Epidemiologia pasożytniczych chorób tropikalnych w Polsce i na świecie

Choroby pasożytnicze występują na całym świecie. Szacuje się, że pasożytami zarażonych jest ¾
mieszkaoców naszej planety. Najliczniejsze zachorowania odnotowuje się w ubogich krajach strefy
tropikalnej i subtropikalnej. Często są one główną przyczyną śmierci na tym obszarze.

Pełzakowica

Choroba wywoływana jest przez kosmopolitycznego pełzaka czerwonki- Entamoeba histolytica,
pasożytującego w jelicie grubym człowieka. Najbardziej rozpowszechniona jest w regionach
tropikalnych i subtropikalnych, zwłaszcza na Półwyspie Indyjskim, w Indonezji, środkowej części
Afryki oraz w Środkowej i Południowej Ameryce. Według WHO 50mln ludzi na świecie zarażonych
jest E. histolytica, z których rocznie umiera od 40-110 tys. Jej rozprzestrzenianie wiąże się z
klimatem, a także z zaniedbaniami sanitarno-higienicznymi. Wydalane z kałem cysty pełzaka mogą
dostad się do wody lub gleby, a stąd przez jamę ustną wraz z wodą lub zanieczyszczonymi
produktami spożywczymi do przewodu pokarmowego człowieka. Na rozwój pełzakowicy wpływ ma
sprawnośd układu immunologicznego i ogólna kondycja człowieka. Dlatego też bardziej podatne na
inwazję są osoby niedożywione, spożywające dużo węglowodanów, alkoholicy, osoby z obniżoną
odpornością, z defektami genetycznymi, infekcją bakteryjną i z uszkodzeniami jelita grubego.
Najczęściej źródłem zakażenia jest człowiek z bezobjawowym lub przewlekłym przebiegiem
pełzakowicy. Wydalane przez niego cysty są stadium dyspersyjnym tego pasożyta. Mogą one
przeżywad w wilgotnej glebie przez 3 miesiące. Nie niszczy je chlorowanie wody. Osoby z ostrym
przebiegiem choroby stwarzają mniejsze zagrożenie epidemiologiczne, gdyż wydalane przez nie
trofozoity nie są zdolne do rozwoju i przeżycia poza ciałem człowieka.

Śpiączka afrykaoska

Choroba jest wywoływana przez: świdrowca gambijskiego Trypanosoma brucei gambiense i
świdrowca rodezyjskiego Trypanosoma brucei rhodesiense. Jej rozprzestrzenianie wiąże się z
zasięgiem geograficznym przenosicieli- much tse-tse. Muchy Glossina palpalis, G. tachinoides i G.
fuscipes, które żyją wśród roślinności porastającej brzegi rzek i jeziora, w lasach i wioskach w pobliżu
rzek, przenoszą T. b. gambiense. Natomiast muchy Glossina morsitans, G. pallidipes i G. swynnertoni
są wektorami T. b. rhodesiense na sawannach. Obszary endemiczne śpiączki afrykaoskiej
wywoływanej przez T. b. gambiense rozciągają się od Senegalu i Angoli na zachodzie Afryki do Kenii i
Tanzanii we wschodniej i środkowej Afryce. Zasięg T. b. rhodesiense obejmuje wschodnią i
środkową Afrykę. Corocznie na śpiączkę afrykaoską choruje od 20000- 50000 ludzi. Rocznie
odnotowuje się 100 tys. nowych zarażeo, 5 tys. przypadków śmiertelnych. W niektórych częściach
Afryki odnotowywano śmiertelnośd nawet 2/3 populacji ludzi. Transmisja T. b. gambiense i T. b.
rhodesiense odbywa się przy udziale much tse-tse najczęściej podczas ssania krwi. Możliwe jest
także przeniesienie mechaniczne na kłujce owada. W epidemiologii śpiączki afrykaoskiej znaczenie
ma także transmisja przez łożysko i podczas transfuzji- ok. 10% much po ukłuciu chorego na śpiączkę
człowieka staje się wektorami choroby. T. b. gambiense mogą byd przenoszone na różne zwierzęta,
jednak parazytemia nie osiąga u nich poziomu niezbędnego do efektywnej transmisji, dlatego nie
odgrywają one istotnej roli jako organizmy rezerwuarowe i człowiek jest rezerwuarem, a transmisja
odbywa się przez ukłucia kolejnych osób w bezobjawowym okresie inwazji. Dla T. b. rhodesiense
rezerwuarem są także ludzie, ale największe znaczenie w utrzymywaniu tego wiciowca przypisuje się
zwierzętom, szczególnie antylopom i zwierzętom domowym, jak bydło, świnie, kozy. W
rezerwuarach zwierzęcych świdrowce pozostają przez długi czas nie dając jakichkolwiek objawów.

Inwazje człowieka są rzadsze, ale mają cięższy przebieg niż w przypadku T. b. gambiense. Na
zachorowania na śpiączkę afrykaoską spowodowaną przez T. b. rhodesiense narażeni są turyści.

Trypanosomatoza amerykaoska

Choroba wywoływana przez wiciowca Trypanosoma cruzi pasożytującego w postaci trypomastigota
w osoczu krwi i w chłonce oraz w postaci amastigota wewnątrz komórek różnych tkanek, głównie
we włóknach mięśniowych i w układzie siateczkowo-śródbłonkowym. Występuje w południowej
części USA, Ameryce Środkowej i Południowej. Przenosicielami T. cruzi jest ok. 40 gatunków
pluskwiaków z rodziny Reduviidae, przede wszystkim Triatoma infestans, Rhodnius prolixus i
Panstrongylus megistus. Wszystkie stadia rozwojowe stawonogów mogą utrzymywad pierwotniaki
przez całe życie, czyli przez ok. 2 lata. Rezerwuarem świdrowca może byd ponad 100 gatunków
ssaków, ale najważniejszymi są zwierzęta domowe i dzikie. Człowiek zaraża się postacią
trypomastigota, która zostaje wtarta przez uszkodzoną skórę, spojówkę lub błonę śluzową jamy
ustnej wraz z kałem wydalanym przez pluskwiaki podczas pobierania krwi. Transmisja przez łożysko
może przebiegad w ostrej i przewlekłej postaci choroby Chagasa. Możliwe jest także zarażenie w
czasie transfuzji i przeszczepiania narządów od dawców zarażonych tym wiciowcem. Chorzy w
wywiadzie często nie podają faktu ukłucia przez pluskwiaka, które następuje podczas snu. Na ukłucia
wskazują miejscowe zmiany zapalne w kącikach ust lub w kącie oka. Zarażonych jest 24mln osób,
60tys. przypadków śmiertelnych rocznie.

Leiszmanioza narządowa

Choroba zwana też kala-azar, czarną chorobą, śmiertelną gorączką dum-dum, wywoływana jest
przez wiciowca Leishmania donovani. Leiszmanioza narządowa jest chorobą układu siateczkowo-
śródbłonkowego. Postacie amastigota występują przeważnie w komórkach wątroby, śledziony,
szpiku kostnego i w monocytach krwi. Choroba jest rozpowszechniona głównie w Azji, na Bliskim
Wschodzie, w krajach śródziemnomorskich i Afryce, w mniejszym stopniu w Ameryce Południowej i
Środkowej. W południowej Europie leiszmanioza narządowa występuje w Grecji, na terenach byłej
Jugosławii, na Cyprze, we Włoszech, na Korsyce, we Francji, Hiszpanii, na Malcie i w Portugalii.
Według danych WHO ponad 500tys. ludzi na świecie w ciągu roku choruje na leiszmaniozę
narządową. Zachorowania epidemiczne występują w Indiach, Bangladeszu, Sudanie i Brazylii. Postad
promastigota dostaje się do krwi wraz ze śliną w czasie żerowania dmianek, rzadziej w wyniku
wtarcia w uszkodzoną skórę lub błonę śluzową jamy ustnej uszkodzonego owada zarażonego
pierwotniakiem. Możliwe jest bezpośrednie zarażenie jednego człowieka pierwotniakami
znajdującymi się w wydzielinie z nosa, kale i moczu drugiego chorego człowieka. Przenosicielami
leiszmaniozy narządowej są dmianki z rodzaju Phlebotomus w Starym Świecie i Lutzomyia w Nowym
Świecie. Rezerwuarami tego wiciowca są różne gatunki zwierząt w zależności od krainy
geograficznej. W Indiach choroba jest przenoszona z jednego na drugiego człowieka przez wektory i
krąży w przyrodzie bez udziału zwierząt rezerwuarowych.

Leiszmanioza skórna

Wywoływana jest przez gatunki zbiorcze. W skład kompleksu Leishmania tropica wchodzą 3 gatunki:
L. tropica i L. major na Bliskim Wschodzie, w Chinach, Indiach, Pakistanie, Afryce, Basenie Morza
Śródziemnego, zachodniej Azji, południowej Europie oraz L. aetiopica w wielu częściach Afryki.
Kompleks Leishmania mexicana obejmuje L. mexicana w Meksyku, Ameryce Środkowej i Teksasie, L.
amazonensis w dorzeczu Amazonki, L. venezuelensis oraz L. pifanoi i L. garnhami w Wenezueli, zaś

kompleks Leishmania braziliensis obejmuje: L. braziliensis w Ameryce Łacioskiej, L. peruviana w
Peru, L. guyanensis w Gujanie i dorzeczu Amazonki oraz L. panamensis w Panamie, Costa Rica i
Kolumbii. W Europie ogniska endemiczne leiszmaniozy skórnej znajdują się w Portugalii, Hiszpanii,
południowej Francji, we Włoszech, na obszarze dawnej Jugosławii, na Sycylii, w Grecji, Bułgarii, na
Krecie i w Turcji. Wiciowce lokalizują się w skórze, w komórkach ścian naczyo krwionośnych
znajdujących się w obrębie zarażonej powierzchni, w okolicznych węzłach chłonnych, w komórkach
mononuklearnych i neutrofilach. Rezerwuarami są psy, koty i niektóre gryzonie. Przenoszenie
pasożytów odbywa się za pośrednictwem dmianek, a zasięg występowania choroby wiąże się z
obszarami ich występowania i z obecnością rezerwuarów. W leiszmaniozie skórnej możliwe jest
także zarażenia kontaktowe.

Zimnica, malaria

Wywoływana przez 4 gatunki pierwotniaków z rodzaju Plasmodium: Plasmodium vivax- zimnica
trzydniowa, P. malariae- zimnica czterodniowa, P. ovale- zimnica przypominająca trzeciaczkę, P.
falciparum- zimnica podzwrotnikowa. Malaria pochodzi z południowo-wschodniej Azji, skąd
rozprzestrzeniła się najpierw do Afryki, później do Europy. Do Ameryki została zawleczona nie
wcześniej niż w XVI wieku. W Polsce pierwsze udokumentowane przypadki zachorowao pochodzą z
połowy XIX wieku. Pierwsza duża epidemia występowała w 1921r. (52965 zarażonych osób), zaś
druga po II wojnie światowej (najwięcej zachorowao w woj. gdaoskim, warszawskim, szczecioskim i
lubelskim). W 1968r. Polska zostałam uznana przez WHO za kraj wolny od malarii endemicznej. W
Polsce rejestruje się jedynie malarię przywleczoną (do 50 przypadków rocznie), w tym najczęściej
ciężkie postacie kliniczne wywoływane przez P. falciparum. Na świecie rocznie notuje się od 300-500
milionów zachorowao, ok. 3 mln kooczy się zgonem. Krajami o największej liczbie zachorowao i
zgonów są m. in. Nigeria, Tanzania, Kenia, Indie. Zimnica wywoływana przez P. falciparum i P. ovale
jest chorobą regionów tropikalnych. Zimnica czterodniowa występuje w subtropiku i strefie
umiarkowanej, zaś zimnica trzydniowa jest pospolita we wszystkich obszarach endemicznych. Coraz
częściej malaria zawlekana jest przez turystów do odległych od terenów endemicznych regionów
świata. Najczęściej przypadki importowanej malarii pochodzą z Afryki(55%), Azji(25,9%), Ameryki
Środkowej(11,9%). Zasięg malarii ogranicza temperatura. Przyjmuje się, że choroba występuje na
obszarach położonych między letnimi izotermami 16-20ºC na półkuli północnej a izotermą 20ºC na
południu. Transmisja Plasmodium nie może odbywad się z powodu zahamowania sporogonii u
komara, gdy temperatura otoczenia spada poniżej 16ºC i wzrasta powyżej 33ºC oraz na wysokości
2500m n.p.m. Wektorami choroby są głównie samice komarów z rodzaju Anopheles. Poza
najczęstszą drogą zarażenia przez skórę w czasie żerowania komara możliwa jest transmisja
wewnątrzmaciczna, w przypadku uszkodzenia bariery łożyskowej. Malaria wrodzona stanowi ok. 5%
przypadków malarii podczas ciąży. Ponadto zimnica może byd przekazywana w trakcie przetaczania
krwi pobranej od dawcy w okresie parazytemii, w trakcie transplantacji narządów lub przez
zanieczyszczone krwią strzykawki. Zawleczenie komarów zarażonych zarodźcami z terenów
endemicznych w samolotach może byd przyczyną malarii lotniskowej znanej w 12 krajach m.in. we
Francji, Belgii, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii. Do jej rozwoju dochodzi w przypadku ukłucia przez
komary osób przebywających w pobliżu lotniska.

Schistosomoza

Choroba wywoływana jest głównie przez przywry: Schistosoma japonicum, S. mansoni i S.
haematobium, rzadziej przez S. intercalatum, S. mekongi i S. malayensis. U człowieka przywry te

lokalizują się w różnych miejscach: S. japonicum, S. mekongi i S. malayensis w splotach żyły
krezkowej górnej, S. mansoni i S. intercalatum- w splotach żylnych jelita grubego oraz S.
haematobium w splotach żylnych pęcherza moczowego i miednicy mniejszej. Gatunki z rodzaju
Schistosoma różnią się zasięgiem rozprzestrzenienia: S. japonicum występuje endemicznie na
Dalekim Wschodzie. S. mansoni na Bliskim Wschodzie, w zachodniej Afryce i Ameryce Południowej,
na Wyspach Karaibskich, zaś S. haematobium w Afryce, na Bliskim Wschodzie, południowej Europie,
na Cyprze i w Indiach, S. intercalatum pasożytuje w Afryce, S. mekongi w Indochinach i S. malayensis
w Malezji. Przywrami z rodzaju Schistosoma zarażonych jest na świecie ok. 161,5 mln ludzi, w tym:
S. haematobium-100mln, S. mansoni-60mln, S. japonicum-1,5mln. Schistosomozę stwierdzono nie
tylko u osób zamieszkujących obszary endemiczne, ale też u wielu emigrantów przebywających w
krajach położonych poza zasięgiem tych pasożytów, jak np. w USA wykryto te przywry aż u 40000
osób. Rozprzestrzenieniu schistosom sprzyja także rozbudowa systemów nawadniających pola
uprawne, przez co stwarza się idealne warunki do rozwoju tych pasożytów i ich żywicieli pośrednich-
ślimaków. Jaja Schistosoma wydalane z kałem ludzi lub innych ssaków- rezerwuarów przenoszone są
na nowe tereny w czasie nawożenia ogrodów i pól. Jaja mogą przeżyd przez 80 dni w temp.
występującej w porze zimowej w Chinach. Ślimaki ukryte w skorupach mogą także przeżywad przez
kilka miesięcy w okresie suchym do pojawienia się opadów deszczu, utrzymując w swym ciele
postacie rozwojowe przywr zdolne do dalszego rozwoju w momencie pojawienia się korzystnych
warunków wilgotnościowych i termicznych. Na obszarach endemicznych przywrami S. japonicum
zarażone mogą byd różne zwierzęta, jak psy, koty, szczury, świnie, konie, co ma duże znaczenie w
podtrzymaniu ognisk schistosomatozy. Częstośd zarażenia S. japonicum waha się w dużym zakresie
na różnych obszarach. W Chinach schistosomatoza stanowi jeden z największych problemów wśród
ludności wiejskiej, a także zamieszkujących tereny nadmorskie. Przywrą S. mansoni zarażeni są
przeważnie ludzie, rzadziej małpy i pawiany, szczury i inne gryzonie. Ogniska S. haematobium w
przyrodzie utrzymywane są jedynie przez człowieka. Wzrost zarażeo tym pasożytem obserwowany
w ostatnich latach wiąże się z nowymi projektami nawodnieo pól i budową kanałów wodnych oraz
praktyką wykorzystywania zbiorników wodnych jako miejsc kąpieli i prania ubrao lub z obyczajami
religijnymi oblucji w wodzie z formami inwazyjnymi. Najczęściej inwazje S. haematobium stwierdza
się u dzieci, rzadziej u osób dorosłych. Człowiek zaraża się w wyniku bezpośredniego kontaktu z
cerkariami występującymi w wodzie w czasie prac na nawadnianych polach czy podczas kąpieli lub
prania odzieży w zbiornikach wodnych.

Paragonimoza

Jest chorobą płuc ludzi wywoływaną przez przywry z rodzaju Paragonimus, głównie Paragonimus
westernami. Paragonimoza jest szeroko rozpowszechniona na Dalekim Wschodzie (Chinach,
Tajwanie, Indonezji, na Filipinach i w Korei). W Afryce największa prewalencja obserwowana jest w
Nigerii, Kamerunie, Libii i Zairze. W Ameryce Południowej endemicznie występuje w Peru, Kolumbii,
Meksyku, Costa Rica i Brazylii. Pasożyty dostają się do człowieka i innych żywicieli ostatecznych, jak
tygrysów, kotów, krów, lisów, szczurów, w czasie jedzenia niedogotowanych krabów lub raków na
obszarach endemicznych. Człowiek może zarazid się również przez zjedzenie niedojrzałych form
przywr znajdujących się w mięsie żywicieli rezerwuarowych, np. dzikiej świni. Postacie dorosłe mogą
przeżyd nawet 20 lat. Zarażonych paragonimozą jest ok. 2,1mln osób.

Wuszererioza

Chorobę wywołuje Wuchereria bancrofti pasożytująca w naczyniach limfatycznych i węzłach
chłonnych oraz narządach w obrębie jamy brzusznej, a także w oku. Nicieo jest szeroko
rozpowszechniony w Azji, Afryce tropikalnej, Ameryce Środkowej i Południowej oraz na Wyspach
Pacyfiku. Spotykany był także w Europie. Ogniska utrzymują się nadal w Turcji. Mikrofilarie wnikają
do człowieka przez skórę podczas żerowania komarów z rodzaju Mansonia, Culex, Aёdes,
Anopheles. U osób przyjeżdżających na tereny endemiczne objawy pojawiają się szybciej niż u
tubylców, ale rzadziej występuje u nich mikrofilaremia, co utrudnia rozpoznanie choroby. Ważnymi
czynnikami w rozprzestrzenianiu choroby są liczba komarów na danym obszarze i liczba mikrofilarii
krążących we krwi człowieka. Ze względu na to, że zaledwie częśd mikrofilarii dociera do jego
aparatu gębowego decydujące znaczenie dla utrzymania transmisji ma duża liczba mikrofilarii we
krwi. Ok. 128mln ludzi jest zarażonych tym pasożytem.

Onchocerkoza

Zwana także ślepotą rzeczną, jest chorobą skóry człowieka wywoływaną przez nicienia Onchocerca
volvulus, który występuje w tropikalnej Afryce między 15ºN i 13ºS. Ogniska znajdują się w
południowej Arabii Saudyjskiej, Jemenie, Ameryce Środkowej i na północy Ameryki Południowej.
Choroba jest przenoszona przez różne gatunki meszek Simuliidae, głównie Simulium ornatum, S.
damnosum i S. naevei. Częściej zachorowania pojawiają się wzdłuż górskich potoków, w których
panują najkorzystniejsze warunki do rozwoju larw i poczwarek meszek. Ogniska onchocerkozy
znajdują się na sawannach i na obszarach leśnych. Zasięg rozprzestrzeniania O. volvulus ogranicza
temperatura, gdyż w temp. niższej od 18ºC zahamowany jest rozwój larw u owada. Dorosłe osobniki
mogą żyd przez 15 lat zachowując zdolnośd do wydawania potomstwa przez 10 lat. Mikrofilarie
natomiast mogą żyd do 2 lat. Onchocerkoza należy do najczęstszych chorób pasożytniczych na
świecie. Ok. 17,7mln ludzi jest zarażonych.

Ankylostomoza

Choroba dwunastnicy spowodowana przez tęgoryjca dwunastnicy Ancylostoma duodenale.
Występuje na południu Europy, północnym wybrzeżu Afryki, w północnej części Indii, północnych
Chinach i Japonii, Ameryce Południowej i Środkowej. Obecne rozmieszczenie tego pasożyta na
świecie jest efektem migracji ludności, wędrówek narodów i handlu niewolnikami. Plantacje kawy,
bananów, kakao, bawełny, na których przez wiele godzin dziennie pracuje duża liczba osób i gdzie
nie ma wcale bądź jest mało urządzeo sanitarnych, są intensywnie skażone jajami i larwami A.
duodenale. W krajach umiarkowanych choroba spotykana jest u pracowników kopalni, tuneli i
cegielni. W Polsce należy do rzadkich chorób, zazwyczaj zawlekanych przez turystów z innych
regionów. Tęgoryjcem zarażają się zwykle osoby, które mają kontakt z glebą lub osoby spożywające
warzywa zanieczyszczone larwami. Możliwa jest także transmisja larw tego pasożyta przez łożysko
do płodu i z mlekiem matki karmiącej do noworodków. Na świecie na ankylostomozę chorych jest
ok. 1,3 milarda osób, z których umiera rocznie 60000.

Nekatorioza

Choroba wywoływana przez Necator americanus pasożytującego w górnym odcinku jelita cienkiego
człowieka, rzadziej psa w południowej części USA, Ameryce Środkowej i północnej części Ameryki
Południowej, środkowej i południowej części Afryki, południowej Azji i na wyspach Polinezji. Na
zasięg rozprzestrzeniania N. americanus największy wpływ ma temperatura i wilgotnośd. N.
americanus jest gatunkiem bardziej ciepłolubnym niż A. duodenale, lecz jego larwy są mniej

wytrzymałe na suszę. W niskiej wilgotności larwy lokalizują się na dolnych częściach roślin lub w
ziemi, gdzie przeżywają nawet kilka miesięcy. Jaja wydalane z kałem na ziemię mogą z wodą zostad
spłukane i przeniesione w inne miejsce. Wylęgłe z nich larwy rabditopodobne przekształcają się w
filariopodobne, a następnie w larwy inwazyjne dla żywiciela. Szacuje się, że N. americanus i A.
duodenale wysysają dziennie od swoich żywicieli ponad 1mln litrów krwi.