1

NARCYZA śMICHOWSKA POGANKA oprac. Tadeusz Boy śeleński

CHWILA

- powstanie listopadowe wybuchło, gdy Narcyza miała 12 lat, była na pensji pani Wilczyńskiej, z
koleżanką chciała uciec do powstańców, próbowały swych sił głodząc się i zachorowały
- w latach 40. wzmocniła się pozycja kobiet, bo wielu mężczyzn zginęło, wielu wywieziono, ci, co
pozostali, byli słabo wykształceni

•

emancypacja przychodziła z zachodu

•

prąd przeciw małżeństwu opartemu na konwenansie, zakusy „wolnej miłości”

•

obcinanie strojów, palenie cygar, stroje z męska stylizowane

•

edukacja własna i polepszanie doli ludu

EMANCYPANTKI I ENTUZJASTKI

- kobiety wkraczają w literaturę, zakładają pismo Pierwiosnek
- Eleonora Zamięcka to pierwsza polska filozofka
- Poganka ukazała się w 1846 r.
- kobiety biorą udział w spiskach, „entuzjastki” zapełniają więzienia po 1848 r.

•

entuzjastki to najszlachetniejszy odłam emancypantek (nazwa śmichowskiej)

•

walczą nie tyle o swoje prawo do szczęścia, ale o prawo do poświęcenia się

•

np. Paulina Zbyszewska, Zofia Mielęcka-Węgierska

(zachwycał się nią Słowacki, zgorszyła swym

rozwodem, w Paryżu zasłynęła jako felietonistka i korespondentka gazet polskich)

, Wincenta Zabłocka

(dewotka, ślubowała wierność zmarłemu w powstaniu narzeczonemu)

, Emilia Gosselin

(pisywała kazania)

,

Julia Molicka [Wojkowska]

(nie chciała ślubu kościelnego)

, Anna Skimborowiczowa, Kazimiera

Zamięcka

(uczyła chłopskie dzieci, zakładała ochronki)

, Faustyna Morzycka, Bibianna

Moraczewska, Tekla Dobrzyńska i in.

•

np. Edward Dembowski, Jan Majorkiewicz, Karol Baliński i in.

•

ś

michowska opisała ich we Wstępie do Poganki

•

posiestrzenie to najdoskonalszy objaw uczuć

•

Narcyza była ich przywódczynią, duszą

GABRIELLA

- Narcyza śmichowska urodziła się 4 marca 1819 r. w skromnym dworku szlacheckim na Podlasiu,
była najmłodsza z 9 dzieci, matka zmarła przy porodzie
- początkowo była u stryjenki we dworku wiejskim

(klechdy i baśnie ludowe)

, potem u pani

Wilczyńskiej
- skończyła Instytut Guwernantek – najwyższa w Polsce uczelnię kobiecą

(powierzchowne nauki)

- w wieku 19 lat zaczęła uczyć w domu Zamoyskich w Paryżu 2 lata, poszerza horyzonty
- naucza w domu w Łomżyńskiem, w 1844 r. ze swymi chlebodawcami przybywa do Wwy

•

w 1839 r. w Pierwiosnku ukazał się jej pierwszy wiersz

•

drugi utwór to wiersz Szczęście poety

•

w Wwie zbliża się do kółka Przeglądu Naukowego

•

umiera ukochany brat, Jan; odrzuca propozycję małżeńską Jana Baranowskiego, astronoma

- chce założyć pensję w Poznaniu, ale póki co wydaje swe poezje pt. Wolne chwile Gabrielli, a w
1846 r. Pogankę, w 1847 - Książkę pamiątek
- bierze udział w spiskach, najpdp przekradała się raz przez granice jako emisariuszka
- w latach 1846-49 mają miejsce aresztowania

•

w 1849 r. policja rosyjska przechwytuje jej korespondencję z Pauliną Zbyszewską

•

dostają się do więzienia w Lublinie za demokratyczny char. listów (do 1852)

2

- po wyjściu z więzienia musi mieszkać w Lublinie, zostaje nauczycielką, by wyżyć, rodacy jej
unikają, bo nikt już się nie buntuje, nadszedł czas przystosowywania się
- w 1855 r. dostaje się do Wwy, pisze dalej: satyra na społ. Adeodat (1857), Biała Róża (1858)
- w 1858 r. kupuje mieszkanie przy Miodowej, to „Miodogórze” stanie się słynnym miejscem
spotkań i pogadanek pedagogicznych (wolny uniw.)
- w 1861 r. ukazuje się zbiorowe wydanie pism, ostatnia rzecz, jaką napisała to Czy to powieść?
- umiera w Wwie w 1876 r., zapomniana

POGRZEBANA I ZAPOMNIANA

- Poganka ukazała się w Przeglądzie Naukowym w 1846 r., w wydaniu książkowym nie wyszła,
dopiero w dziełach zebranych
- cenzura rosyjska ją krępowała, wiele w pismach niedomówień, aluzji, szyfru, co utrudniało odbiór
- miała zbyt śmiałe poglądy, a przy tym cechowała ją zbyt subtelna analiza psychologiczna, nie
przystawała do swoich czasów
- kiedy zniechęcona przestała pisać utwory, otwierała się w listach do bliskich; z jej korespondencji
można poznać samą pisarkę, ale i epokę

JEJ FIZJONOMIA

- ukazuje ją się często jako starszą panią, w czepku i zaczesanych włosach; nauczycielkę-moralistkę
- była starą panną (w tamtych czasach!!!), była nieładna, co często poskreślała w listach
- wiedziała, że nie może się podobać komuś, kogo sobie wymarzy, a kompromisów nie uznawała,
oddała się więc miłości do brata, bo tu nie mogła być odepchnięta (do Jana, kiedy Erazm wyjechał
do Francji w 1831 r.) oraz do przyjaciółek
- całe swe uczucie przelała w naród
- brak miłości jest wg niej przyczyną braków w jej twórczości
- Poganka jest jakby IV cz. Dziadów, Narcyza też zmieniła się z Gustawa w Konrada

PIERWOWZÓR ASPAZJI

- w liście do Teksli Dębowskiej Narcyza nazywa Paulinę Zbyszewską „poganką”

jest to

pierwowzór bohaterki, ale uzupełniony ściśle fikcją literacką
- Beniamin to poetycka transpozycja samej autorki, poemat zrodził się z namiętnej przyjaźni kobiet
- Paulina Zbyszewska

•

córka bogatego ziemianina, utalentowana, wykształcona, muzykalna

•

znała całą Europę, kilka języków, różne dyscypliny (od ekonomii po sztukę)

•

Narcyza poznała ją w wieku 25 lat, Paulina zabrała ją do siebie, do Kurowa

•

rozstały się nie wiadomo dlaczego, może Narcyza pokochała za bardzo, była zazdrosna?

- rok po rozstaniu powstaje Poganka, gdzie Beniamin wpada w sidła głównej bohaterki, by wyjść z
nich złamany, ze zmarnowanym życiem i rozdartym sercem

POGANKA

- element osobisty

•

Poganka zbiega się czasowo i tematycznie z listami do Bianki Moraczewskiej

•

Beniamin chowa się wśród licznego rodzeństwa, jest najmłodszy, widzi jak brat Janusz
umiera na suchoty, spotyka swoją Aspazję (jak Narcyza)

•

Aspazja znajduje dziecię wsi, porywa do pałacu (jak Paulina)

- w kontekście literatury europejskiej

•

romantyczne spowiedzi (Werter, Gustaw, Kordian)

•

wpływy prawie wyłącznie francuskie: element fantastyczny

(Jaszczur Balzaca – zimna Fedora)

3

- polskie realia

•

nuta patriotyczna, męczeńska

•

gdy Beniamin wraca na ziemię ojczystą, nie zastaje tam wszystkich, pomarli śmiercią
chrześcijańską, bohaterowie wykrzykują, że nie mają „matki” = ojczyzna

•

Beniamin biegając po świecie był zaprzańcem świętej sprawy narodu

FIKCJA A śYCIE

- Narcyzie nie groził los załamanego Beniamina z wyrzutami sumienia, bo kochała „matkę”
- razem z Pauliną oddawały się sprawom społecznym, ale tylko Narcyza robiła to z miłości, Paulina
traktowała to jako kolejną zabawę; ich drogi się rozeszły, ale spotkały się w więzieniu, gdy
znaleziono ich listy; Paulina wyszła stamtąd bardzo szybko
- młodzież zachwycała się utworem Narcyzy, choć utwór wywołał też zgorszenie
- inne powieści uważano za upadek natchnienia, a było to po prostu przejście od romantyzmu do
nowej analizy
- cechy stylu: „jak” zamiast „niż”, nadużycie inwersji, bogactwo słownika, śmiałość zestawień, styl
jest romantyczny, ale zdania są przesycone treścią, nie są pustymi frazesami

** E.Z.**