalazł się on jednak na liście Gallowych sedes regni

principales, jako trzecia obok Krakowa i Sandomierza stolica południowej dzielni-

cy, nadanej młodemu Krzywoustemu przez ojca. Ten pozornie peryferyjny i pogra-

niczny, niejako „frontowy” charakter prowincji śląskiej w XI i XII w. nie mógł nie

pozostawać bez wpływu na strukturę administracyjną, zakres władzy miejscowych

namiestników, a także konsolidację wspólnoty politycznej. Nie przypadkiem chyba

ze źródeł XII-wiecznych znamy głównie zarządców dwóch najbardziej narażo-

nych na ataki z zewnątrz prowincji państwa, tj. Śląska i Mazowsza – wojewodów

Magnusa (czynnego zresztą w obu prowincjach) i Żyry. Nic konkretnego jednak

o zakresie ich władzy politycznej i wojskowej powiedzieć nie sposób.

Schlesisches Urkundenbuch (dalej: SUb), t. 1, bearb. von Heinrich Appelt, Graz-Köln-Wien

1971, nr 19.

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

Kronika Anonima, opisując wydarzenia z ostatniego dziesięciolecia XI w., daje

unikatowy w skali innych dzielnic wgląd w strukturę polityczną prowincji wro-

cławskiej zarządzanej przez komesa Magnusa. Jego suwerenną władzę w prowincji

– z zasady ograniczoną jedynie wolą księcia – podważać miały wedle Anonima

roszczenia palatyna Sieciecha, który z pogwałceniem obyczaju mianował na Ślą-

sku podległych sobie urzędników. Wysoką pozycję wrocławskiego wielkorządcy

odzwierciedlał tytuł dux, przydany Magnusowi przez kronikarza, który zapewne

wypada rozumieć bardziej jako „wojewodę” niż „księcia”

. Jego decyzje w najistot-

niejszych sprawach były jednak ograniczone wolą lokalnej wspólnoty politycznej,

wyrażaną na wiecu. Mamy zatem do czynienia w skali lokalnej z odtworzeniem

trójbiegunowego, typowego dla wczesnej fazy protoparlamentaryzmu, układu:

komes/książę – możni – wiecujący populus

. Są powody, by przypuszczać, że ten

ostatni – złożony z ogółu wolnych – wzorem czeskich milites secundi ordinis lub

wojowników pomorskich znanych z żywotów św. Ottona nie tworzył w XII w.

osobnej siły politycznej, lecz podążał za zdaniem i aprobował rozstrzygnięcia po-

dejmowane przez członków elity możnowładczej.

Dwustopniową strukturę administracyjną rozległej monarchii piastowskiej,

w której obok okręgów grodowych istniały jednostki terytorialne wyższego rzędu

– prowincje, uznać trzeba za bezspornie dowiedzioną

. Słuszny wydaje się po-

gląd Janusza Bieniaka, który wskazał na analogiczną pozycję komesów prowincji

i młodszych Piastowiczów, otrzymujących niekiedy po osiągnięciu stosownego

wieku osobne dzielnice w zarząd już za życia ojca. Z tego względu uprawniony

wydaje się pogląd, że już w 1138 r. nowy senior dynastii wyznaczył swego najstar-

szego syna Bolesława Wysokiego na zarządcę prowincji śląskiej

. Struktura po-

działów politycznych XII-wiecznego Śląska daleka jest jednak od jednoznacznego

rozpoznania. Najwięcej kontrowersji wzbudza istnienie tzw. marchii głogowskiej,

poświadczonej nie tylko w kronice Wincentego Kadłubka jako udział Konrada

Władysławowica, ale już w dyplomie cesarza Lotara III z 1134 r. wystawionym

w Merseburgu, w którym jako świadek wśród możnowładców saskich i bawarskich

Dowodem na to, że nie chodzi tu o zabieg literacki Anonima, jest tytułowanie tym samym

określeniem komesa mazowieckiego Żyry przez Wincentego Kadłubka, zob. Karol Modzelewski,

Comites, principes, nobiles. Struktura klasy panującej w świetle terminologii Anonima Galla, [w:]

Cultus et cognitio. Studia z dziejów średniowiecznej kultury, red. Stefan K. Kuczyński, Warszawa

1976, s. 403–412; o Magnusie z kontrowersyjną koncepcją na temat jego dynastycznego anglosa-

skiego pochodzenia Tomasz Jurek, Kim był komes wrocławski Magnus?, [w:] Venerabiles, nobiles

et honesti, red. Andrzej Radzimiński, Toruń 1997, s. 181–192.

Zwięzła typologia zgromadzeń protoparlamentarnych we wczesnym średniowieczu: Timothy

Reuter, Assembly politics im western Europe from eighth century to the twelfth, [w:] idem, Medieval

Polities and Modern Mentalities, Cambridge 2006, s. 193–216.

Zwłaszcza Tadeusz Lalik, Organizacja grodowo-prowincjonalna w Polsce XI i początków XII

wieku, [w:] idem, Studia średniowieczne, Warszawa 2006, s. 386–391.

Janusz Bieniak, Powstanie księstwa opolsko-raciborskiego jako wyraz przekształcania się

Polski w dzielnicową poliarchię, [w:] Sacra Silentii provincia, red. Anna Pobóg-Lenartowicz,

Opole 2003, s. 53.

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

ﬁguruje Henryk marchio Glogoviensis

. Wbrew wypowiadanym w literaturze pol-

skiej opiniom jest bardzo wątpliwe, by był on członkiem rodzimej elity politycznej.

Przemawiają przeciwko temu zarówno jego imię, jak i pozycja na liście świadków

cesarskiego dokumentu: ﬁguruje on jako trzeci ze świadków świeckich, między

Konradem Wettynem, margrabią Miśni, i Dypoldem z Vohburga, margrabią Nord-

gau. Musiał zatem należeć do arystokracji Rzeszy lub wyróżniać się dynastycznym

pochodzeniem. Za najbardziej prawdopodobne uznać trzeba jego pokrewieństwo

lub powinowactwo z Piastami poprzez osobę Salomei z Bergu: mógł on być sio-

strzeńcem Salomei – synem jej siostry Rychezy i księcia czeskiego Władysława I.

W takim wypadku można dopuścić, że otrzymał on od wuja terytorium głogowskie

jako beneﬁcjum w czasie pobytu w Polsce

. Tadeusz Lalik datował wyodrębnienie

tej jednostki administracyjnej z prowincji śląskiej na lata między 1124 a 1134, a jej

zanik na początku rządów Henryka Brodatego, uznając, że za jej wyodrębnieniem

stały względy militarne. Występowanie tytułu margrabiego w dwóch niezależnych

i odległych w czasie źródłach sugeruje, że marchia głogowska była jednostką admi-

nistracyjną o sporej trwałości. Rozważyć wypada, czy godności margrabiowskiej

nie uzyskał już przed Henrykiem komes Wojsław wzmiankowany przez Kosma-

sa jako prefectus urbis Glogov

. Wyróżnikiem centralnych funkcji Głogowa jest

ufundowanie tam kapituły. Mielibyśmy zatem do czynienia z jedną z najstarszych

instytucji kościelnych tego typu w Polsce. Uznanie wiarygodności tradycji łą-

czącej fundację kapituły głogowskiej z Bolesławem Krzywoustym lub komesem

Wojsławem

oznaczałoby, że Głogów awansował już w pierwszej ćwierci XII w.

do rangi porównywalnej z innymi centrami prowincji i udziałów książęcych, jak

Sandomierz, Kalisz i Wiślica

. Dodatkową przesłanką za odrębnością prowincji

SUb, t. 1, nr 8. Por. Tadeusz L a l i k, Marchie w Polsce XII wieku, „Kwartalnik Historyczny”,

73, 1966, s. 818–824.

Analogią do takiego rozwiązania jest nadanie ziemi kłodzkiej w beneficjum samemu Bolesła-

wowi Krzywoustemu przez jego wuja, księcia czeskiego Brzetysława II. Wspieranie synów Włady-

sława I, siostrzeńców Salomei z Bergu, jako potencjalnych pretendentów do tronu praskiego leżało

w interesie Krzywoustego, skonfliktowanego z aktualnym władcą czeskim Sobiesławem I.

Cosmae Pragensis, Chronica Boemorum, hrsg. von Bertold Bretholz, Berolini 1923 (Monu-

menta Germaniae historica. Scriptores rerum Germanicarum. Series nova, 2), ks. 3/56, s. 231.

Tomasz Jurek, Kto i kiedy ufundował kolegiatę głogowską?, „Śląski Kwartalnik Historycz-

ny Sobótka”, 49, 1994, s. 21–35, w skądinąd przekonującej analizie źródeł, wykazał, że informa-

cja o wczesnej fundacji kolegiaty pochodzi z nieznanej obecnie zapiski pochodzącej z Głogowa.

Wątpliwości budzić musi jednak pogląd o przypisaniu dzieła fundacji Wojsławowi dopiero przez

XVI-wiecznego annalistę, podczas gdy w oryginalnym źródle figurować miał jako fundator pozba-

wiony imienia „dux” – w domyśle Bolesław Krzywousty. Tak skonstruowana zapiska z XII w. nie

spełniałaby swojej podstawowej funkcji kommemoracyjnej. Dlatego można sądzić, że jeśli istotnie

przyjąć istnienie takiej wczesnej noty o założeniu kolegiaty, figurować w niej musiało imię Wojsława

opatrzone tytułem dux. Analogię do tego stanowi książęcy (czy może raczej wojewodziński) tytuł

komesa wrocławskiego Magnusa w kronice Anonima.

Także analogie czeskie świadczą jednoznacznie o lokowaniu w XI i początkach XII w. fundacji

kapituł w istotnych ośrodkach politycznych. Na temat fundacji kolegiaty Tadeusz Lalik, Początki

kolegiaty głogowskiej, [w:] Ze studiów nad średniowiecznym Głogowem i Krosnem, Zielona Góra

1970, s. 63–73; Henryk Gerlic, Kapituła głogowska w dobie piastowskiej i jagiellońskiej (1120–

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

głogowskiej w XII w. jest też pewna odmienność ekonomiczna, przejawiająca się

dłuższym niż na Śląsku trwaniem mennictwa denarowego

Daleka od precyzji terminologia nie ułatwia dociekań na temat statusu po-

szczególnych ośrodków grodowych i form ich zarządu w XII i XIII w. Trudna

do interpretacji jest np. wzmiankowana w falsyﬁkacie lubiąskim potestas Legni-

censis, z której dziesięciny uzyskał klasztor lubiąski

. Trudno rozstrzygnąć, czy

za terminem tym kryje się „zwykły” okręg grodowy, czy może jednostka teryto-

rialna wyższego rzędu, porównywalna z prowincją wrocławską czy „marchią”

głogowską

. Ranga Legnicy, gdzie Henryk Brodaty wzniósł murowane palacjum

w sztauﬁjskim stylu, wydaje się w każdym razie nieporównanie wyższa niż innych

grodów kasztelańskich na XIII-wiecznym Śląsku. Przesłanki te każą sądzić, że

obok wspólnoty politycznej skupionej wokół ośrodka wrocławskiego – o której

istnieniu zaświadcza bezsprzecznie relacja Anonima – istnieć mogły analogiczne

wspólnoty, których centra polityczno-sądowe zlokalizowane były w innych waż-

niejszych grodach śląskich. Efemeryczne jeszcze w XII w. podziały dynastyczne

honorować mogły istnienie tych ponadlokalnych struktur, choć z drugiej strony

właśnie wydzielanie dzielnic mogło dopiero generować powstawanie wiązanych

z nimi instytucji. Skąpość źródeł i wnioskowanie per analogiam nie pozwalają

jednoznacznie rozstrzygnąć tego dylematu.

2. Grody i kasztelanie
Drugim istotnym problemem pozostaje wciąż nierozstrzygnięte zagadnienie

genezy i funkcji organizacji kasztelańskiej. Obowiązujący w nauce konsensus co

do jej powstania po połowie XI w. jako podstawowej struktury administracyjnej

drugiej monarchii piastowskiej zburzyła koncepcja Sławomira Gawlasa, który

w kasztelaniach – w kształcie znanym ze źródeł XIII w. – dostrzega raczej pro-

dukt głębokiej reformy administracyjno-ustrojowej drugiej połowy XII i początku

XIII stulecia. Autor ten nawiązał do poglądu sformułowanego przez Marka Ce-

twińskiego, który uznał pojawienie się tytułu castellanus w źródłach śląskich za

wyznacznik ustrojowej innowacji

. Dostrzegał w tym symptomy wczesnej feudali-

zacji urzędów śląskich, uznając, że w XIII w. miały one charakter beneﬁcjów-lenn

zamkowych. Istnienie organizacji grodowej przed tym okresem nie może jednak

budzić wątpliwości – dla Śląska poświadczają ją zarówno źródła pisane z bullą

–1526), Gliwice 1993, s. 14–22; Olgierd Czerner, Badania kolegiaty w Głogowie, [w:] Osadnictwo

i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnieźnieńskiego, red. Andrzej Buko, Warszawa 2000,

s. 355–358.

Borys Paszkiewicz, Początki mennictwa głogowskiego, [w:] Glogovia Maior. Wielki Głogów

między blaskiem dziejów a cieniem ruin, red. Bogusław Czechowicz, Głogów 2010, s. 65–66.

SUb, t. 1, nr 45.

Marta Młynarska-Kaletynowa, „Potestas Legnicensis”, [w:] Cultus et cognitio, s. 393–

–401.

Marek Cetwiński, Śląski tygiel: studia z dziejów polskiego średniowiecza (rozdz. IV.4: Kasz-

telanie i kasztelanowie na Śląsku w XIII i XIV wieku), Częstochowa 2001, s. 255–275.

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

Hadriana IV z 1155 r. na czele, jak i relikty materialne. Problemy nastręcza jednak

określenie jej funkcji skarbowo-administracyjnych i sądowych, o których źródła

przed początkiem XIII w. informują niezwykle skąpo. Za bezowocne uznać trzeba

poszukiwanie tu reliktów organizacji terytorialnej Śląska w okresie przedpaństwo-

wym. Datowanie archeologiczne większości grodów wskazuje na ich wzniesienie

w drugiej połowie X lub na początku XI stulecia

. Rozwijające się w ostatnich

dziesięcioleciach badania archeologiczne grodów wczesnośredniowiecznych,

zwłaszcza ośrodków o znaczeniu lokalnym, ukierunkowane zresztą bardzo mocno

na najstarszą fazę ich budowy, u progu państwowości – nie są w stanie poszerzyć

wiedzy o znacznej liczbie zjawisk społecznych: np. ujawnione w materiale wy-

kopaliskowym duże ilości zwęglonego zboża zgromadzonego w grodzie mogą

przemawiać zarówno za jego funkcją zbiornicy świadczeń od ludności, jak i np.

o zgromadzeniu na okres wojenny dużych zapasów z innych źródeł, choćby ma-

jątków panującego lub zarządzającego możnowładcy

. Podkreślić jednak trzeba

zasadniczą ciągłość struktury zarządu, którą najlepiej ilustrują listy ośrodków

grodowych w dwóch bullach papieskich dla biskupstwa wrocławskiego z lat 1155

i 1245

: z 17 (wraz z wymienionymi osobno Sądowlem i Koźlem) grodów wy-

szczególnionych w tej pierwszej, 12 wymieniono także w tej drugiej. Znamienne

jest, że zniknęły z niej nazwy miejscowe najtrudniejsze do jednoznacznej identy-

ﬁkacji, zamiast nich zaś pojawiły się nowe ośrodki zarządu, których lokalizacja

nie budzi wątpliwości

. Można na tej podstawie sformułować wniosek, że oprócz

uzupełnienia listy kasztelanii należących do obediencji biskupa wrocławskiego

– w bulli z 1155 r. ewidentnie niekompletnej lub uwzględniającej tylko okręgi po-

graniczne (co wyjaśniałoby brak Wrocławia, Opola czy Legnicy) – uchwytne jest

tu do pewnego stopnia zjawisko petryﬁkacji struktury zarządu Śląska na przełomie

XII i XIII w., co nie oznacza bynajmniej, że w tym drugim stuleciu nie podlegała

ona żadnym przeobrażeniom

. Niewątpliwie rację ma Sławomir Gawlas, wska-

zując, że „w ciągu XIII w. musiała też następować ewolucja urzędu kasztelana”

Sławomir Moździoch, Organizacja gospodarcza państwa wczesnopiastowskiego na Śląsku,

Wrocław 1990, s. 48–50. Wyniki nowszych badań tegoż autora w Bytomiu Odrzańskim i Ryczynie

dowodzą na podstawie uzyskanych datowań dendrochronologicznych, że tamtejsze grody wzniesio-

no w latach 80. X w., a zatem zasadne wydaje się ich łączenie z podbojem piastowskim, zob. idem,

Castrum munitissimum Bytom. Lokalny ośrodek władzy w państwie piastowskim, Warszawa 2002,

s. 184–189; Sławomir Moździoch, Magdalena Przysiężna-Pizarska, Gród Recen – refugium

episcopi, [w:] Milicz – Clavis Regni Poloniae. Gród na pograniczu, red. Justyna Kolenda, Wrocław

2008, s. 249–252.

Zob. Moździoch, Castrum munitissimum Bytom, s. 193–194.

SUb, t. 1, nr 28; SUb, t. 2, bearb. von Winfried Irgang, Köln-Wien 1977, nr 287.

W bulli z 1245 r. nie odnajdujemy grodów Gramolin, Godivice, Szobolezske i Sezesko.

O organizacji nowych okręgów w XIII w. np. Marta Młynarska-Kaletynowa, Z zagadnień

zarządu terytorialnego Śląska w XIII wieku. Nowe kasztelanie: na Ślęży, w Urazie i Oleśnicy, „Ar-

chaeologia Historica Polona”, 15/2, 2005, s. 125–137.

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

i „trzeba się liczyć z doraźnymi korektami sieci ośrodków, próbami bardziej prze-

myślanej ich reorganizacji”

Czy zatem między tymi datami wyznaczonymi przez obie bulle wrocławskie,

blisko schyłku XII w. doszło na Śląsku do decydującej przebudowy struktury admi-

nistracyjnej? Punktem wyjścia koncepcji reformy struktury zarządu u progu XIII w.

jest fakt nagłego i masowego pojawienia się w dokumentach Henryka I Brodatego

z lat 1202–1203 urzędników zarządu terytorialnego określonych jako castellani:

w dyspozycji dyplomu dla klasztoru lubiąskiego tytuł ten przydano Imbramowi

Gniewomirowicowi, kasztelanowi Ryczyna, oraz Stefanowi, kasztelanowi Żagania,

natomiast w liście świadków wymieniono jeszcze kasztelanów Lubusza, Żagania,

Głogowa, Bolesławca, Legnicy, Nowogrodu Bobrzańskiego i Sądowla. Dyplom

dla cysterek trzebnickich z tego samego roku uzupełnia tę listę o kasztelanów By-

tomia Odrzańskiego, Barda i Krosna Odrzańskiego

. Nietrudno zatem dostrzec,

że dostojnicy ci zarządzali zachodnią częścią władztwa Henryka Brodatego. W po-

zostałych grodach śląskich, łącznie z położonymi na obszarze władztwa książąt

raciborsko-opolskich, kasztelanowie pojawili się około dwóch dekad później. Od

tego momentu odnotowujemy stałą obecność dostojników tytułowanych mianem

kasztelanów w obecności książąt śląskich: stanowią oni najliczniejszą i najbardziej

wyróżnioną – bo odnotowywaną zazwyczaj przed urzędnikami dworskimi – kate-

gorię świadków w dyplomach Henryka Brodatego

Koncepcji Sławomira Gawlasa, dobrze ufundowanej na materiale porównaw-

czym z obszaru Rzeszy, nie da się zatem łatwo obalić, ani też wesprzeć źródłami

rodzimymi. Pojawiają się tu te same dylematy metodologiczne co w innych dys-

kusjach historiograﬁcznych dotyczących podstaw ustrojowych średniowiecznej

Europy: np. genezy instytucji hrabstwa i kompetencji hrabiów karolińskich we

wschodniej części imperium w IX stuleciu

. Koncepcja przebudowy struktury

administracyjnej na Śląsku u progu XIII w. znakomicie wpisuje się w dynamikę

przemian społecznych i prawnoustrojowych zdecydowanie wyższą niż w innych

dzielnicach państwa piastowskiego. Zróżnicowane dowody na modernizacyjną

politykę książąt śląskich, tj. promocja migracji rycerstwa i osadników, lokacje

wraz z recepcją prawa niemieckiego oraz architektura obronno-rezydencjalna no-

wego typu, wspierają prawdopodobieństwo wykorzystania wzorców administracji

Sławomir Gawlas, O kształt zjednoczonego królestwa. Niemieckie władztwo terytorialne

a geneza społeczno-ustrojowej odrębności Polski, Warszawa

2000, s. 74.

SUb, t. 1, nr 83.

Anna Doroszewska, Otoczenie Henryka Brodatego i Jadwigi jako środowisko społeczne,

Warszawa 1978, s. 27–30.

Pojawienie się licznych wzmianek o grafach alemańskich w dokumentach sangalleńskich za

rządów Ludwika Pobożnego tłumaczył Michael Borgolte, Geschichte der Grafschaften Alemaniens

in fränkischer Zeit, Sigmaringen 1984 (Vorträge und Forschungen. Sonderband, 31), gruntowną

reformą administracyjną w pierwszych dekadach IX w.; dla jego polemisty Hansa K. Schulzego,

Grundprobleme der Grafschaftsverfassung. Kritische Bemerkungen zu einer Neuerscheinung, „Zeit-

schrift für Württembergische Landesgeschichte”, 44, 1985, s. 265–282, powodem tego stanu rzeczy

była jedynie reforma zwyczajów kancelaryjnych.

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

burgrabiowskiej w doskonale znanych synom Władysława Wygnańca terytoriach

cesarskich w Turyngii

. Trzeba to rozumieć jako dążenie do konsolidacji, a zara-

zem lepszej kontroli i eksploatacji ekonomicznej podległego terytorium. Wbrew

kontrowersjom terminologicznym narosłym wokół rozumienia terminu beneﬁcium

w źródłach śląskich, nie sposób odmówić kasztelaniom także istotnej roli w kształ-

towaniu relacji między księciem a elitą polityczną. W kulturze politycznej XIII

w. ciągle aktualny zdaje się wyrażony przez Kosmasa na początku poprzedniego

stulecia postulat właściwego urządzenia relacji władzy, w którym powinnością

panującego wobec swych ﬁdeles jest castra

et populus ad regendum committere.

Dlatego ambiwalencji w rozumieniu istoty średniowiecznej „struktury admini-

stracyjnej” nie rozstrzyga dychotomiczne rozróżnienie beneﬁcium i ofﬁcium, jak

chciałby to chyba widzieć Tomasz Jurek w polemice ze zreferowanym wcześniej

poglądem Cetwińskiego

. Trzynastowieczne kasztelanie to zapewne zarazem

i urząd, i beneﬁcjum, rozumiane jako partycypacja w dochodach i autorytecie pa-

nującego, którym obdarowuje się członków elity politycznej. Rozważając kwestię

czynników spójności regionalnej i ponadregionalnej Śląska w średniowieczu, nie

sposób nie uwzględnić roli tamtejszej elity możnowładczej jako istotnego czynnika

politycznego. W nauce dominuje pogląd o ogólnopaństwowym charakterze elity

XII-wiecznej, który wsparty jest na wnioskowaniu z rozmieszczenia najstarszych

dóbr ziemskich

. Od przełomu XII i XIII w. następował proces terytorializacji

elit – bądź to jako naturalna reakcja na petryﬁkację podziałów politycznych, bądź

to wymuszony planową polityką książąt. To ostatnie zjawisko zdaniem Tomasza

Jurka dotyczyć miało Śląska, gdzie po powrocie potomków Władysława Wygnańca

doszło do znaczącej wymiany elity możnowładczej. Wysoki odsetek cudzoziemców

na urzędach kasztelańskich oraz relatywnie duża rotacja w obsadzie poszczegól-

nych kasztelanii pozwalają uznać, że aż do końca funkcjonowania całej struktury

władcy śląscy zachowali pełną kontrolę nad praktyką czasowych, czasem być może

nawet dożywotnich, ale nie dziedzicznych nominacji

3. Integracyjna praktyka władzy: podróże i rezydencje panującego
W realiach XII–XIII w. jedyną skuteczną metodą sprawowania władzy nad tery-

torium – oprócz organizacji grodowo-kasztelańskiej – były jego regularne objazdy

przez panującego wraz z własnym dworem. Na pierwszy plan wysuwają się funk-

Zob. zwłaszcza André Thieme, Die Burggrafschaft Altenburg, Leipzig 2001; František K u b ů,

Die staufische Ministerialität im Egerland: Ein Beitrag zur Siedlungs- und Verwaltungsgeschichte,

Pressath 1995.

Tomasz Jurek (rec.), Studia z dziejów średniowiecza polskiego i powszechnego, Wrocław 1989,

„Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 45, 1990, s. 552–553.

Tomasz Jurek, Rotacja elity dworskiej na Śląsku w XII–XIV w., [w:] Genealogia – władza

i społeczeństwo w Polsce średniowiecznej, red. Andrzej Radzimiński, Jan Wroniszewski, Toruń

1999, s. 7–27; idem, Elity Śląska w późniejszym średniowieczu, [w:] Kolory i struktury średniowie-

cza, red. Wojciech Fałkowski, Warszawa 2004, s. 404.

Użyteczne zestawienie kasztelanów śląskich w XIII w.: Ulrich Schmilewski, Der schlesische

Adel bis zum Ende des 13. Jahrhunderts, Würzburg 2001, s. 270–288.

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

cje administracyjno-kontrolne i ekonomiczne takich podróży, ale z pewnością nie

należy pomijać ich walorów reprezentacyjnych i legitymizacyjnych. Ów mobilny

charakter średniowiecznych monarchów jest zagadnieniem dobrze rozpoznanym,

aczkolwiek skąpość źródeł dyplomatycznych nie pozwala w warunkach polskich

wyzyskać w pełni wniosków o wartościowaniu przestrzeni z punktu widzenia

władzy, płynących np. z analizy itinerariów królewskich w Rzeszy X–XIII w.

Z punktu widzenia spójności władztwa, a także (choć to znacznie słabiej uchwyt-

ne) tożsamości i identyﬁkacji poddanych z władzą, kwestia obecności lub absencji

panującego wydaje się jednak mieć kapitalne znaczenie, dlatego podejmiemy próbę

jej krótkiego zarysowania dla epoki od początku rządów Henryka Brodatego aż

po pierwszy podział dzielnicowy Śląska w 1249 r. Niekwestionowana rola sto-

łeczna Wrocławia przejawia się w 16 wystawionych tam dyplomach książęcych;

wraz ze źródłami narracyjnymi potwierdzają one także relatywnie częste pobyty

w dworze książęcym w Leśnicy, położonym w odległości ok. 10 km od Wrocławia

przy trakcie wiodącym na zachód. Pełnił on najpewniej nie tylko funkcję stacji

w podróżach książęcych w kierunku Legnicy, ale także był ośrodkiem rewiru ło-

wieckiego

. Rola rezydencji legnickiej, przebudowanej przez Henryka, lub może

jeszcze przez jego ojca, na wzór palacjów cesarskich, nie znalazła już jednak od-

zwierciedlenia w liczbie wystawionych tam dokumentów. Więcej ich przypada na

położony kilkanaście kilometrów od Legnicy dwór książęcy w Rokitnicy

. Mo-

żemy zatem przyjąć, że główną oś komunikacyjną w przestrzeni władztwa książąt

śląskich w pierwszej połowie XIII w. wyznaczają podróże panującego pomiędzy

Wrocławiem z jednej, a Legnicą i Rokitnicą z drugiej strony. Na jej trasie, której

długość wynosi w przybliżeniu ponad 80 km, leżały Leśnica oraz założona przed

1235 r. Środa Śląska. Wśród miejsc odwiedzanych okresowo odnajdujemy także

najważniejsze fundacje książęce – klasztory w Lubiążu, Trzebnicy i Henrykowie,

jak również dwór w Brzegu, gdzie poświadczony jest zjazd Brodatego z Bolesła-

wem Wstydliwym na Boże Narodzenie 1234 r.

Jako miejsce pobytu władcy nie-

zmiernie rzadko pojawia sie natomiast Głogów

. Cykliczne zmiany w itinerariach

książęcych – uchwytne mimo skąpości podstaw źródłowych – wywołane były

nie tylko nowymi podziałami dynastycznymi, kreacją nowych i zanikiem starych

ośrodków administracyjnych i rezydencjalnych, ale także bez wątpienia osobistymi

Najobszerniej o funkcjach Leśnicy w XIII w. Marta Młynarska-Kaletynowa, W sprawie

początków dworu książęcego w Leśnicy, [w:] Viae historiae. Księga jubileuszowa dedykowana Pro-

fesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Mateusz Goliński,

Stanisław Rosik, Wrocław 2001, s. 277–282; wątpliwość wobec istnienia tam murowanej siedziby

książęcej wyraziła ostatnio Małgorzata Chorowska, Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki,

pałace, wieże mieszkalne, Wrocław 2003, s. 64–66.

Na temat dworów książęcych na XIII-wiecznym Śląsku zob. Karol Modzelewski, Organi-

zacja gospodarcza państwa piastowskiego, Poznań

2000, s. 52–57.

SUb, t. 2, nr 79.

W 1208 r. odbył się tu na Boże Narodzenie zjazd Henryka Brodatego z książętami wielko-

polskimi Władysławem Laskonogim i Władysławem Odowicem, połączony z uroczystością chrztu

nieznanego z imienia syna pary książęcej, SUb, t. 1, nr 116.

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

preferencjami panujących. Tytułem przykładu wskazać można, jakie zmiany zaszły

w tej materii w ciągu kilku lat rządów synów Henryka Pobożnego (1241–1249):

Bolesław Rogatka nie wystawił w tym czasie ani jednego dyplomu w Rokitnicy,

co niewątpliwie świadczy o upadku znaczenia tamtejszego zamku jako rezydencji

książęcej, w przeciwieństwie do poprzedników natomiast zatrzymywał się w gro-

dzie na Ślęży

. Na tej podstawie można z pewnością wyróżnić rejony o czaso-

wej, ale regularnie ponawiającej się obecności panującego, gdzie władza książęca

demonstrowana była w sposób ﬁzyczny, a także rejony peryferyjne – odwiedzane

rzadko bądź wcale, gdzie władca reprezentowany był w najlepszym razie przez

swoich urzędników. Multiplikacja podziałów dynastycznych w drugiej połowie

XIII w. prowadzić musiała nieuchronnie do przemian w sposobie administrowania:

objazdy książęce przestały być nieodzownym warunkiem skutecznej kontroli tery-

torium i manifestacji władzy nad niewielkimi dzielnicami. Badania nad itinerariami

książęcymi na Śląsku, mimo obﬁtej zwłaszcza dla późnego średniowiecza bazy

źródłowej, są jak dotąd słabo zaawansowane. Ich szersze wykorzystanie pozwoli

na lepsze rozpoznanie nie tylko kwestii zarządu terytorialnego księstw, ale także

mechanizmów sprawowania władzy w późnym średniowieczu

Badanie struktury administracyjnej Śląska – niełatwe dla XII i XIII stulecia ze

względów źródłowych – nie przynosi rozstrzygających wniosków na temat roli

owej struktury dla wykształcenia się tożsamości i spoistości regionu. Mnożące się

w XIII w. dwory i związane z nimi partykularne hierarchie urzędnicze na szczeblu

księstw dzielnicowych z trudem wyobrazić sobie można jako czynnik integrujący.

Złudna zdaje się nawet terminologia wskazująca na istnienie jakiejś ogólnośląskiej

jedności administracyjnej. Pisząc w drugiej połowie XIII w. o fundatorze swego

klasztoru, notariuszu książęcym Mikołaju, opat henrykowski Piotr stwierdził, że

z tytułu wykonywania swoich kancelaryjnych obowiązków spoczywał na nim re-

gimen totius terre Sleziensis

. Uznając nawet pewną dozę kronikarskiej licentia

poetica w kreowaniu wizerunku swego bohatera, trudno jednak przyjąć, aby pod

określeniem terra Sleziensis cysterski kronikarz mógł rozumieć coś innego niż

władztwo mikołajowego chlebodawcy, Henryka Brodatego, ani w momencie pisa-

nia dzieła, ani też w czasie, do którego odnosi się narracja, nieobejmujące przecież

całej ziemi dziś nazywanej Śląskiem.

SUb, t. 2, nr 231, 299, 339; o grodzie i kasztelanii ślężańskiej zob. Młynarska-Kaletynowa,

Z zagadnień zarządu, s. 127–129.

Dobrym przykładem służyć może studium Tomasza Jurka, In sede viduali. Nad itinerarium

księżnej świdnickiej Agnieszki z lat 1385–1392, [w:] Europa Środkowa i Wschodnia w polityce

Piastów, red. Krystyna Zielińska-Melkowska, Toruń 1997, s. 275–289. Na temat itinerariów

biskupów wrocławskich: Ewa Wółkiewicz, Curia episcopalis. Organizacja rezydencji biskupów

wrocławskich w późnym średniowieczu, [w:] Dom, majątek, klient, sługa – manifestacja pozycji

elit w przestrzeni materialnej i społecznej Europy (XIII–XIX wiek), red. Marcin Pauk, Warszawa

2010.

Liber fundationis claustri sancte Mariae Virginis in Heinrichow czyli Księga henrykowska,

wyd. Roman Grodecki, Wrocław 1991, s. 110.

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

4. Biskupstwo wrocławskie w XII–XIII w. – uniﬁkacja kościelna

v. decentralizacja polityczna
Nie ulega wątpliwości, że Śląsk pozostawał jedyną prowincją państwa piastow-

skiego poddaną jednemu zwierzchnikowi kościelnemu w osobie biskupa wrocław-

skiego. W tym sensie sytuacja ta znajduje analogię bardziej we władztwie Przemy-

ślidów, posiadającym dwa biskupstwa odpowiadające najogólniej podstawowemu

podziałowi politycznemu na Czechy i Morawy, niż w pozostałych dzielnicach

piastowskich (rozdzielonych tak jak Wielkopolska czy Mazowsze pomiędzy dwie

diecezje). Już sam fakt pokrywania się z grubsza utworzonej w 1000 r. kościelnej

jednostki administracyjnej z dość jasno wyznaczonymi naturalnymi granicami

regionu określanego w źródłach terminem „Silesia”, stanowi przesłankę do przy-

pisania strukturze kościelnej dużej roli w budowaniu podstaw tożsamości regio-

nalnej

. W sferze wyobrażeń politycznych średniowiecza szczególną rolę odegrać

mógł kult patrona biskupstwa użyty jako instrument konstruowania wspólnoty, do

czego jeszcze przyjdzie nawiązać w dalszej części tego rozdziału. Poczucie wspól-

noty obediencji kościelnej wśród mieszkańców prowincji śląskiej stanowi zatem

najstarszy możliwy do uchwycenia ślad podstaw zbiorowej tożsamości, przekra-

czającej ramy wspólnot krewniaczych i sąsiedzkich

Najstarsza topograﬁa grodowa Śląska, odzwierciedlona w bulli Hadriana IV

z 1155 r., stwarza podstawowy problem interpretacyjny ze względu na dużą nie-

kompletność listy grodów tworzących terytorium biskupstwa wrocławskiego.

Włączenie do przywileju papieskiego listy grodów, których terytoria tworzyły

prawie bez wyjątku południową rubież śląskiej diecezji w porządku geograﬁcz-

nym, a także położonego na północy Milicza, gdzie zgodnie z bullą gnieźnieńską

dochody z dziesięcin książęcych pobierać miał arcybiskup, sugerować może chęć

zabezpieczenia kanonicznego terytorium biskupstwa wrocławskiego wobec rosz-

czeń sąsiednich biskupów i ewentualnych wątpliwości co do przebiegu granic die-

cezji. Tym bardziej że o granicy linearnej mówić w tej epoce nie sposób. Stan ten

mógł zatem sięgać drugiej połowy XI w., gdy w warunkach ponawianych roszczeń

czeskich i ekspansji terytorialnej na południowe rubieże Śląska pojawić się mogły

roszczenia biskupa praskiego do kościelnej obediencji nad niektórymi terytoriami

po północnej stronie Sudetów i Beskidów. W pewnym sensie legitymizował je np.

falsyﬁkat dyplomu cesarskiego z 1086 r., potwierdzający nie tyle historyczne gra-

nice diecezji praskiej, ile zasięg politycznych wpływów Przemyślidów w drugiej

Zaznaczyć jednak trzeba, że biskupstwo niezmiernie rzadko określane było nazwą terytorialną.

Podobnie jak w przypadku innych diecezji polskich (z wyjątkiem kujawskiej), zdecydowanie domi-

nuje nomenklatura utworzona od stolicy diecezji. Wyjątek stanowi określenie biskupa Wawrzyńca

mianem episcopus

Zlesie w dokumencie Władysława Odowica dla cysterek trzebnickich z 1208 r.

(SUb, t. 1, nr 117).

Na ten temat ostatnio również Stanisław R o s i k, Najdawniejsza postać Śląska (do XIII w.).

Pejzaż krainy a kształtowanie się śląskiej tożsamości regionalnej: przykład Ślęży i Trzebnicy, [w:]

Radices Silesiae – Silesiacae radices. Śląsk: kraj i ludzie, memoria a kształtowanie się społecznych

więzi i tożsamości (do końca XVIII wieku), red. idem, Wrocław 2011, s. 64–65.

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

połowie X w.

Przypomnieć bowiem trzeba, że przemyślidzcy książęta nie tylko

organizowali łupieskie najazdy na obszary lewobrzeżnego Śląska, ale także za cza-

sów Brzetysława II Czesi próbowali przejąć kontrolę nad pogranicznym obszarem,

burząc gród w Bardzie i wznosząc nową warownię w Kamieńcu

. Do sporów

terytorialnych między biskupstwem wrocławskim i ołomunieckim na pograniczu

morawsko-śląskim dochodziło jeszcze w pierwszych dziesięcioleciach XIII w.

O pozycji biskupa wrocławskiego w lokalnych i ogólnopaństwowych struk-

turach władzy w XI i XII w. niestety niewiele można powiedzieć. Niedoceniona

jest w naszym przekonaniu polityczna rola biskupstw jako ważnego czynnika in-

tegracyjnego

. Zależni od władcy hierarchowie kościelni – dysponujący dużym

potencjałem ekonomicznym i władzą świecką, jak świadczą najstarsze spisy upo-

sażenia zawarte w bullach papieskich – stanowić mogli skuteczną przeciwwagę dla

rosnących wpływów lokalnego możnowładztwa. Stąd m.in. predylekcja panujących

do obsadzania stolic biskupich kandydatami obcego pochodzenia oraz członkami

capelli książęcej. Wątek ten zasługuje na osobne zbadanie. Mimo wszelkich trud-

ności z jednoznacznym ustaleniem pochodzenia śląskich hierarchów w najwcześ-

niejszym okresie funkcjonowania biskupstwa, przewaga liczebna cudzoziemców

– podobnie jak w innych diecezjach polskich – nie ulega raczej wątpliwości, choć

miejsce pochodzenia bez zastrzeżeń można wskazać jedynie w przypadku Walte-

ra z Malonne. Właśnie jego awans z prepozytury katedralnej w Płocku – a zatem

z kręgu kościelnego bardzo ściśle związanego z dworem piastowskim w pierwszej

połowie XII w. – na biskupstwo wrocławskie w 1149 r. wydaje się szczególnie

znamienny

. Nominacja ta przypadła kilka lat po wygnaniu seniora dynastii,

w okresie kulminacji potęgi politycznej rodziny Piotra Włostowica, i choć stosunki

seniora z miejscowym możnowładztwem układały się chyba dość harmonijnie

to trzeba uznać, że blisko związany z Bolesławem Kędzierzawym biskup mógł sta-

nowić skuteczną przeciwwagę dla rosnących wpływów świeckiej elity politycznej.

Na silną pozycję biskupa w dzielnicy wskazywać może jego ewentualny udział

w działalności menniczej panującego

. Jak świadczy bulla z 1155 r., biskup i ka-

SUb, t. 1, nr 5.

Cosmae Pragensis, Chronica Boemorum, ks. 3/4, s. 164.

Na integracyjny aspekt nominacji biskupich w Rzeszy zwraca uwagę Albrecht Fink von Fin-

kenstein, Bischof und Reich. Untersuchungen zum Integrationsprozess des ottonisch-frühsalischen

Reiches (919–1056), Sigmaringen 1989.

Trafnie na temat politycznych uwarunkowań nominacji Waltera ostatnio Piotr Boroń, Biskup

Walter i początki kultury umysłowej na Śląsku, [w:] Źródła kultury umysłowej w Europie Środkowej,

red. Antoni Barciak, Katowice 2005, s. 120–121.

Zob. choćby udział biskupa w uposażeniu fundacji Włostowica, klasztoru benedyktynów na

Ołbinie.

Najstarsze denary ze św. Janem Chrzcicielem, identyfikowane jako produkty mennicy wro-

cławskiej, pochodzą już z drugiej połowy XI w.; własną emisję przypisuje się także biskupowi

Żyrosławowi (a według nowszych poglądów Jarosławowi lub Wawrzyńcowi) – por. Stanisław Su-

chodolski, Moneta możnowładcza i kościelna w Polsce wczesnośredniowiecznej, Wrocław 1987,

s. 75–80; idem, Początki mennictwa we Wrocławiu, [w:] Słowiańszczyzna w Europie średniowiecz-

nej, red. Zofia Kurnatowska, t. 2, Wrocław 1996, s. 125; idem, Zmiany w chronologii i atrybucji

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

pituła dysponowali sporym uposażeniem ziemskim, pełnią jurysdykcji świeckiej

nad własną ludnością oraz niektórymi ducaliami w dwóch okręgach grodowych:

otmuchowskim i milickim – wprawdzie peryferyjnych, ale zapowiadających od

przełomu XII i XIII w., przy utrzymaniu odpowiedniej dynamiki kolonizacyjnej,

potencjalny rozwój władztwa biskupiego. Rozbudowane podstawy materialne Ko-

ścioła wrocławskiego wraz z rosnącą rolą papiestwa w stosunkach między władzą

świecką a biskupami od początku XIII w. zapewniły biskupom wrocławskim mocną

pozycję w konﬂiktach i przetargach z nawet tak silnymi i nieustępliwymi wobec

roszczeń Kościoła książętami jak Henryk I Brodaty

. Władcy śląscy w przeci-

wieństwie do innych linii piastowskich podjęli dwukrotnie próbę wykorzystania

potencjału biskupstwa w interesie dynastii. Tak można bowiem interpretować

mianowanie w 1198 r. ordynariuszem wrocławskim przez Bolesława Wysokiego

swego najstarszego syna Jarosława, już wcześniej przewidzianego do kariery kościel-

nej

. Zakończyło ono tymczasowo kontrowersje co do podziału władztwa śląskiej

linii Piastów. Na uwagę zasługuje zwłaszcza alienowane z rąk seniora prawo do

inwestytury biskupiej, dające śląskiej linii piastowskiej istotne narzędzie kontroli

nad Kościołem w obrębie całego władztwa. Podobne uprawnienia książęta śląscy

wykonywali zapewne także w odniesieniu do biskupstwa lubuskiego

. Nieprakty-

kowane wcześniej desygnowanie na biskupstwo członka dynastii to kolejny dowód

na wczesne przenikanie na Śląsk zachodnioeuropejskich koncepcji władzy.

Rozwój osadnictwa i dążenie do pełnej zwierzchności terytorialnej w ziemi

nysko-otmuchowskiej stały się natomiast w drugiej połowie XIII w. zarzewiem

kolejnego ostrego konﬂiktu z władcami śląskimi. Zrealizowane ostatecznie na

przełomie XIII i XIV w. dążenie hierarchów do stworzenia jedynego w obrębie

metropolii gnieźnieńskiej trwałego biskupiego władztwa terytorialnego uznać

trzeba za przejaw odrębności społeczno-ustrojowej tej dzielnicy w XIII stuleciu.

Zadecydowały o tym nie tylko czynniki czysto polityczne, ale także ogólny model

ustrojowy wzorowany na stosunkach zachodnioeuropejskich i naznaczony silniej-

szą feudalizacją relacji społecznych. Podstawą ustrojową władztwa biskupiego

stał się wielki przywilej Henryka Probusa z 1290 r., gwarantujący ordynariuszom

plenum dominium perfectumque in omnibus ius ducale

. Od czasu pontyﬁkatu

Henryka z Wierzbnej biskupi cieszyli się statusem równym władcom terytorialnym,

sporadycznie używając nawet tytułu książęcego. Znamienne jest, że proces budowy

władztwa kościelnego na Śląsku realizowany był przez ordynariuszy rodzimego

monet polskich z XII/XIII w. w świetle skarbu z Głogowa, „Wiadomości Numizmatyczne”, 36, 1992,

s. 114, 117.

Pewną rolę odegrać musiała protekcja papieska roztoczona nad władztwem Bolesława Wyso-

kiego bullą Innocentego III z 1198 r., zob. SUb, t. 1, nr 64.

Zob. Bieniak, Powstanie księstwa, s. 73.

Świadczy o tym alienowanie przez Bolesława Rogatkę na rzecz arcybiskupa magdeburskiego

Wilbranda prawa patronatu nad biskupstwem i kapitułą, zawarte w umowie dotyczącej odstąpienia

grodu Lubusza, SUb, t. 2, nr 368.

SUb, t. 5, bearb. von Winfried Irgang, Köln-Weimar-Wien 1993, nr 452.

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

pochodzenia, podczas gdy w krajach ościennych, gdzie zaszły w XIII w. analo-

giczne zjawiska – na Morawach i Pomorzu Zachodnim polityka ta realizowana

była przez biskupów niemieckiego pochodzenia (takich jak Bruno z Schaumburga

i Herman z Gleichen), przynoszących do Europy Środkowej gotowe wzorce dzia-

łania. Aspiracje do autonomii politycznej hierarchów wrocławskich trzeba uznać

za czynnik potęgujący decentralizację i niesprzyjający zbytnio konstytuowaniu

jednolitej tożsamości politycznej regionu. Aspekt ten wypada odróżnić od wybitnie

integrującego region poczucia przynależności do jednej struktury diecezjalnej.

W tym kontekście wspomnieć trzeba, że w dotychczasowych badaniach nie-

wielką uwagę poświęcono kultowi patrona katedry wrocławskiej, św. Jana Chrzci-

ciela, jako kultowi politycznemu, stanowiącemu jeden z czynników konstytuują-

cych świadomość regionalną. Patrocinium to – potwierdzone źródłowo dopiero

w bulli papieża Hadriana IV z 1155 r. – zostało nadane katedrze wrocławskiej

najpewniej już w momencie jej erekcji w 1000 r. Znaczenie ideowe kultu patrona

kościoła katedralnego – matris ecclesiarum całej diecezji – z pewnością zasługuje

na obszerniejsze studium. Na Śląsku przybrało ono jednak w początku XIII w.

formę niespotykaną w innych piastowskich księstwach dzielnicowych – dołącze-

nia imienia św. Jana Chrzciciela do formuły dewocyjnej w tytulaturze książęcej.

Henryk Brodaty czuł się zatem władcą z łaski Boga i św. Jana, co urzeczywist-

niać miało szczególną relację między panującym a patronem jego władztwa

Tak silna artykulacja partykularnego kultu, porównywalna współcześnie jedynie

z użyciem postaci św. Wojciecha w legitymizacji władzy książąt zwierzchnich

i św. Wacława u czeskich Przemyślidów, zdradza realizację przemyślanego

programu politycznego. Jego zarzucenie w latach 30. wiązać trzeba być może

z emancypacyjną względem władzy książęcej postawą biskupów wrocławskich,

którzy zgodnie z wczesnośredniowieczną zasadą posiadania ziemi kościelnej

przez świętego patrona danej instytucji przybrali św. Jana za patrona tworzącego

się władztwa terytorialnego. Kult patrona diecezji przyćmić też mogła próba wy-

kreowania nowego kultu dynastycznego św. Bartłomieja w związku z translacją

jego relikwii do klasztoru rodowego Piastów w Trzebnicy, następnie zaś – co już

bardziej ewidentne – kanonizacja księżnej Jadwigi merańskiej. Zagadnienie roli

politycznej kultów śląskich – zwłaszcza zaś św. Jana – w późnym średniowieczu

wymaga z pewnością pogłębionych badań.

5. Śląsk jako część Korony Czeskiej
Nie wchodząc w opisane w literaturze przedmiotu szczegóły podziałów dyna-

stycznych, odnotować trzeba zaakceptowany powszechnie pogląd o pierwszeństwie

dzielnic śląskich w procesie terytorializacji władzy książęcej na przełomie XII

i XIII w. Wczesnym przejawem tego zjawiska było pojawienie się partykularnej

Formuła dei et beati Iohannis gratia Slesie dux używana była w dokumentach Henryka Bro-

datego przez 20 lat, aczkolwiek niekonsekwentnie, między 1203 a 1223 r. – zob. SUb, t. 1, nr 87,

235.

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

tytulatury dzielnicowej w praktyce kancelaryjnej Bolesława Wysokiego i Henryka

Brodatego, a także w księstwie opolskim pod rządami Mieszka Plątonogiego. Lo-

gika podziałów dzielnicowych wśród Piastów śląskich, w której każdemu z synów

książęcych należał się udział we władztwie ojcowskim, nie odbiegała od praktyki

prawnej innych gałęzi dynastii – problem tkwił jednak w ich liczebności. Prze-

łomowe momenty to lata 1248/1249 i 1281: rozdrobnienie terytorium monarchii

Henryków śląskich, a następnie także księstwa opolskiego. Ostatnie dziesięcio-

lecia XIII w. przyniosły jeszcze pogłębienie podziałów dzielnicowych. Istotnym

czynnikiem politycznym, coraz silniej ingerującym w sprawy śląskie, stała się po

połowie XIII w. monarchia Przemyślidów – już czeski król Przemysł Otakar II

występował jako mediator w konﬂiktach między książętami oraz opiekun mało-

letniego syna Henryka III

; pod rządami Wacława II dominacja czeska przybrała

jeszcze konkretniejsze formy. W końcu stulecia doszło do pierwszych przypadków

zhołdowania władców śląskich. Henryk Probus prawdopodobnie został lennikiem

Rudolfa Habsburga, synowie Władysława opolskiego natomiast złożyli hołd Wa-

cławowi II. Hołdy te nie przesądzały jednak jeszcze o politycznej przyszłości

regionu. Decydujące znaczenie miały natomiast wydarzenia z lat 20. i 30. XIV w.

Umiejętna polityka i militarna przewaga Jana Luksemburskiego doprowadziły

do lennego podporządkowania mu większości księstw śląskich (1327–1339).

Z punktu widzenia geopolityki najistotniejszy okazał się układ zawarty z Henry-

kiem VI, zapewniający bezpośrednie włączenie do Królestwa Czeskiego księstwa

wrocławskiego wraz z najważniejszym miastem i naturalną stolicą regionu (1335).

Jan doprowadził także do silniejszego związania z królestwem księstwa kościel-

nego. Biskupi wrocławscy nie byli lennikami, a ich zależność wobec królów cze-

skich opierała się na statusie tych ostatnich jako protektorów i patronów Kościoła

wrocławskiego z tytułu sukcesji po Henryku VI

. Królowi czeskiemu udało się

jednak wymóc na biskupie złożenie hołdu lennego z zakupionej od księcia brze-

skiego ziemi grodkowskiej

. Sukcesem dyplomatycznym władcy czeskiego było

uzyskanie zrzeczenia się roszczeń do Śląska ze strony króla polskiego

Politykę

Jana kontynuował Karol IV, dążący do stworzenia bardziej jednolitego systemu

administracyjnego monarchii czeskiej. Za czasów Karola IV powstała koncepcja

Korony Królestwa Czeskiego (Corona regni Bohemiae), do której zostały inkorpo-

Wojciech Nowacki, Śląsk a Królestwo Czeskie w dobie jednoczenia państwa polskiego.

Obszar wpływów – lenno – kraj koronny, [w:] Wielkopolska. Studia z dziejów średniowiecza ofiaro-

wane Profesorowi Bronisławowi Nowackiemu, red. Zbyszko Górczak, Poznań 2009, s. 227–255.

Por. także: Přemysl Bar, Vratislavský vévoda Jindřich IV. Probus a poslední Přemyslovci, „Český

časopis historický”, 106, 2008, s. 753–787.

Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, hrsg.

von C[olmar] Grünhagen und H[ermann] Markgraf, Th. 1, Leipzig 1881, nr 3, s. 6–8.

Ibidem, t. 2, Leipzig 1883, nr 15, s. 208–209.

Wojciech Nowacki, Śląsk w polityce Jagiellonów do 1471 roku, [w:] Scripta minora, t. 6, red.

Józef Dobosz, Poznań 2011, s. 343–508.

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

rowane śląskie i łużyckie nabytki Luksemburgów

. Cesarz doprowadził również

do zhołdowania niezależnych dotąd księstw śląskich.

W końcu XIV w. ukształtował się zatem następujący porządek prawny: księstwa

lenne, ziemie bezpośrednio włączone do Korony Czeskiej i mające szczególny sta-

tus księstwo biskupów wrocławskich. Zarówno książęta dziedziczni, jak i biskupi

mieli zagwarantowaną całkowitą niezależność w sprawie polityki wewnętrznej

i spraw ustrojowych. Silniejszą kontrolę mieli Luksemburgowie nad inkorporowa-

nymi księstwami wrocławskim i świdnicko-jaworskim, jednak i w tym wypadku

respektowano ich ustrojowe odrębności. Jak można stwierdzić, władcy czescy nie

dążyli do integracji Śląska ani też powiększania obszaru ziem podległego bezpo-

średnio koronie. Opróżnione lenna nadawano innym liniom książęcym, petryﬁkując

podziały polityczne i niejednorodność struktur administracyjnych ziemi. Brakuje

też w tym czasie centralnych starań do stworzenia instytucji ogólnośląskich. Wpro-

wadzony w 1335 r. urząd starosty miał kompetencje ograniczone niemal wyłącznie

do bezpośrednio podległego Koronie Czeskiej księstwa wrocławskiego

. Można

wskazać jedynie incydentalne przypadki wydawania rozporządzeń regulujących

kwestie ponadlokalne (cło i transport Odrą, uprawnienia starosty w sprawach ra-

bunków)

Z punktu widzenia ustroju Śląska przełomowe znaczenie miały rządy Macieja

Korwina. Władca ten prowadził zupełnie odmienną politykę niż królowie czescy,

dążąc do redukcji liczby księstw lennych. Śląsk zyskał wówczas status ziemi

znajdującej się pod bezpośrednią władzą króla, co miało określone konsekwencje

dla kształtowania się odrębnego ustroju politycznego regionu. Za panowania Kor-

wina wykształcił się sejm śląski, stanowiący stałe forum w komunikacji między

książętami i stanami a władcą. Instytucją integrującą było powołane w 1474 r.

starostwo generalne, skupiające w rękach namiestnika silną władzę policyjno-

-ﬁskalną

. Oprócz czynników konsolidujących pojawiły się jednak w tym czasie

także zjawiska sprzyjające dalszemu rozdrobnieniu terytorialnemu. Niewątpliwie

takim było wyodrębnienie się pierwszych państw stanowych, które w epoce no-

Lenka Bobková, Územní politika prvních Lucemburků na českém trůnĕ, Ústí nad Labem 1993;

eadem, 7.4.1348. Ustavení Koruny království českého. Český stát Karla IV, Praha 2006; eadem,

Integrace Slezka do České Koruny podle představ Karla IV. Úvod k diskusi o identifikaci Slezska

jako regionu a jeho postavení v České Koruně, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 66, 2011,

s. 3–9.

Ewa Wółkiewicz, Capitaneus Slesie. Królewscy namiestnicy księstwa wrocławskiego i Ślą-

ska w XIV i XV wieku, [w:] Monarchia w średniowieczu. Władza nad ludźmi, władza nad terytorium,

red. Jerzy Pysiak, Aneta Pieniądz-Skrzypczak, Marcin R. Pauk, Warszawa-Kraków 2002, s.

193–195.

Por. Kazimierz Orzechowski, Historia ustroju Śląska 1202–1740, Wrocław 2005, s. 77.

Idem, Generalny starosta Śląska, Wrocław 2004 (Studia historycznoprawne, Acta Universi-

tatis Wratislaviensis No 2616, Prawo 288), s. 117–133; Mlada Holá, Institucionální ukotviení mocy

českých králů ve slezském prostoru. K problematice prosazení úřadu vrchního slezského hejtmana

ve druhé polovině 15. století, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 66, 2011, s. 65–72.

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

wożytnej staną się trwałym elementem politycznego krajobrazu Śląska

. Rządy

Władysława Jagiellończyka przyniosły kontynuację zabiegów integracyjnych,

w czym wyjątkowe znaczenie przypisać trzeba wielkiemu przywilejowi ziemskie-

mu z 1498 r. Zawarte tam przepisy określiły porządek organizacji kurii w śląskim

sejmie, a także powoływały Trybunał książęcy – wspólne forum sądownicze dla

wszystkich organizmów politycznych regionu

6. Przemiany prawnoustrojowe w konsekwencji modernizacji

w XIII stuleciu
6.1. Prawo miejskie
Oprócz przemian politycznych wpływ na ustrój Śląska miały przede wszyst-

kim przekształcenia gospodarcze, w tym szczególnie proces modernizacji, do

jakiego doszło w XIII w. Konsekwencją procesów kolonizacyjnych z udziałem

osadników obcych etnicznie było wprowadzenie sądownictwa na prawie niemiec-

kim, gwarantującego przybyszom rozstrzyganie sporów wedle prawa, do jakiego

przywykli. Adaptacja praw zachodnich nie była procesem jednolitym i podlegała

przemianom w toku XIII stulecia. Bliskość Saksonii spowodowała, że najczęściej

i najpowszechniej korzystano ze wzorców saskich, a większość miast przyjęła pra-

wo magdeburskie

. W pierwszej fazie lokacji szerokie zastosowanie miało także

prawo ﬂamandzkie. W późnym średniowieczu jego funkcjonowanie ograniczało

się jednak już głównie do niezbyt zaawansowanych ekonomicznie obszarów księ-

stwa biskupiego

. Marginalne oddziaływanie przypisać należy innym odmianom

prawa, np. głubczyckiemu

. W porównaniu z Królestwem Polskim, gdzie funk-

cjonowały w zasadzie wyłącznie odmiany prawa magdeburskiego, Śląsk odznaczał

się znacznie większym zróżnicowaniem prawnym. Jednocześnie trzeba pamiętać,

że na obszarze sąsiednich Moraw i Czech ta różnorodność była jeszcze bardziej

nasilona. Powszechnym zjawiskiem było dążenie władców do likwidacji zależno-

ści sądownictwa miejskiego od trybunałów położonych poza obrębem władztwa,

co od ostatniej ćwierci XIII w. przejawiało się w ustanawianiu sądów wyższych

Marian Ptak, Pozycja publiczno-prawna wolnych panów stanowych na Śląsku, Wrocław 1993

(Acta Universitatis Wratislaviensis No 1477, Prawo 222), s. 79–102.

Kazimierz O r z e c h o w s k i, Rola przywileju króla Władysława z 1498 r. w dziejach śląskiego

stanowego parlamentaryzmu, [w:] Vladislavské zřízení zemské a počátky ústavního zřízení v Českých

zemích (1500–1619), red. Karel M a l ý, Praha 2001, s. 153–163.

Szerzej na ten temat: Josef J. Menzel, Die schlesischen Lokationsurkunden des 13. Jahrhun-

derts, Würzburg 1977. Podsumowanie dyskusji wraz z przeglądem literatury daje Sławomir Gaw-

las, Przemiany systemów prawa na Śląsku w dobie kolonizacji w XIII wieku, [w:] Kultura prawna

w Europie Środkowej, red. Antoni Barciak, Katowice 2006, s. 68–71.

Por. Teodor Goerlitz, Das flämische und das fränkische Recht in Schlesien und ihr Widerstand

gegen das sächsische Recht, „Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Germanistische

Abteilung”, 57, 1937, s. 138–181.

Das Leobschützer Rechtsbuch, bearb. von Gunhild R o t h, hrsg. von Winfried I r g a n g, Mar-

burg 2006.

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

w stolicach księstw. Trybunały takie powstały we Wrocławiu, Środzie Śląskiej,

Lwówku, Złotoryi, Oleśnicy, Legnicy, Raciborzu, Opolu i Nysie

. Z wymienio-

nych tu względów dla władców było korzystne, aby podległe im miasta rządziły

się tą samą odmianą prawa niemieckiego. Zagadnienie działalności uniﬁkacyjnej

książąt jest stosunkowo słabo rozpoznane, warto więc zrobić wstępną sondę, ukazu-

jącą założenia polityki miejskiej biskupów wrocławskich. Zastosowane przy lokacji

Nysy, zapewne w pierwszym dziesięcioleciu XIII w., prawo ﬂamandzkie ustano-

wiło wzorzec prawny nadawany w przywilejach dla zasadźców innych ośrodków

biskupich – Ujazdu i Wiązowa. Od lat 90. XIII w. władze Nysy, pełniącej funkcję

stolicy księstwa biskupiego, uzyskały status sądu odwoławczego prawa ﬂamandz-

kiego

. Po wydawane tam ortyle miały zgłaszać się nie tylko wszystkie gminy

należące do biskupa położone w obrębie władztwa biskupiego, ale także te znaj-

dujące się na obszarach innych księstw. Integracji prawnej miast biskupich sprzy-

jała polityka kolejnych zarządców biskupstwa. Przecław z Pogorzeli, dokonując

lokacji Otmuchowa, oparł się także na prawie ﬂamandzkim, podkreślając, że wójt

otmuchowski powinien się we wszystkim wzorować na stosunkach panujących

w stolicy księstwa

. Podobnie Wacław legnicki w przywileju dla zasadźcy miasta

Rychtal, które miało powstać w majątkach biskupich w księstwie namysłowskim,

jednoznacznie odwoływał się do wzorów nyskich

. Tę wizję intencjonalnej polity-

ki miejskiej zaburza jednak w pewien sposób czasowe przeniesienie Nysy na prawo

magdeburskie przez Henryka z Wierzbnej (1308). Dokonana zmiana likwidowała

instytucję sądu odwoławczego, stawiając pod znakiem zapytania spójność prawną

miast biskupich. Biskup jednak szybko uświadomił sobie negatywne konsekwen-

cje swojej decyzji i odwołał ją, motywując to szkodami, jakie nowe prawo miało

przynieść biskupstwu i samym mieszczanom

. W tym miejscu można wskazać na

jeszcze jeden aspekt związany z biskupią polityką miejską. W początkach XVI w.

we wszystkich miastach biskupich wybory samorządowe organizowane były w tym

samym terminie (w okolicach dnia św. Marcina). Trudno wprawdzie stwierdzić, czy

był to wynik celowej regulacji ze strony biskupa, czy tylko efekt zalecanego przez

niego naśladowania wzoru stołecznej Nysy, ale nie może ulegać wątpliwości walor

uporządkowania i ujednolicenia struktur samorządowych w obrębie księstwa

Por. Teodor G o e r l i t z, Die Oberhöfe in Schlesien, Weimar 1938.

SUb, t. 6, bearb. von Winfried Irgang unter Mitarbeit von Daphne Schadewaldt, Köln-

-Weimar-Wien 1998, nr 490; Urkundensammlung zur Geschichte des Ursprungs der Städte und der

Einführung und Verbreitung deutscher Kolonisten und Rechte in Schlesien und der Ober-Lausitz,

hrsg. von Gustav Adolf Tzschoppe, Gustav Adolf Harald Stenzel, Hamburg 1832 (dalej: UGUS),

nr CXL. Por. też Goerlitz, Oberhöfe, s. 37–38.

In aliis vero omnibus et singulis ipsum advocatum Othmuchoviensem ritus et consuetudines

laudabiles civitatis nostre Nyzensis et advocati inibidem volumus imitari, UGUS, nr CLXIV, s.

564–566.

UGUS, nr XCX, s. 602–603.

UGUS, nr CXI, s. 485–486.

Ewa Wółkiewicz, Władze komunalne Nysy XIII–XVII w. (w druku).

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

Następstwem procesów lokacyjnych było wytworzenie się na Śląsku okręgów

sądowniczych zwanych weichbildami (łac. districtus), które zastąpiły w ciągu

XIII w. dawną organizację kasztelańską. Okręgi te, wzorowane na rozwiązaniach

wschodniosaskich, obejmowały pewną liczbę gmin wiejskich przyporządkowaną

miastu weichbildowemu

. Ich średnia liczebność wahała się w granicach 15–20

osad wiejskich; nie było jednak w tym wypadku jakiejkolwiek jednolitości i zda-

rzały się weichbildy z ponad 70 osadami bądź też zupełnie karłowate, obejmujące

zaledwie kilka

. Sieć weichbildów śląskich ukształtowała się zasadniczo do po-

czątku XIV w., natomiast miasta powstałe później najczęściej nie dysponowały

już własnym dystryktem

. Większe miasta zazwyczaj stanowiły centrum włas-

nego okręgu sądowniczego, ale zdarzały się także odstępstwa od tej reguły (np.

Paczków). W toku XIV i XV w. przeprowadzano korekty pierwotnego podziału,

wcielając niektóre weichbildy do innych bądź rozszerzając ich granice

. Rady-

kalna reforma systemu administracyjnego została przeprowadzona m.in. w księ-

stwie biskupim w połowie XIV w. Stworzono wówczas dwa nowe dystrykty,

likwidując wcześniejsze okręgi oraz zmieniając zasięg pozostałych

. Przykład

księstwa biskupiego uwypukla też bardzo wyraziście problemy, jakie wiązały

się z wprowadzeniem nowych podziałów administracyjnych. System weichbil-

dów, zastępujący dawny podział na kasztelanie, miał zupełnie inne umocowanie

prawne. Dystrykt zasadniczo obejmował wsie połączone z miastem założonym na

prawie niemieckim. Poza nowym podziałem pozostawały więc dawne wsie pra-

wa polskiego. W księstwie biskupim poradzono sobie z tym problemem poprzez

wydzielenie osobnej grupy wsi, które następnie przyporządkowano do dystryktu

otmuchowskiego (bona et ville eiusdem districtus locata iure polonicali). Powstał

jednak w ten sposób jeden z największych weichbildów w obrębie Śląska, liczący

oprócz 69 wsi na prawie niemieckim 51 osad prawa polskiego. Z czasem weich-

bildy zaczęły także odgrywać znaczącą rolę w budowaniu terytorialnych wspól-

Benedykt Zientara, Z dziejów organizacji rynku w średniowieczu. Ekonomiczne podłoże

„weichbildów” w arcybiskupstwie magdeburskim i na Śląsku w XII–XIII wieku, „Przegląd Histo-

ryczny”, 64, 1978, s. 681–696.

Zob. Josef J. Menzel, Stadt und Land in der schlesischen Weichbildverfassung, [w:] Die

mittelalterliche Städtebildung im südöstlichen Europa, hrsg. von Heinz Stoob, Köln 1974, s. 33.

K. Orzechowski mylnie twierdzi, że sieć weichbildów nie powstała na Górnym Śląsku, Orzechow-

ski, Historia ustroju, s. 30, 71. Na temat weichbildów: Heinrich von Loesch, Die schlesische Weich-

bildverfassung in der Kolonisationszeit, [w:] Beiträge zur schlesischen Rechts- und Verfassungsge-

schichte, Konstanz 1964, s. 83–98; Marian Ptak, „Weichbild” w strukturze terytorialnej Śląska, [w:]

Podziały terytorialne Polski, Wrocław 1997, s. 5–11.

Menzel, Stadt und Land, s. 33.

Np. dystrykt Urazu, ibidem, s. 32.

W Liber fundationis wymienione zostały dystrykt nyski oraz dystrictus versus Stynaviam, di-

strictus versus Czigynhals i districtus versus Vrienwalde. Przy Paczkowie odnotowano brak istnienia

weichbildu (Paczcow caret provincia), jednocześnie jednak łącząc z tym miastem grupę kilkunastu

osad. W spisie majątkowym biskupstwa z lat 20. XV w. figurowały już weichbildy: nyski, otmu-

chowski, vidnavski i głuchołaski. Większość miejscowości z dystryktu versus Stynaviam oraz wsi

skupionych wokół Paczkowa połączono z dystryktem nyskim.

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

not szlacheckich

. W czasach nowożytnych właśnie na tych jednostkach opierała

się organizacja militarna

. Trzeba jednak pamiętać, że rozwój ten był stopniowy

i niejednolity w skali regionu. Przykładowo w księstwie biskupim przedstawicieli

szlachty wybierano w tzw. kwartałach (Viertel), które tylko częściowo pokrywały

się z podziałem na dystrykty

Podstawowa funkcja weichbildów związana była z wykonywaniem sądownic-

twa wyższego nad ludnością wiejską. W zastępstwie jurysdykcję tę sprawował wójt

(advocatus) rezydujący w mieście weichbildowym. W pierwszej połowie XIII w.

niejednokrotnie wójtem zostawał zasadźca miasta (sołtys), stąd na Śląsku termin

„wójt” (dziedziczny) wyparł określenie „sołtys”, stosowane na przeważającej więk-

szości obszarów Rzeszy

. Do pewnego okresu mogło to być dogodne rozwiązanie,

jednak w miarę zasiedlania kolejnych obszarów obowiązki sądownicze wójta miej-

skiego stawały się nadmiernie uciążliwe. Z tego względu władcy decydowali się na

powołanie osobnego urzędnika – landwójta. Ponieważ zarówno wójt dziedziczny,

jak i landwójt tytułowani byli łacińskim określeniem advocatus, trudno niejedno-

krotnie ustalić, w którym momencie dochodziło do zmiany i trwałego rozdzielenia

obu urzędów. Określenie advocatus provincialis, które wyraźnie różnicowało obie

funkcje, potwierdzone jest po raz pierwszy dopiero w 1261 r. w księstwie wro-

cławskim

. Instytucja landwójtów na Śląsku jest dość słabo przebadana. Wstępne

rozpoznanie wskazuje na istnienie poważnego zróżnicowania regionalnego w ada-

ptacji tego urzędu. Podstawowa kwestia wiąże się z zakresem władzy landwójtów.

Obszar podległy ich władzy mógł obejmować jeden weichbild, kilka sąsiednich

weichbildów bądź nawet całe księstwo

. Podejrzewać można także istnienie różnic

w zakresie kompetencji. W większości księstw śląskich od drugiej połowy XIV w.

urząd landwójta przeżywał poważny kryzys. Jego uprawnienia często przejmowali

nowi urzędnicy – starostowie

. We Wrocławiu został zlikwidowany jeszcze przed

1400 r., w innych księstwach przeważnie utracił swoje znaczenie i w XV w. został

Gustav C r o o n, Die landständische Verfassung von Schweidnitz-Jauer, Breslau 1912 (Codex

diplomaticus Silesiae, 27), s. 147.

Przykłady (także średniowieczne) zestawia Croon, ibidem, s. 149–151.

W 1463 r. biskup Jodok dokonał wyboru lokalnych starostów, ustanawiając po dwie osoby

w pięciu okręgach: kwartale otmuchowskim, tzw. Nieder-Viertel, w weichbildzie nyskim, kwarta-

le paczkowskim oraz kwartale grodkowskim, zob. Liber fundationis, s. 14. Podczas okazowania

w 1503 r. podstawę mobilizacji stanowiły cztery kwartały, określone jako kwartał otmuchowski

dolny i górny oraz podobnie wydzielone dwa kwartały nyskie, Mateusz Goliński, Służba rycerska

a potencjał militarny księstw śląskich w późnym średniowieczu, cz. 1, „Śląski Kwartalnik Historyczny

Sobótka”, 53, 1998, s. 58–59.

Loesch, Verfassung im Mittelalter, s. 339. Także: Menzel, Stadt und Land, s. 26.

SUb, t. 3, bearb. von Winfried Irgang, Köln-Wien 1984, nr 343.

Zazwyczaj urzędnicy tego typu skupiali władzę nad jednym weichbildem, M e n z e l, Stadt

und Land, s. 33. Istniały jednak odstępstwa od tej reguły. Np. w księstwie biskupim był wybierany

tylko jeden landwójt, w którego gestii znajdowały się cztery weichbildy.

Por. Wółkiewicz, Capitaneus Slesie, s. 169–225. Kwestii funkcjonowania urzędów staro-

ścińskich na Śląsku poświęcono ostatnio kilka artykułów w tomie Hejtmanská správa ve vedlejších

zemích Koruny české, red. Lenka Bobková, Opava 2009.

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

ograniczony do roli pomocniczej

. Stosunkowo silną pozycję utrzymali natomiast

landwójtowie na Górnym Śląsku oraz w księstwie kościelnym, gdzie urząd ten do

czasów nowożytnych obsadzali przedstawiciele miejscowej szlachty

6.2. Prawo lenne
Jednym z najistotniejszych spośród ważnych następstw „transformacji XIII w.”

była recepcja systemu lennego w Europie Środkowej. Głębokość i trwałość owej

recepcji wpłynęły na kształt relacji społecznych na danym terytorium, daleko wy-

kraczającym poza epokę średniowiecza. Dobitnie świadczy o tym społeczno-ustro-

jowa odrębność Śląska w konfrontacji z sąsiednimi terytoriami Królestw Polskiego

i Czeskiego, gdzie swą dominację, acz nie bez lokalnych wyjątków, utrzymała

własność ziemi w formie alodialnej. Trzeba jednak zauważyć, że także w grani-

cach późnośredniowiecznego Śląska istniało silne zróżnicowanie stopnia adaptacji

stosunków lennych. W największym zakresie nowe relacje prawne utrwaliły się

na obszarze księstw legnickiego i wrocławskiego, będących w drugiej połowie

XIII i na początku XIV w. obszarami wyjątkowo intensywnego napływu obcego

rycerstwa

. Terytorium odznaczającym się silną koncentracją lenn rycerskich

było także położone na pograniczu Dolnego i Górnego Śląska księstwo biskupie.

System lenny dobrze odpowiadał szczególnej formie organizmu politycznego, jaką

stanowiły władztwa kościelne. Ich specyﬁką był brak ciągłości dynastycznej, która

konstytuowała władztwo świeckie. W tym wypadku kontrakty lenne, połączone

z odnawianiem przysięgi po śmierci którejkolwiek ze stron, były instrumentem

wzmacniającym władzę duchownego pana terytorialnego. W momencie tworzenia

pierwszych lenn władztwo kościelne było dopiero w budowie, a prawa zwierzchnie

nad terytorium mieli książęta wrocławscy. Posługiwanie się kontraktami lennymi

miało w tym wypadku za cel zbudowanie systemu osobistych zależności odrębnych

od relacji wiążących posiadaczy wsi z księciem zwierzchnim

. Na niektórych

obszarach Śląska prawo lenne miało jednak bardzo ograniczone zastosowanie.

W sąsiadujących z Polską księstwach oleśnickim, głogowskim oraz na Górnym Ślą-

sku podstawową formą własności pozostała własność alodialna

. Wprowadzenie

systemu lennego miało istotne znaczenie zarówno z punktu widzenia prawnoustro-

W Świdnicy od połowy XIV w. landwójtostwo było przedmiotem sprzedaży i zastawów, by

ostatecznie zostać kupione przez radę w 1434 r.; szerzej: Mateusz Goliński, Naczelne organy ko-

munalne i wójtostwo świdnickie do 1740 roku, [w:] idem, Jarosław Maliniak, Urzędnicy miejscy

Świdnicy do 1740 r., Toruń 2007, s. 10–11. Z kolei w Środzie Śląskiej landwójt został podporządko-

wany burgrabiemu, który przewodniczył sądowi ziemskiemu, por. Loesch, Verfassung im Mittelalter,

s. 363.

Do końca średniowiecza poświadczeni są m.in. landwójtowie Głogówka i Bytomia, L o e s c h,

Verfassung im Mittelalter, s. 363.

Por. Tomasz Jurek, Obce rycerstwo na Śląsku do połowy XIV wieku, Poznań 1996, s. 176–

–177.

Szerzej: Ewa Wółkiewicz, Biskup i jego klientela. Recepcja prawa lennego we władztwach

biskupich Europy Środkowej (w druku).

Marian Ptak, Własność alodialna i lenna na Śląsku, [w:] Kultura prawna, s. 96–103.

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

jowego i politycznego, jak społecznego, gdyż doprowadziło do przemodelowania

relacji łączących książąt z ich elitą polityczną.

6.3. Sądownictwo
Taki układ stosunków prawnych miał określone konsekwencje dla organizacji

sądownictwa śląskiego. W końcu XIII w. z dawnego sądu książęcego wykształci-

ły się dwie odrębne instytucje – sąd dworski dla posiadaczy dóbr na prawie nie-

mieckim (Hofgericht, iudicium curie) oraz czud, sądzący właścicieli wsi prawa

polskiego (Zaudengericht). Punkt wyjścia był mniej więcej zbieżny dla wszystkich

księstw Dolnego Śląska, z czasem jednak powstały między nimi silne różnice

i odrębności. W księstwach o dużej przewadze obcego rycerstwa bardzo szybko

doszło do likwidacji czudu. Na prośbę mieszkańców księstwa wrocławskiego sąd

ten został zniesiony już w 1327 r.

W księstwie kościelnym przetrwał dłużej,

ale w połowie XV w. był już w stanie zaniku. Właściciel jednej z wsi zwrócił się

wówczas do biskupa z prośbą o przeniesienie majątku na prawo niemieckie, mo-

tywując to faktem, że prawo polskie jest niemal całkowicie zapomniane i bardzo

trudno jest uzyskać jakąkolwiek jego egzekucję

. Z kolei w księstwie oleśnickim

przemiany zachodziły w odwrotnym kierunku – posiadacze majątków na prawie

lennym starali się uzyskać ich przekształcenie w dobra alodialne, a czud funkcjo-

nował do XVIII w.

Wskazany przykład stanowi tylko jeden z aspektów postępującego zróżnicowa-

nia instytucji wymiaru sprawiedliwości w skali poszczególnych księstw. W późnym

średniowieczu pojawiły się partykularne rozwiązania (np. sąd dwunastu w Świdni-

cy). Myląca może być też zbieżność nazw poszczególnych instytucji. Przykłado-

wo sąd dworski we Wrocławiu (iudicium curiae) pełnił w rzeczywistości funkcję

sądu mańskiego, czyli instancji dla lenników księstwa

. Z kolei ławnicy ziemscy,

zazwyczaj aﬁliowani jako kolegium doradcze przy sądzie dworskim, na obszarze

księstwa biskupów wrocławskich obradowali pod przewodnictwem landwójta

Co trzeba podkreślić – niespójność jurysdykcyjna mogła występować także w ob-

rębie jednego władztwa. Praktyka taka dotyczyła terytoriów inkorporowanych (co

wobec częstych podziałów dzielnicowych było na porządku dziennym). Wymow-

nego przykładu dostarcza tutaj dystrykt grodkowski, zakupiony przez biskupów

wrocławskich w 1342 r. Na obszarze tym pozostawiono tradycyjny sąd dworski

z ławą ziemską, podczas gdy na pozostałym terytorium księstwa – jak wspomnie-

liśmy – ławnicy stanowili organ sądu landwójtowskiego

. Istotne wydaje się też

Georg Bobertag, Die Gerichte und Gerichtsbücher des Fürstenthums Breslau, „Zeitschrift

des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens”, 7, 1866, s. 117.

Liber fundationis, s. 25.

Marian Ptak, Sądy prawa polskiego na tle organizacji wymiaru sprawiedliwości księstwa

oleśnickiego XIV–XVIII w., Wrocław 1988.

Bobertag, Die Gerichte, s. 118–119.

Loesch, Die schlesische Weichbildverfassung, s. 89.

Np. Regesty Śląskie, t. 2, red. Wacław K o r ta, Wrocław 1983, nr 646, 827; ibidem, t. 3, Wro-

cław 1990, nr 31.

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

utrzymanie odrębnej instytucji sądu i osobnego urzędu starościńskiego. Z podobną

sytuacją spotykamy się w przypadku dystryktu górzańskiego włączonego w końcu

XV w. do scalonego księstwa głogowskiego. Obszar ten zyskał wyjątkowy status,

posiadając odrębny sąd mański, czud i starostwo

. U źródeł tej praktyki leżały

niewątpliwie doraźne cele, w tym przede wszystkim chęć uniknięcia konﬂiktu z eli-

tą ziemską przyłączanego regionu. Zachowanie tradycyjnych instytucji w sposób

nieunikniony musiało jednak generować partykularyzm sądowniczy. Niespójność

systemu potęgowało ponadto funkcjonowanie sieci dominialnego sądownictwa ko-

ścielnego. Dobra biskupstwa rozproszone na terenie Śląska były podporządkowane

sądom dworskim w kluczach majątkowych (Wrocław, Legnica, Głogów, Ujazd).

Trybunał odwoławczy dla ich wyroków stanowił sąd w biskupiej Nysie, co było

naruszeniem jurysdykcji książęcej i mogło być potencjalnym źródłem konﬂiktów

kompetencyjnych

7. Struktury ponadlokalne
Z silnymi procesami różnicowania wspólnych struktur administracyjnych i są-

downiczych współistniały także działania mające na celu współpracę ponadlokalną.

W literaturze wskazuje się na dwa typy tego rodzaju stowarzyszeń: związki miast

oraz związki książąt.

7.1. Związki miast
Zjawisko stowarzyszania się miast w celu prowadzenia wspólnych działań

militarnych i politycznych jest potwierdzone w Europie Środkowo-Wschodniej

począwszy od drugiej połowy XIII w. Na Śląsku najwcześniejszy przykład tego

typu związku stanowi konfederacja miast księstwa głogowskiego, zawiązana w celu

ścigania przestępców w 1310 r.

Jak wynika z ustaleń Kazimierza Orzechowskie-

go – współpraca miast była popierana przez władców terytorialnych, którzy wi-

dzieli w tym czynnik stabilizujący i ułatwiający działalność porządkową

. Miało

to jednak określone konsekwencje dla charakteru śląskich konfederacji. Niemal

wszystkie znane nam związki miast grupowały ośrodki z obrębu jednej wspólnoty

politycznej. Nieliczne wyjątki obejmowały porozumienia z miastami sąsiedniego

księstwa (związek miast księstw świdnickiego i legnickiego z 1346 r.)

. Związkom

tym nie można więc przypisywać szerszego programu scalającego. Ich cele były

doraźne, a horyzont terytorialny zawężony do lokalnej wspólnoty. Nie można

jednak odmawiać im pewnego znaczenia dla kształtowania się przedstawicielstw

miejskich, które odgrywały już rolę polityczną u schyłku średniowiecza.

Felix Matuszkiewicz, Die mittelalterliche Gerichtsverfassung des Fürstentums Glogau,

Breslau 1911, s. 130–131.

Por. Loesch, Die schlesische Weichbildverfassung, s. 90.

Kazimierz Orzechowski, Ogólnośląskie zgromadzenia stanowe, Warszawa 1979, s. 97–98.

Ibidem, s. 98–99.

Ibidem, s. 98.

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

7.2. Związki książąt
Odmienny charakter miały związki książąt śląskich. Konfederacje zawiązywane

przez dynastów obejmowały zazwyczaj większą część regionu, w niektórych przy-

padkach grupując także przedstawicieli Moraw i Łużyc. Przykładowo w wielkim

landfrydzie z 1387 r. uczestniczyło 14 książąt śląskich, którzy zawarli porozumienie

z margrabią Jodokiem i biskupem ołomunieckim Mikołajem

. U źródeł stowarzy-

szeń książąt leżały często cele polityczne i szerzej zakrojone działania militarne.

Okres szczególnej aktywności związkowej związany jest z okresem wojen husyc-

kich, które wymusiły konieczność organizacji wspólnych działań wojskowych.

Równie intensywna współpraca poświadczona jest w okresie konﬂiktu z Jerzym

z Podiebradów

. W zjazdach tych oprócz książąt uczestniczyli także zazwyczaj

reprezentanci rycerstwa i miast ziem włączonych do Korony i pozbawionych włas-

nego książęcego przedstawiciela. Tylko incydentalnie dochodziło natomiast do

włączenia stanów księstw lennych

. Piętnastowieczne zjazdy śląskie stanowiły

niewątpliwy prototyp późniejszego sejmu śląskiego zarówno pod względem składu

i organizacji, jak przedmiotu obrad

8. Podsumowanie
Syntetyczny i z konieczności skrótowy przegląd najważniejszych zagadnień

prawnoustrojowych w dziejach średniowiecznego Śląska skłania do podkreśle-

nia, że kluczową rolę dla badanego zagadnienia miała „transformacja XIII w.”

i ukształtowane w jej toku zjawiska prawnoustrojowe, z recepcją prawa niemiec-

kiego i instytucji samorządowej gminy miejskiej na czele. Nie ulega wątpliwości,

że najistotniejszym czynnikiem determinującym funkcjonowanie administracji

i sądownictwa było postępujące zwłaszcza od połowy XIII w. rozdrobnienie te-

rytorialne. W XII stuleciu rolę łączników Śląska z resztą monarchii odgrywali

mianowani przez princepsów komesi prowincjonalni i biskupi wrocławscy. Po

1163 r. sytuacja ta uległa zmianie. W centrum zainteresowania śląskich dynastów

pozostawało raczej dbanie o partykularne interesy w obrębie kształtujących się

władztw terytorialnych, tylko w sprzyjających okolicznościach – jak za czasów

Henryka Brodatego czy Henryka IV Probusa – służących jako zaplecze do realizacji

szerszych, ogólnopolskich koncepcji politycznych. Stąd podejmowane inicjatywy

Felix Rachfahl, Die Organisation des Gesamtstaatsverwaltung Schlesiens vor dem dreißig-

jährigen Kriege, Leipzig 1894, s. 84.

Przegląd zjazdów książąt śląskich zob.: Kazimierz Orzechowski, Ogólnokrajowe zjazdy na

Śląsku przed panowaniem Macieja Korwina, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 24, 1972, s. 65–67.

Na temat roli zjazdów w okresie husyckim ostatnio: Martin Čapský, Spolek slezských knížat a jeho

pokus o společnou obranu jizní hranice Slezska proti husitům (Poznámky k významu a datování

grotkovského snĕmu), [w:] Ad vitam et honorem, red. Tomaš Borovský, Brno 2003, s. 341–350;

idem, Spolek slezských knížat a jeho role v polityce Zikmunda Lucemburského, [w:] Piastowie śląscy

w kulturze i europejskich dziejach, red. Antoni B a r c i a k, Katowice 2007, s. 221–231.

O r z e c h o w s k i, Ogólnokrajowe zjazdy, s. 74–75.

Ibidem, s. 87–88.

Marcin Pauk, Ewa Wółkiewicz

konsolidacji władztw książęcych, ich skuteczniejszej administracji i eksploatacji

ekonomicznej z użyciem innowacyjnych mechanizmów społeczno-ustrojowych:

lokacji miejskich, budowy zamków, reform administracji kasztelańskiej i weichbil-

dów, promocji obcoetnicznej migracji rycerskiej. Za kolejny przełom uznać trzeba

podporządkowanie księstw śląskich bezpośredniej lub lennej zwierzchności Koro-

ny Czeskiej. Brak zainteresowania ze strony Luksemburgów tworzeniem jakich-

kolwiek instytucji centralnych i ingerencji w wewnętrzne stosunki w księstwach

doprowadził do pogłębienia się odrębności instytucjonalnych. Jedyna polityka

uniﬁkacyjna, o jakiej można mówić, dokonywała się nie w skali regionu, lecz nadal

jedynie w poszczególnych władztwach terytorialnych. I w tym wypadku widzimy

jej liczne ograniczenia i skupienie się na doraźnych działaniach. W niewielkim

stopniu decydowano się na planowe ujednolicanie struktur administracyjnych.

Bardzo dobrze jest to widoczne w odniesieniu do terytoriów inkorporowanych.

Przypadek dystryktów górzańskiego i grodkowskiego pokazuje, że pozostawiano

dawne instytucje, nawet gdy różniły się od tych funkcjonujących w pozostałych

częściach władztwa. Działania uniﬁkacyjne utrudniała też w dużej mierze niestabil-

ność podziałów dzielnicowych. Nawet jeśli któryś z książąt decydował się wydać

pewne rozporządzenia porządkujące stosunki prawno-administracyjne, kolejny

podział terytorium mógł całkowicie znieść ich znaczenie.

Jednocześnie trzeba podkreślić działanie dwóch scalających czynników – po-

zostawania regionu w obrębie jednej struktury kościelnej oraz przynależności do

jednego organizmu politycznego. Te ostatnie dwie kwestie – także w czasach no-

wożytnych – będą odgrywać podstawową rolę w konstytuowaniu się wspólnoty

regionalnej.

MARCIN PAUK, EWA WÓŁKIEWICZ

SILESIAN ADMINISTRATIVE STRUCTURES AS ELEMENTS OF LEGAL

AND SYSTEMIC COHESION (FROM 12

UNTIL 15

CENTURIES)

An analysis of crucial legal and systemic issues indicates that the most important aspect in forming

the regional cohesion of Silesia was the “transformation” in the 13

century, including the reception

of German law and the institution of self-governing municipality. The main factor determining the

functionality of administrative and judicial structures was the furthering territorial fragmentation. In

the 12

century the provincial comites, appointed by the principes, as well as the Bishops of Wrocław,

performed the function of intermediaries between Silesia and the rest of the Monarchy. After 1163

the Silesian dukes concentrated on the particular needs of their forming territorial dominions, some-

times used also as power base for the realisation of state-wide political concepts. Hence the initiatives

undertaken for the purpose of consolidating the duchies in the administrative and economic spheres,

utilising innovative socio-systemic mechanisms, such as: establishment of new towns, castle con-

struction as well as reforms of administration of both the Castellans and Weichbilds and promoting

migration of foreign knights.

Yet another breakthrough took place when the Silesian duchies fell under direct or feudal domin-

ion of the Bohemian Crown. Seeing as the House of Luxembourg was not interested in the creation of

Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w.)

centralised institutions and did not interfere in internal relations between the duchies the institutional

differences deepened. Uniﬁcation policies took shape only within individual duchies, with limitations

of such policies and focus on short-term solutions being evident. Attempts to make the administrative

structures uniform were rare, this is especially evident in context of incorporated areas. The rapid

changes in the feudal fragmentation proved a hindrance to uniﬁcation activities as well. Remaining

within a singular church structure and one political organism was, however, a cohesive factor.

Translated by Maciej Zińczuk

MARCIN PAUK, EWA WÓŁKIEWICZ

DIE VERWALTUNGSSTRUKTUREN SCHLESIENS ALS FAKTOR

VERFASSUNGSRECHTLICHER KOHÄRENZ

(12. BIS 15. JAHRHUNDERT)

Bei der Durchsicht der verfassungsrechtlichen Grundprobleme ﬁel auf, dass bei der Ausbildung

der regionalen Gesellschaft in Schlesien die „Transformation“ des 13. Jahrhunderts eine Schlüsselrolle

spielte, wozu u. a. die Rezeption des deutschen Rechts und der städtischen Selbstverwaltungsorgane

gehört. Der wichtigste Faktor, der die Arbeit der Verwaltung und der Gerichtsbarkeit beeinﬂusste,

war der voranschreitende territoriale Zerfall des Landes. Während des 12. Jahrhunderts kam den von

den Herzögen ernannten comites der Provinz und den Breslauer Bischöfen als Vermittler zwischen

Schlesien und dem Rest der Monarchie eine besondere Rolle zu. Nach 1163 konzentrierten sich die

schlesischen Herzöge auf die partikularen Interessen ihrer im Aufbau beﬁndlichen Landesherrschaf-

ten, die bisweilen auch als Ausgangspunkte für die Realisierung ganz Polen betreffender politischer

Konzepte dienten. Daher rühren auch die Initiativen zur Konsolidierung der Fürstentümer auf der

Verwaltungs- und Wirtschaftsebene, bei der auch innovative sozialrechtliche Strukturmechanismen

zur Verwendung kamen: die Stadtlokationen, der Burgenbau, die Reform der Kastellanei- und der

Weichbildverfassung sowie die Förderung der Migration fremder Ritterschaft.

Eine weitere Wende stellte die unmittelbare oder lehnsrechtliche Unterstellung der schlesischen

Fürstentümer unter die böhmische Krone dar. Das fehlende Interesse der Luxemburger an der Schaf-

fung zentraler Institutionen und die ausgebliebenen Eingriffe in die inneren Belange der Fürstentümer

führten zur Festigung der institutionellen Besonderheiten. Vereinheitlichungsprozesse wurden ledig-

lich innerhalb einzelner Fürstentümer durchgeführt, wobei besonders die zahlreichen Einschränkun-

gen und die Vorläuﬁgkeit der jeweiligen Maßnahmen ins Auge fallen. Nur selten wurden planmäßige

Anpassungen der Verwaltungsstrukturen vorgenommen, was vor allem in Bezug auf die inkorporierten

Territorien auffällt. Die Vereinheitlichungsmaßnahmen wurden auch von der Unbeständigkeit der

territorialen Teilungen beeinträchtigt. Integrierend wirkte andererseits die Zugehörigkeit der Region

zu einer Kirchenstruktur und zu einem politischen Organismus.

Übersetzt von Waldemar Könighaus

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
H I S T O R I A A D M I N I S T R A C J I, Studia Bezpieczeństwo Wewnętrzne, Administracja jako czyn
6. Wykorzystanie strukturotwórczych właściwości jaj w technologii gastronomicznej, Zastosowanie jaj
Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka krzywdzenia emocjonalnego dziecka, Dziecko- Metody terapii
praca, Praca jako czynnik odradzający i umoralniający jednostkę i s, Praca jako czynnik odradzający
Aktywność i kreatywność własna jako czynnik rozwoju psychicznego
Zazdrość jako czynnik?terminujący zachowania czlowieka
14 Ruchy jako czynnik zmiany spolecznej
referat swiatopoglad jako czynnik ukierunkowujacy ksztalcenie w swietle pedagogiki kulturyx
infrastruktura techniczna jako czynnik rozwoju gospodarczego
Praca jako czynnik odradzający i umoralniający jednostkę i s
meteorologia, opracowanie meteorologiczne, Termika powietrza jako czynnik ekologiczny w leśnictwie
KOMPETENCJE LOGISTYCZNE FIRM POLSKICH JAKO CZYNNIK
Terror państwowy jako czynnik inżynierii społecznej
Woda jako czynnik profilaktyki zdrowotnej
Organizacja, cechy i struktury w administracji

więcej podobnych podstron

M Pauk, E Wółkiewicz Struktury administracyjne Śląska jako czynnik spójności prawnoustrojowej (XII–XV w )