Epidemiologia pasożytniczych chorób tropikalnych w Polsce i na świecie

Choroby pasożytnicze występują na całym świecie. Szacuje się, że pasożytami zarażonych jest ¾ mieszkańców naszej planety. Najliczniejsze zachorowania odnotowuje się w ubogich krajach strefy tropikalnej i subtropikalnej. Często są one główną przyczyną śmierci na tym obszarze.

Pełzakowica

Choroba wywoływana jest przez kosmopolitycznego pełzaka czerwonki- Entamoeba histolytica, pasożytującego w jelicie grubym człowieka. Najbardziej rozpowszechniona jest w regionach tropikalnych i subtropikalnych, zwłaszcza na Półwyspie Indyjskim, w Indonezji, środkowej części Afryki oraz w Środkowej i Południowej Ameryce. Według WHO 50mln ludzi na świecie zarażonych jest E. histolytica, z których rocznie umiera od 40-110 tys. Jej rozprzestrzenianie wiąże się z klimatem, a także z zaniedbaniami sanitarno-higienicznymi. Wydalane z kałem cysty pełzaka mogą dostać się do wody lub gleby, a stąd przez jamę ustną wraz z wodą lub zanieczyszczonymi produktami spożywczymi do przewodu pokarmowego człowieka. Na rozwój pełzakowicy wpływ ma sprawność układu immunologicznego i ogólna kondycja człowieka. Dlatego też bardziej podatne na inwazję są osoby niedożywione, spożywające dużo węglowodanów, alkoholicy, osoby z obniżoną odpornością, z defektami genetycznymi, infekcją bakteryjną i z uszkodzeniami jelita grubego. Najczęściej źródłem zakażenia jest człowiek z bezobjawowym lub przewlekłym przebiegiem pełzakowicy. Wydalane przez niego cysty są stadium dyspersyjnym tego pasożyta. Mogą one przeżywać w wilgotnej glebie przez 3 miesiące. Nie niszczy je chlorowanie wody. Osoby z ostrym przebiegiem choroby stwarzają mniejsze zagrożenie epidemiologiczne, gdyż wydalane przez nie trofozoity nie są zdolne do rozwoju i przeżycia poza ciałem człowieka.

Śpiączka afrykańska

Choroba jest wywoływana przez: świdrowca gambijskiego Trypanosoma brucei gambiense i świdrowca rodezyjskiego Trypanosoma brucei rhodesiense. Jej rozprzestrzenianie wiąże się z zasięgiem geograficznym przenosicieli- much tse-tse. Muchy Glossina palpalis, G. tachinoides i G. fuscipes, które żyją wśród roślinności porastającej brzegi rzek i jeziora, w lasach i wioskach w pobliżu rzek, przenoszą T. b. gambiense. Natomiast muchy Glossina morsitans, G. pallidipes i G. swynnertoni są wektorami T. b. rhodesiense na sawannach. Obszary endemiczne śpiączki afrykańskiej wywoływanej przez T. b. gambiense rozciągają się od Senegalu i Angoli na zachodzie Afryki do Kenii i Tanzanii we wschodniej i środkowej Afryce. Zasięg T. b. rhodesiense obejmuje wschodnią i środkową Afrykę. Corocznie na śpiączkę afrykańską choruje od 20000- 50000 ludzi. Rocznie odnotowuje się 100 tys. nowych zarażeń, 5 tys. przypadków śmiertelnych. W niektórych częściach Afryki odnotowywano śmiertelność nawet 2/3 populacji ludzi. Transmisja T. b. gambiense i T. b. rhodesiense odbywa się przy udziale much tse-tse najczęściej podczas ssania krwi. Możliwe jest także przeniesienie mechaniczne na kłujce owada. W epidemiologii śpiączki afrykańskiej znaczenie ma także transmisja przez łożysko i podczas transfuzji- ok. 10% much po ukłuciu chorego na śpiączkę człowieka staje się wektorami choroby. T. b. gambiense mogą być przenoszone na różne zwierzęta, jednak parazytemia nie osiąga u nich poziomu niezbędnego do efektywnej transmisji, dlatego nie odgrywają one istotnej roli jako organizmy rezerwuarowe i człowiek jest rezerwuarem, a transmisja odbywa się przez ukłucia kolejnych osób w bezobjawowym okresie inwazji. Dla T. b. rhodesiense rezerwuarem są także ludzie, ale największe znaczenie w utrzymywaniu tego wiciowca przypisuje się zwierzętom, szczególnie antylopom i zwierzętom domowym, jak bydło, świnie, kozy. W rezerwuarach zwierzęcych świdrowce pozostają przez długi czas nie dając jakichkolwiek objawów. Inwazje człowieka są rzadsze, ale mają cięższy przebieg niż w przypadku T. b. gambiense. Na zachorowania na śpiączkę afrykańską spowodowaną przez T. b. rhodesiense narażeni są turyści.

Trypanosomatoza amerykańska

Choroba wywoływana przez wiciowca Trypanosoma cruzi pasożytującego w postaci trypomastigota w osoczu krwi i w chłonce oraz w postaci amastigota wewnątrz komórek różnych tkanek, głównie we włóknach mięśniowych i w układzie siateczkowo-śródbłonkowym. Występuje w południowej części USA, Ameryce Środkowej i Południowej. Przenosicielami T. cruzi jest ok. 40 gatunków pluskwiaków z rodziny Reduviidae, przede wszystkim Triatoma infestans, Rhodnius prolixus i Panstrongylus megistus. Wszystkie stadia rozwojowe stawonogów mogą utrzymywać pierwotniaki przez całe życie, czyli przez ok. 2 lata. Rezerwuarem świdrowca może być ponad 100 gatunków ssaków, ale najważniejszymi są zwierzęta domowe i dzikie. Człowiek zaraża się postacią trypomastigota, która zostaje wtarta przez uszkodzoną skórę, spojówkę lub błonę śluzową jamy ustnej wraz z kałem wydalanym przez pluskwiaki podczas pobierania krwi. Transmisja przez łożysko może przebiegać w ostrej i przewlekłej postaci choroby Chagasa. Możliwe jest także zarażenie w czasie transfuzji i przeszczepiania narządów od dawców zarażonych tym wiciowcem. Chorzy w wywiadzie często nie podają faktu ukłucia przez pluskwiaka, które następuje podczas snu. Na ukłucia wskazują miejscowe zmiany zapalne w kącikach ust lub w kącie oka. Zarażonych jest 24mln osób, 60tys. przypadków śmiertelnych rocznie.

Leiszmanioza narządowa

Choroba zwana też kala-azar, czarną chorobą, śmiertelną gorączką dum-dum, wywoływana jest przez wiciowca Leishmania donovani. Leiszmanioza narządowa jest chorobą układu siateczkowo- śródbłonkowego. Postacie amastigota występują przeważnie w komórkach wątroby, śledziony, szpiku kostnego i w monocytach krwi. Choroba jest rozpowszechniona głównie w Azji, na Bliskim Wschodzie, w krajach śródziemnomorskich i Afryce, w mniejszym stopniu w Ameryce Południowej i Środkowej. W południowej Europie leiszmanioza narządowa występuje w Grecji, na terenach byłej Jugosławii, na Cyprze, we Włoszech, na Korsyce, we Francji, Hiszpanii, na Malcie i w Portugalii. Według danych WHO ponad 500tys. ludzi na świecie w ciągu roku choruje na leiszmaniozę narządową. Zachorowania epidemiczne występują w Indiach, Bangladeszu, Sudanie i Brazylii. Postać promastigota dostaje się do krwi wraz ze śliną w czasie żerowania ćmianek, rzadziej w wyniku wtarcia w uszkodzoną skórę lub błonę śluzową jamy ustnej uszkodzonego owada zarażonego pierwotniakiem. Możliwe jest bezpośrednie zarażenie jednego człowieka pierwotniakami znajdującymi się w wydzielinie z nosa, kale i moczu drugiego chorego człowieka. Przenosicielami leiszmaniozy narządowej są ćmianki z rodzaju Phlebotomus w Starym Świecie i Lutzomyia w Nowym Świecie. Rezerwuarami tego wiciowca są różne gatunki zwierząt w zależności od krainy geograficznej. W Indiach choroba jest przenoszona z jednego na drugiego człowieka przez wektory i krąży w przyrodzie bez udziału zwierząt rezerwuarowych.

Leiszmanioza skórna

Wywoływana jest przez gatunki zbiorcze. W skład kompleksu Leishmania tropica wchodzą 3 gatunki: L. tropica i L. major na Bliskim Wschodzie, w Chinach, Indiach, Pakistanie, Afryce, Basenie Morza Śródziemnego, zachodniej Azji, południowej Europie oraz L. aetiopica w wielu częściach Afryki. Kompleks Leishmania mexicana obejmuje L. mexicana w Meksyku, Ameryce Środkowej i Teksasie, L. amazonensis w dorzeczu Amazonki, L. venezuelensis oraz L. pifanoi i L. garnhami w Wenezueli, zaś kompleks Leishmania braziliensis obejmuje: L. braziliensis w Ameryce Łacińskiej, L. peruviana w Peru, L. guyanensis w Gujanie i dorzeczu Amazonki oraz L. panamensis w Panamie, Costa Rica i Kolumbii. W Europie ogniska endemiczne leiszmaniozy skórnej znajdują się w Portugalii, Hiszpanii, południowej Francji, we Włoszech, na obszarze dawnej Jugosławii, na Sycylii, w Grecji, Bułgarii, na Krecie i w Turcji. Wiciowce lokalizują się w skórze, w komórkach ścian naczyń krwionośnych znajdujących się w obrębie zarażonej powierzchni, w okolicznych węzłach chłonnych, w komórkach mononuklearnych i neutrofilach. Rezerwuarami są psy, koty i niektóre gryzonie. Przenoszenie pasożytów odbywa się za pośrednictwem ćmianek, a zasięg występowania choroby wiąże się z obszarami ich występowania i z obecnością rezerwuarów. W leiszmaniozie skórnej możliwe jest także zarażenia kontaktowe.

Zimnica, malaria

Wywoływana przez 4 gatunki pierwotniaków z rodzaju Plasmodium: Plasmodium vivax- zimnica trzydniowa, P. malariae- zimnica czterodniowa, P. ovale- zimnica przypominająca trzeciaczkę, P. falciparum- zimnica podzwrotnikowa. Malaria pochodzi z południowo-wschodniej Azji, skąd rozprzestrzeniła się najpierw do Afryki, później do Europy. Do Ameryki została zawleczona nie wcześniej niż w XVI wieku. W Polsce pierwsze udokumentowane przypadki zachorowań pochodzą z połowy XIX wieku. Pierwsza duża epidemia występowała w 1921r. (52965 zarażonych osób), zaś druga po II wojnie światowej (najwięcej zachorowań w woj. gdańskim, warszawskim, szczecińskim i lubelskim). W 1968r. Polska zostałam uznana przez WHO za kraj wolny od malarii endemicznej. W Polsce rejestruje się jedynie malarię przywleczoną (do 50 przypadków rocznie), w tym najczęściej ciężkie postacie kliniczne wywoływane przez P. falciparum. Na świecie rocznie notuje się od 300-500 milionów zachorowań, ok. 3 mln kończy się zgonem. Krajami o największej liczbie zachorowań i zgonów są m. in. Nigeria, Tanzania, Kenia, Indie. Zimnica wywoływana przez P. falciparum i P. ovale jest chorobą regionów tropikalnych. Zimnica czterodniowa występuje w subtropiku i strefie umiarkowanej, zaś zimnica trzydniowa jest pospolita we wszystkich obszarach endemicznych. Coraz częściej malaria zawlekana jest przez turystów do odległych od terenów endemicznych regionów świata. Najczęściej przypadki importowanej malarii pochodzą z Afryki(55%), Azji(25,9%), Ameryki Środkowej(11,9%). Zasięg malarii ogranicza temperatura. Przyjmuje się, że choroba występuje na obszarach położonych między letnimi izotermami 16-20ºC na półkuli północnej a izotermą 20ºC na południu. Transmisja Plasmodium nie może odbywać się z powodu zahamowania sporogonii u komara, gdy temperatura otoczenia spada poniżej 16ºC i wzrasta powyżej 33ºC oraz na wysokości 2500m n.p.m. Wektorami choroby są głównie samice komarów z rodzaju Anopheles. Poza najczęstszą drogą zarażenia przez skórę w czasie żerowania komara możliwa jest transmisja wewnątrzmaciczna, w przypadku uszkodzenia bariery łożyskowej. Malaria wrodzona stanowi ok. 5% przypadków malarii podczas ciąży. Ponadto zimnica może być przekazywana w trakcie przetaczania krwi pobranej od dawcy w okresie parazytemii, w trakcie transplantacji narządów lub przez zanieczyszczone krwią strzykawki. Zawleczenie komarów zarażonych zarodźcami z terenów endemicznych w samolotach może być przyczyną malarii lotniskowej znanej w 12 krajach m.in. we Francji, Belgii, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii. Do jej rozwoju dochodzi w przypadku ukłucia przez komary osób przebywających w pobliżu lotniska.

Schistosomoza

Choroba wywoływana jest głównie przez przywry: Schistosoma japonicum, S. mansoni i S. haematobium, rzadziej przez S. intercalatum, S. mekongi i S. malayensis. U człowieka przywry te lokalizują się w różnych miejscach: S. japonicum, S. mekongi i S. malayensis w splotach żyły krezkowej górnej, S. mansoni i S. intercalatum- w splotach żylnych jelita grubego oraz S. haematobium w splotach żylnych pęcherza moczowego i miednicy mniejszej. Gatunki z rodzaju Schistosoma różnią się zasięgiem rozprzestrzenienia: S. japonicum występuje endemicznie na Dalekim Wschodzie. S. mansoni na Bliskim Wschodzie, w zachodniej Afryce i Ameryce Południowej, na Wyspach Karaibskich, zaś S. haematobium w Afryce, na Bliskim Wschodzie, południowej Europie, na Cyprze i w Indiach, S. intercalatum pasożytuje w Afryce, S. mekongi w Indochinach i S. malayensis w Malezji. Przywrami z rodzaju Schistosoma zarażonych jest na świecie ok. 161,5 mln ludzi, w tym: S. haematobium-100mln, S. mansoni-60mln, S. japonicum-1,5mln. Schistosomozę stwierdzono nie tylko u osób zamieszkujących obszary endemiczne, ale też u wielu emigrantów przebywających w krajach położonych poza zasięgiem tych pasożytów, jak np. w USA wykryto te przywry aż u 40000 osób. Rozprzestrzenieniu schistosom sprzyja także rozbudowa systemów nawadniających pola uprawne, przez co stwarza się idealne warunki do rozwoju tych pasożytów i ich żywicieli pośrednich- ślimaków. Jaja Schistosoma wydalane z kałem ludzi lub innych ssaków- rezerwuarów przenoszone są na nowe tereny w czasie nawożenia ogrodów i pól. Jaja mogą przeżyć przez 80 dni w temp. występującej w porze zimowej w Chinach. Ślimaki ukryte w skorupach mogą także przeżywać przez kilka miesięcy w okresie suchym do pojawienia się opadów deszczu, utrzymując w swym ciele postacie rozwojowe przywr zdolne do dalszego rozwoju w momencie pojawienia się korzystnych warunków wilgotnościowych i termicznych. Na obszarach endemicznych przywrami S. japonicum zarażone mogą być różne zwierzęta, jak psy, koty, szczury, świnie, konie, co ma duże znaczenie w podtrzymaniu ognisk schistosomatozy. Częstość zarażenia S. japonicum waha się w dużym zakresie na różnych obszarach. W Chinach schistosomatoza stanowi jeden z największych problemów wśród ludności wiejskiej, a także zamieszkujących tereny nadmorskie. Przywrą S. mansoni zarażeni są przeważnie ludzie, rzadziej małpy i pawiany, szczury i inne gryzonie. Ogniska S. haematobium w przyrodzie utrzymywane są jedynie przez człowieka. Wzrost zarażeń tym pasożytem obserwowany w ostatnich latach wiąże się z nowymi projektami nawodnień pól i budową kanałów wodnych oraz praktyką wykorzystywania zbiorników wodnych jako miejsc kąpieli i prania ubrań lub z obyczajami religijnymi oblucji w wodzie z formami inwazyjnymi. Najczęściej inwazje S. haematobium stwierdza się u dzieci, rzadziej u osób dorosłych. Człowiek zaraża się w wyniku bezpośredniego kontaktu z cerkariami występującymi w wodzie w czasie prac na nawadnianych polach czy podczas kąpieli lub prania odzieży w zbiornikach wodnych.

Paragonimoza

Jest chorobą płuc ludzi wywoływaną przez przywry z rodzaju Paragonimus, głównie Paragonimus westernami. Paragonimoza jest szeroko rozpowszechniona na Dalekim Wschodzie (Chinach, Tajwanie, Indonezji, na Filipinach i w Korei). W Afryce największa prewalencja obserwowana jest w Nigerii, Kamerunie, Libii i Zairze. W Ameryce Południowej endemicznie występuje w Peru, Kolumbii, Meksyku, Costa Rica i Brazylii. Pasożyty dostają się do człowieka i innych żywicieli ostatecznych, jak tygrysów, kotów, krów, lisów, szczurów, w czasie jedzenia niedogotowanych krabów lub raków na obszarach endemicznych. Człowiek może zarazić się również przez zjedzenie niedojrzałych form przywr znajdujących się w mięsie żywicieli rezerwuarowych, np. dzikiej świni. Postacie dorosłe mogą przeżyć nawet 20 lat. Zarażonych paragonimozą jest ok. 2,1mln osób.

Wuszererioza

Chorobę wywołuje Wuchereria bancrofti pasożytująca w naczyniach limfatycznych i węzłach chłonnych oraz narządach w obrębie jamy brzusznej, a także w oku. Nicień jest szeroko rozpowszechniony w Azji, Afryce tropikalnej, Ameryce Środkowej i Południowej oraz na Wyspach Pacyfiku. Spotykany był także w Europie. Ogniska utrzymują się nadal w Turcji. Mikrofilarie wnikają do człowieka przez skórę podczas żerowania komarów z rodzaju Mansonia, Culex, Aёdes, Anopheles. U osób przyjeżdżających na tereny endemiczne objawy pojawiają się szybciej niż u tubylców, ale rzadziej występuje u nich mikrofilaremia, co utrudnia rozpoznanie choroby. Ważnymi czynnikami w rozprzestrzenianiu choroby są liczba komarów na danym obszarze i liczba mikrofilarii krążących we krwi człowieka. Ze względu na to, że zaledwie część mikrofilarii dociera do jego aparatu gębowego decydujące znaczenie dla utrzymania transmisji ma duża liczba mikrofilarii we krwi. Ok. 128mln ludzi jest zarażonych tym pasożytem.

Onchocerkoza

Zwana także ślepotą rzeczną, jest chorobą skóry człowieka wywoływaną przez nicienia Onchocerca volvulus, który występuje w tropikalnej Afryce między 15ºN i 13ºS. Ogniska znajdują się w południowej Arabii Saudyjskiej, Jemenie, Ameryce Środkowej i na północy Ameryki Południowej. Choroba jest przenoszona przez różne gatunki meszek Simuliidae, głównie Simulium ornatum, S. damnosum i S. naevei. Częściej zachorowania pojawiają się wzdłuż górskich potoków, w których panują najkorzystniejsze warunki do rozwoju larw i poczwarek meszek. Ogniska onchocerkozy znajdują się na sawannach i na obszarach leśnych. Zasięg rozprzestrzeniania O. volvulus ogranicza temperatura, gdyż w temp. niższej od 18ºC zahamowany jest rozwój larw u owada. Dorosłe osobniki mogą żyć przez 15 lat zachowując zdolność do wydawania potomstwa przez 10 lat. Mikrofilarie natomiast mogą żyć do 2 lat. Onchocerkoza należy do najczęstszych chorób pasożytniczych na świecie. Ok. 17,7mln ludzi jest zarażonych.

Ankylostomoza

Choroba dwunastnicy spowodowana przez tęgoryjca dwunastnicy Ancylostoma duodenale. Występuje na południu Europy, północnym wybrzeżu Afryki, w północnej części Indii, północnych Chinach i Japonii, Ameryce Południowej i Środkowej. Obecne rozmieszczenie tego pasożyta na świecie jest efektem migracji ludności, wędrówek narodów i handlu niewolnikami. Plantacje kawy, bananów, kakao, bawełny, na których przez wiele godzin dziennie pracuje duża liczba osób i gdzie nie ma wcale bądź jest mało urządzeń sanitarnych, są intensywnie skażone jajami i larwami A. duodenale. W krajach umiarkowanych choroba spotykana jest u pracowników kopalni, tuneli i cegielni. W Polsce należy do rzadkich chorób, zazwyczaj zawlekanych przez turystów z innych regionów. Tęgoryjcem zarażają się zwykle osoby, które mają kontakt z glebą lub osoby spożywające warzywa zanieczyszczone larwami. Możliwa jest także transmisja larw tego pasożyta przez łożysko do płodu i z mlekiem matki karmiącej do noworodków. Na świecie na ankylostomozę chorych jest ok. 1,3 milarda osób, z których umiera rocznie 60000.

Nekatorioza

Choroba wywoływana przez Necator americanus pasożytującego w górnym odcinku jelita cienkiego człowieka, rzadziej psa w południowej części USA, Ameryce Środkowej i północnej części Ameryki Południowej, środkowej i południowej części Afryki, południowej Azji i na wyspach Polinezji. Na zasięg rozprzestrzeniania N. americanus największy wpływ ma temperatura i wilgotność. N. americanus jest gatunkiem bardziej ciepłolubnym niż A. duodenale, lecz jego larwy są mniej wytrzymałe na suszę. W niskiej wilgotności larwy lokalizują się na dolnych częściach roślin lub w ziemi, gdzie przeżywają nawet kilka miesięcy. Jaja wydalane z kałem na ziemię mogą z wodą zostać spłukane i przeniesione w inne miejsce. Wylęgłe z nich larwy rabditopodobne przekształcają się w filariopodobne, a następnie w larwy inwazyjne dla żywiciela. Szacuje się, że N. americanus i A. duodenale wysysają dziennie od swoich żywicieli ponad 1mln litrów krwi.