1

W zdrowych miejscach lepsze zdrowie

Miejsca, w których żyjemy, uczymy się, pracujemy i odpoczywamy, mają niezwykle istotny

wpływ na jakość naszego zdrowia. Liczne badania dowodzą, że połowa czynników kształtujących tę

jakość ma swoje źródło w stylu życia i towarzyszących mu zachowaniach, a tylko ok. 10 proc. z nich

związanych jest z opieką zdrowotną (pozostałe czynniki mają pochodzenie socjoekonomiczne,

kulturowe, środowiskowe i genetyczne). Generalnie można powiedzieć, że ludzie są zdrowi wtedy, gdy

mogą osiągać założone cele życiowe, samodzielnie kształtować i zaspokajać przynajmniej część

swoich osobistych potrzeb, a także radzą sobie z problemami codziennego życia. Niestety, głębokie

zmiany ustrojowe, ekonomiczne i społeczne, jakie zaszły i nadal zachodzą w Polsce, dają niewiele

takich możliwości. Owocują bowiem one m.in. wzrostem bezrobocia, dewiacji społecznych i

przestępczości, narastającą biernością społeczną i ekonomiczną dużych grup ludzi, spadkiem

dostępności usług medycznych, poszerzaniem się grup ryzyka zdrowotnego, rosnącą niewydolnością

instytucji odpowiedzialnych za wspieranie niesamodzielnych członków społeczeństwa (np. domów

pomocy społecznej, ośrodków dziennego pobytu dla osób niepełnosprawnych lub osób w wieku

podeszłym). Stawiają też Polaków wobec zupełnie nowych sytuacji, np. konkurencji na rynku pracy i

niepewności zatrudnienia, konieczności wielokrotnej zmiany kwalifikacji zawodowych, wymuszonej

mobilności zawodowej i związanej z nią konieczności adaptacji do nowych warunków społecznych,

konfliktów między potrzebą utrzymania miejsc pracy a ochroną środowiska, przejmowania

odpowiedzialności za własne zdrowie i przyszłość.

Te wszystkie nowe okoliczności powodują, że w społeczeństwie rośnie przede wszystkim

niepokój związany z przyszłością własną i najbliższych. W efekcie rodzi się coraz mniej dzieci (np. w

roku 2002 urodziło się ich o ponad 160 tys. mniej niż dziesięć lat wcześniej), a Polacy są coraz starsi

(np. w roku 2002 ludzi mających co najmniej 65 lat było o ponad 850 tys. więcej niż dziesięć lat

wcześniej). W związku z tym bardzo szybko rośnie zapotrzebowanie na osoby przygotowane do pracy z

małymi dziećmi (tzw. wczesna interwencja) oraz z osobami w wieku podeszłym. Szybki wzrost liczby

ludzi w okresie późnej dorosłości i w wieku podeszłym wymaga zapewnienia im zarówno leczenia

specjalistycznego, jak i odpowiedniej opieki – tymczasem oferta w tym zakresie jest niezwykle uboga. Z

kolei z powodu owego starzenia się musimy dbać jak najlepiej o pokolenie najmłodsze i zapewniać mu

nie tylko właściwą opiekę, ale też odpowiednią stymulację.

Brzezińska, A., Woźniak, Z. (2004). W zdrowych miejscach lepsze zdrowie.

Charaktery, 10 (93), 38-39.

2

Z powodu głębokich zmian politycznych, społecznych i ekonomicznych pogarszają się też

warunki życia dużych grup ludności, np. mieszkańców wsi (zwłaszcza tzw. popegeerowskich),

mieszkańców terenów dotkniętych masowym bezrobociem, młodzieży kończącej szkoły

ponadpodstawowe, a nawet wyższe. Pogarsza się także ogólny stan zdrowia społeczeństwa - to należy

wiązać głównie ze wzrostem obciążenia emocjonalnego, będącego efektem chronicznego stresu

związanego np. z długotrwałym brakiem pracy czy koniecznością zapewnienia opieki niesamodzielnym

członkom rodziny. Obciążenie emocjonalne to także rezultat stresu pourazowego, wywołanego nagłą

utratą pracy czy coraz częstszymi katastrofami i klęskami żywiołowymi. Coraz gorsza jest wreszcie

psychofizyczna kondycja społeczeństwa - ludzie odczuwają przeciążenie zmianami, wzrasta u nich

poczucie zagrożenia, w skrajnych wypadkach przejawiające się poczuciem bezradności, utratą kontroli

nad własnym życiem.

Wszystkie te problemy wykraczają daleko poza klasyczny model medycyny naprawczej. Co

można zatem zrobić? Skorzystać np. z niemedycznych w swym charakterze działań, czyniących

miejsca życia, pracy i wypoczynku zdrowymi. To domena zdrowia publicznego, którego zadaniem jest

tworzenie warunków pozwalających ludziom prowadzić zdrowe życie. Możemy zatem powtórzyć za C.

Everett Koopem, iż „opieka zdrowotna jest nam potrzebna czasami, zdrowie publiczne jest niezbędne

każdemu i zawsze”.

Oczywiście samo zachęcanie ludzi do podejmowania różnych działań na rzecz własnego

zdrowia (np. zmiany trybu życia czy sposobu odżywiania się) nie poprawi złej kondycji zdrowotnej

społeczeństwa. Style życia tkwią bowiem głęboko w strukturze społecznej oraz kulturze, co powoduje,

że trudno przekonać do ich zmiany bez odwołania się do odpowiedniego kontekstu społecznego i

kulturowego. Ważne zatem staje się nie tylko trafne rozpoznawanie problemów pojedynczych ludzi i

udzielanie im pomocy, ale także diagnozowanie i rozwiązywanie problemów społecznych,

organizowanie opieki i pomocy na szczeblu społeczności lokalnej bądź całego społeczeństwa. Do tego

potrzeba jednak specjalistów z zakresu zdrowia publicznego, którzy potrafią tak zorganizować opiekę i

sieć wsparcia społecznego, aby chroniły one zdrowie, dając w efekcie poprawę jakości życia ludzi.

Oznacza to m.in. podejmowanie przez nich działań nastawionych na zmianę sposobu funkcjonowania

rozmaitych instytucji pomagających ludziom w rozwiązywaniu trapiących ich problemów. Powinni też

umieć tworzyć i skutecznie realizować projekty poprawy kondycji społecznej i zdrowotnej różnych grup

ludzi. Muszą zatem potrafić kontrolować i trafnie diagnozować potrzeby zdrowotne różnych grup

społecznych, w tym także szczególnego ryzyka – ludzi społecznie upośledzonych i zagrożonych

marginalizacją lub wykluczeniem społecznym; ubogich; bezrobotnych; trwale niezdolnych do

samodzielnego życia z powodu defektów organicznych; ludzi starych; chorych psychicznie w stadium

3

chronicznym; osób przewlekle chorych somatycznie; w stanach terminalnych; także rodzinom i

opiekunom tych wszystkich osób. Powinni też umiejętnie przekazywać informacje o prowadzonych i

zamierzonych działaniach oraz rozwiązywać ewentualne konflikty. Ważne także, aby potrafili

organizować i propagować działalność profilaktyczną w sferze zdrowia publicznego w różnych

instytucjach opiekuńczych, wychowawczych, edukacyjnych oraz w mediach.

Aby spełnić te wszystkie warunki, specjaliści z zakresu zdrowia publicznego muszą zdobyć

odpowiednią wiedzę przede wszystkim z psychologii i medycyny, ale też z ekonomii, nauk o

zarządzaniu i nauk społecznych. Bez niej trudno takie zadania podjąć i dobrze się z nich wywiązać.

Najważniejsze jednak wyzwanie, przed jakim stoją dziś specjaliści z zakresu zdrowia

publicznego, to przełamanie tradycyjnego sposobu postrzegania i organizacji ochrony zdrowia,

zdominowanej przez medycynę kliniczną. Powinni oni także być przewodnikami, pomagającymi

korzystać z możliwości, jakie daje system opieki zdrowotnej i wsparcia społecznego. Trzeba, aby starali

się współpracować z lokalnymi politykami, a także koordynowali działania interdyscyplinarne w ochronie

zdrowia. Tak przygotowani specjaliści z pewnością znajdą zatrudnienie w administracji rządowej i

samorządowej, w organizacjach pozarządowych, w systemie edukacji oraz w mediach.

Anna Brzezińska

Zbigniew Woźniak

Prof. dr hab. Anna Brzezińska jest psychologiem, pracuje w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w
Poznaniu oraz w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie. Zajmuje się psychologią rozwoju i edukacji oraz
problemami promocji zdrowia. Prof. dr hab. Zbigniew Woźniak jest socjologiem, pracuje z Instytucie Socjologii UAM w
Poznaniu oraz w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie. Zajmuje się socjologią medycyny i problemami
polityki społecznej. Oboje są autorami programu studiów licencjackich z zakresu zdrowia publicznego w SWPS.