CHOROBY ODZWIERZĘCE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

34

www.weterynaria.elamed.pl

MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2007

Jedną z przyczyn pojawienia się no-

wych patogenów o właściwościach zoo-
notycznych jest zmiana właściwości za-
razka spowodowana dryftem antygeno-
wym. Jeszcze większe zmiany w materiale
genetycznym wirusa, które pojawiają się
gwałtownie i których następstwem jest
możliwość transmisji wirusa z jedne-
go gatunku zwierząt na inny, a tym sa-
mym przeskoczenie bariery międzyga-
tunkowej, a także ze zwierząt na człowie-
ka, powoduje szyft antygenowy (antigenic
shift), (7). Ma miejsce on w tzw. naczy-
niach mieszalnych wirusów i polega na
zmianie (wymianie) segmentów genomu,
np. pomiędzy dwoma subtypami wirusa,
czego efektem jest pojawienie się zarazka
o nowych właściwościach, często o zdol-
ności atakowania człowieka oraz trans-
misji w populacji ludzi (6, 8).

Osobny problem stanowią nowo po-

wstające zoonozy (emerging zoonoses), któ-
re są wywołane albo przez znane czynniki
zakaźne, które pojawiły się na terenach,
na których te choroby uprzednio zupeł-
nie nie występowały, albo są spowodo-
wane przez znane czynniki zakaźne ści-
śle z nim spokrewnione, na które chorują
gatunki zwierząt dotychczas niepodatne
na zachorowanie, względnie ich przyczy-
ną są dotychczas nieznane (nowe) czyn-
niki zakaźne, które zostały po raz pierw-
szy zidentyfikowany jako przyczyna cho-
roby odzwierzęcej (2, 9).

Dotychczas brak racjonalnych spo-

sobów przewidywania, gdzie i w jakim
czasie pojawią się patogeny wywołują-
ce nowe choroby odzwierzęce. Najlepiej
świadczy o tym fakt, że nie przewidzia-
no pojawienia się w 1986 r. gąbczastej
encefalpatii bydła (BSE) oraz w 1994 r.
związanej z nią zoonozy wariantu choro-
by Creutzfeldta-Jakoba (vCJD), epidemii
gorączek krwotocznych w drugiej poło-
wie XX wieku, grypy wywołanej przez
serotyp H5N1 wirusa grypy ptasiej, epi-
demii wywołanej przez wirus Zachod-
niego Nilu lub SARS (10, 11, 12, 13, 14).
Duże trudności sprawia przewidywanie
dróg transmisji i szybkości ich szerze-
nia, a także opracowanie szybkich me-
tod identyfikacji czynnika etiologicznego
choroby oraz skutecznych metod profi-
laktyczno-leczniczych.

Zwierzęta, które żyją w środowisku zasie-
dlonym przez drobnoustroje i pasożyty, są
eksponowane na zewnątrz- i wewnątrz -
ustrojowe czynniki ryzyka ułatwiające za-
każenie i rozwój choroby zakaźnej, często
spowodowanej przez czynnik zoonotycz-
ny. Pomimo coraz doskonalszych technik
diagnostycznych i metod profilaktyki nie-
swoistej oraz swoistej, choroby stanowią-
ce zagrożenie dla zdrowia, a często też i dla
życia ludzi, nie tylko nie zostały zlikwido-
wane, ale nawet nie udało się ograniczyć
ich występowania w wielu krajach (1).

Profilakt yka oraz objęcie zoonoz

w wielu krajach obowiązkiem zwalcza-
nia u zwierząt, wprowadzenie przymusu
leczenia lub hospitalizacji zoonoz wystę-
pujących powszechnie lub groźnych dla
zdrowia i życia pacjentów w wielu przy-
padkach jednak nie przynoszą zamierzo-
nych efektów. Co więcej, mamy do czy-
nienia z nowo występującymi chorobami
wywołanymi przez czynniki zoonotyczne
(emerging zoonoses), które stanowią istotne
zagrożenie dla zdrowia ludzi (2, 3).

C

ZYNNIKI

Nadal istnieją warunki do powstawania
nowych zoonoz i do szerzenia się znanych
chorób odzwierzęcych. Dotyczą one zarów-
no kontaktów ludzi z grup podwyższone-
go ryzyka ze zwierzętami hodowlanymi,
coraz powszechniejszych kontaktów ludzi
ze zwierzętami towarzyszącymi człowieko-
wi oraz ze zwierzętami egzotycznymi. Waż-
ną rolę w transmisji chorób odgrywa duża
mobilność ludzi, życie w dużych aglome-
racjach, przemysłowe sposoby produkcji
i konserwacji żywności, radykalne zmia-
ny w niszach ekologicznych zasiedlanych
przez człowieka związane z wycinaniem
lasów, irygacją terenów, uprawą monokul-
tur na dużych obszarach, niekontrolowa-
ną urbanizację, zanieczyszczenie ściekami
gleby, roślin i wody pitnej, stosowanie che-
micznych środków ochrony roślin. Zmiany
klimatologiczne, zwłaszcza globalne ocie-
plenie, zmieniają zależności pomiędzy wek-
torem i zarazkiem, a także pomiędzy wek-
torem i człowiekiem. Transporty zwierząt
z odległych obszarów przyczyniają się nie
tylko do zawleczenia nowych chorób za-
kaźnych, ale często i biologicznych wek-
torów tych chorób (4, 5, 6).

prof. zw. dr hab. Zdzisław Gliński, prof. dr hab. Krzysztof Kostro

Katedra Epizootiologii i Klinika Chorób Zakaźnych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Akademii Rolniczej w Lublinie

Abstract

Zoonoses cover a broad range of dise-
ases with different clinical and epide-
miological features and control measu-
res. There are more than 200 zoonoses
known and they involve bacteria, para-
sites, viruses, fungi and prions as etio-
logical factors. Owing to economic and
social problems, these diseases are
presenting a major problem for human
and animal health policies. The signi-
ficance of emerging zoonoses and pa-
thogens for public health is increasing.
The possibility to use biological agents
against civilian population in terrorist
attacks still remains real.

Key words

zoonoses, public health, bioterrorism

Streszczenie

Zoonozy stanowią dużą grupę chorób
różniących się objawami klinicznymi,
epidemiologią i metodami zwalczania.
Znanych jest ponad 200 zoonoz, któ-
re wywołują bakterie, pasożyty, wirusy,
grzyby i priony. Ze względu na związane
z nimi na problemy ekonomiczne i spo-
łeczne zoonozy odgrywają one coraz
większą rolę w ochronie zdrowia zwie-
rząt i ludzi. Wzrasta znaczenie nowo
pojawiających się zoonoz i patogenów
w ochronie zdrowia. Możliwość wykorzy-
stania czynników biologicznych w ata-
kach terrorystycznych przeciwko cywi-
lom jest wciąż aktualna.

Słowa kluczowe

zoonozy, zdrowie publiczne, bioterro-
ryzm

Zoonozy

PROBLEM ZDROWOTNY I SPOŁECZNY

CHOROBY ODZWIERZĘCE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

35

www.weterynaria.elamed.pl

MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2007

Można jednak w oparciu o istniejące

dane epidemiologiczne, ocenę kierun-
ków rozwoju społeczeństw i gospodar-
ki, tendencje zmian ekologicznych i kli-
matycznych przewidywać, które z już ist-
niejących zoonoz będą nadal odgrywać
dominującą rolę oraz przewidywać ich
skutki zdrowotne i ekonomiczne.

G

RUPY

PODWYŻSZONEGO

RYZYKA

Zarówno w przypadku zoonoz bezpo-
średnich, szerzących się przez ścisły
kontakt człowieka z zakażonym zwierzę-
ciem, cyklozoonoz, w których człowiek
jest żywicielem pośrednim lub ostatecz-
nym czynnika zoonotycznego, metazo-
onoz, gdzie bezkręgowce są wektora-
mi mechanicznymi lub biologicznymi
czynnika zakaźnego, a także saprozo-
onoz, gdzie człowiek zakaża się z regu-
ły z wtórnego źródła zakażenia, zawsze
ludzie z grup podwyższonego ryzyka
są najczęściej eksponowani na infekcję
i zachorowanie. Grupę podwyższonego
ryzyka w zależności od kategorii zoo-
noz tworzą hodowcy i personel obsługi
zwierząt, zootechnicy, pracownicy rzeź-
ni, masarni i garbarni podczas wykony-
wania pracy zawodowej (15). W niektó-
rych zoonozach, np. grypie ptasiej wy-
wołanej przez typ wirusa H5N1, SARS,
boreliozie, wściekliźnie, wielu parazyto-
zach odzwierzęcych oraz zatruciach po-
karmowych do tej grupy można zaliczyć
wszystkie osoby, niezależnie od rodza-
ju wykonywanego zawodu, ale mające
kontakt ze źródłem zakażenia. Do naj-
ważniejszych patogenów wywołujących
zakażenia pokarmowe należą bakterie
z rodzaju Salmonella, Campylobacter, en-
terokrwotoczne szczepy Escherichia coli
(EHEC), Cryptosporidium parvum i Toxo-
plasma gondii. Na skutek zakażeń pokar-
mowych umiera corocznie na świecie
około 1,9 mln ludzi (16, 17).

Najbardziej narażoną na zoonozy grupę

tworzą lekarze weterynarii w trakcie wy-
konywania swoich obowiązków zawodo-
wych oraz pracownicy laboratoriów dia-
gnostycznych i naukowych mający kon-
takt z czynnikami zoonotycznymi.

Największe zagrożenie epidemiolo-

giczne stanowią zoonozy bezpośrednie
wtedy, gdy czynnik etiologiczny nabył
zdolności szerzenia się w populacji ludz-
kiej przez kontakty osobników zdrowych
z ludźmi chorymi. Takie sytuacje zaist-
niały np. w przypadku gorączek krwo-
tocznych, SARS (ciężki ostry zespół od-
dechowy), salmonellozach i gruźlicy od-
zwierzęcej. Istnieje obawa, że wirus grypy
ptasiej H5N1 może również nabyć zdol-
ność do bezpośredniej transmisji z ludzi
chorych na zdrowych.

Ostatnio zaczynają nabierać coraz

większego znaczenia zoonozy, które poja-
wiają się na terenach, na których uprzed-
nio nie występowały zupełnie lub zostały
całkowicie zlikwidowane. Odnosi się to
do wścieklizny i pozostałych (2-7) geno-
typów lyssawirusów wścieklizny, gorącz-
ki Doliny Rift, gruźlicy bydła, brucelozy
od zwierząt dzikich i leptospirozy wywo-
ływanej przez różne serotypy Leptospira
interrogans (18, 19).

Natomiast ksenozoonozy, w których

transmisja chorób odzwierzęcych odby-
wa się za pośrednictwem przeszczepów
pochodzących od zakażonych dawców
(tkanek i narządów) lub za pośrednic-
twem szczepionek produkowanych na
hodowlach tkankowych zakażonych pa-
togenami zwierząt, które są równocze-
śnie patogenami człowieka, występują
wyłącznie sporadycznie i dotyczą bardzo
wąskiej grypy ludzi (20).

S

KUTKI

ZACHOROWAŃ

NA

ZOONOZY

Zachorowania na choroby odzwierzęce
pociągają za sobą wielorakie skutki zdro-
wotne, finansowe i epidemiologiczne. Do
skutków zdrowotno-finansowych należą:
choroba, niekiedy ciężka i długo trwają-
ca, powodująca okresową lub całkowitą
utratę zdrowia i zmniejszenie dochodów
osobistych związane z przerwą w pracy
lub przejściem na rentę oraz poniesie-
niem nakładów finansowych na leczenie.
Niektóre zoonozy ze względu na niebez-
pieczeństwo całkowitej utraty zdrowia,
a nawet życia pacjenta, podlegają hospi-
talizacji. Należy do nich w Polsce m.in.
dżuma, kleszczowe zapalenie mózgu,
nosacizna, choroba papuzia i inne orni-
tozy, wąglik, wścieklizna, zapalenie opon
mózgowych bakteryjne i wirusowe, żół-
taczka zakaźna krętkowa i inne zakażenia
krętkowe (leptospirozy), zatrucie pokar-
mowe jadem kiełbasianym oraz borelio-

za. Inne zoonozy, mniej groźne, podlega-
ją obowiązkowi przymusowego leczenia,
jak np. bruceloza, grzybica woszczyno-
wa, grzybica strzygąca, grzybica drob-
nozarodnikowa, tasiemczyce i inne cho-
roby wywołane przez larwy tasiemców,
świerzb oraz tularemia. Należy też mieć
na uwadze dużą śmiertelność w niektó-
rych zoonozach (grypa ptasia, SARS, go-
rączka Zachodniego Nilu, dżuma, HPS
– syndrom płucny wywołany zakażeniem
hantawirusami).

Masowe pojawienie się zoonoz ma

przy tym niekorzystny oddźwięk społecz-
ny, świadczący o zaniedbaniu w trosce
o zdrowie człowieka oraz implikacje me-
dyczno-ekologiczne, związane np. z ko-
niecznością przeprowadzenia masowych
szczepień ochronnych, ograniczeniem
ruchu ludności, hospitalizacji chorych,
wycofania zanieczyszczonych zarazkiem
lub toksynami produktów spożywczych
z handlu (13, 17, 21).

Do skutków epidemiologicznych na-

leży możliwość częstych zakażeń bezpo-
średnio od zwierząt (gruźlica, wściekli-
zna, bruceloza), występowanie zakażeń
pokarmowych, co ma miejsce w salmo-
nellozach, jersiniozie, kolibakteriozie
pochodzenia zwierzęcego, oraz ze śro-
dowiska skażonego zarazkami wydala-
nymi przez zwierzęta. Ponadto człowiek
chory na chorobę odzwierzęcą może za-
każać zdrowych ludzi, stając się w ten
sposób źródłem zakażenia, a stawono-
gi – wektory chorób – spełniają rolę za-
równo pośrednika w zakażeniu, jak i or-
ganizmu ogromnego, w którym zarazki
się rozmnażają.

Rzadko występują sytuacje, gdy czło-

wiek jest źródłem zakażenia dla zwierząt,
zwłaszcza gospodarskich lub towarzyszą-
cych człowiekowi. Te tzw. reverse zoonoses
(tab. 1), zwłaszcza w przypadku zwierząt
towarzyszących człowiekowi, nabierają
coraz większego znaczenia.

Czynnik

chorobowy

Choroba

człowieka

Choroba u zwierząt

Podatne

zwierzęta

na chorobę

wirus świnki

świnka

zapalenie przyusznic

psy

wirus zakaźnego

zapalenia wątroby

zakaźne

zapalenie

wątroby

owrzodzenie strzyków,

zapalenie gruczołu

mlekowego

bydło

Corynebacterium

dyphtheriae

dyfteryt

owrzodzenia, zapalenia

gruczołu mlekowego

bydło

Staphylococcus

aureus

czyraczyca

zapalenie gruczołu

mlekowego

bydło

Streptococcus

pyogenes

zapalenie gardła,

szkarlatyna

zapalenie gruczołu

mlekowego

bydło

Mycobacterium

tuberculosis

gruźlica

gruźlica

bydło, psy

Taenia saginata

tasiemczyca

cysticerkoza

bydło

Tab. 1. Choroby najczęściej przenoszone z człowieka na zwierzęta

CHOROBY ODZWIERZĘCE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

36

www.weterynaria.elamed.pl

MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2007

Osobną, dość liczną grupę liczącą oko-

ło 40 chorób tworzą zoonozy transmi-
towane od zwierząt łownych, takich jak
dziki, sarny czy jelenie. Co pewien czas
są diagnozowane ogniska włośnicy po
skonsumowaniu wyrobów pochodzących
z dzików niebadanych na włośnie, bruce-
lozy lub tularemii od zajęcy (5).

P

ROFILAKTYKA

I

ZWALCZANIE

ZOONOZ

Występowanie zoonoz pociąga za sobą
konieczność podejmowania działań, któ-
rych celem jest: profilaktyka swoista
i nieswoista, szybkie rozpoznanie i li-
kwidacja choroby u zwierząt i ludzi oraz
zniszczenie zarazka w środowisku by-
towania człowieka i zwierząt. Najważ-
niejszą rolę w profilaktyce i zwalczaniu
zoonoz odegrało objęcie wielu chorób
przenoszonych ze zwierząt na człowie-
ka obowiązkiem ich zwalczania lub re-
jestracji u zwierząt. Takie postępowa-
nie regulują odpowiednie akty prawne.
Wiele z zoonoz znajduje się w wykazie
A i B chorób zwierząt Światowej Orga-
nizacji Zdrowia Zwierząt (OIE), a w Pol-
sce podlega obowiązkowi zwalczania lub
rejestracji na podstawie Ustawy z dnia
14 kwietnia 2004 r. „O ochronie zdro-
wia zwierząt oraz zwalczaniu chorób za-
kaźnych zwierząt”. Szczegółowy sposób
i tryb ich zwalczania określają odpowied-
nie rozporządzenia. Zoonozy znajdują się
też w wykazie chorób zakaźnych i zaka-
żeń człowieka objętych „Ustawą z dnia
6 września 2001 r. o chorobach zakaź-
nych i zakażeniach (Dz.U. 2001, nr 126,
poz. 1384). Powszechnie występujące lub
groźne dla zdrowia i życia pacjentów zoo-
nozy są objęte przymusem hospitalizacji
lub przymusem leczenia.

W profilaktyce i zwalczaniu zoonoz

współpraca służby medycznej z wetery-
naryjną oraz z administracją samorzą-
dową i centralną, oraz uświadomienie
społeczeństwa o istniejących zagroże-
niach ze strony chorób odzwierzęcych

jest niezbędna do osiągnięcia sukcesu
w profilaktyce tych chorób. Na świe-
cie w zwalczaniu zoonoz są realizowane
różne strategie. Zdecydowana większość
polega na ochronie przed infekcjami lu-
dzi z grup podwyższonego ryzyka, ob-
jęciu profilaktyką swoistą ludzi na tere-
nach, na których mogą wystąpić lub są
stwierdzane zoonozy, leczeniu i hospi-
talizacji chorych, monitoringu zachoro-
wań, likwidacji lub ograniczeniu źródeł
zakażenia i rezerwuarów zarazków zoo-
notycznych w populacji zwierząt, likwi-
dacji wektorów, a tym samym przerwania
transmisji patogenów, rygorystycznym
przestrzeganiu zasad higieny osobistej,
bezpieczeństwa pracy, zaś w razie nara-
żenia na choroby infekcyjne poddaniu się
zabiegom profilaktyki swoistej. Monito-
ring chorób w populacji zwierząt, prze-
prowadzanie masowych akcji szczepień
przeciwko chorobom i leczenie chorych
zwierząt przyczyniają się do ograniczenia
i likwidacji zoonoz.

W zależności od gatunków zwierząt bę-

dących źródłem zakażenia i rezerwuaru
zarazka dla człowieka, sposobów zaka-
żenia (zakażenia alimentarne, kontakto-
we, ugryzienia, wektory) oraz możliwo-
ści ekspozycji na zakażenie modyfikuje
się strategie.

We wszystkich strategiach wiodące

znaczenie ma uświadomienie możliwości
ryzyka zachorowania na zoonozy, zazna-
jomienie z metodami profilaktyki i spo-
sobami likwidacji zoonoz. Rola lekarza
weterynarii w aspekcie tych działań od-
grywa decydującą rolę.

Wciąż otwarty problem dla profilaktyki

i zwalczania stanowią te zoonozy, w któ-
rych czynnik przyczynowy jest mało po-
znany, rezerwuar zarazka i drogi transmi-
sji są nieznane, oraz brak metod szybkiej
diagnozy i skutecznych leków.

B

IOTERRORYZM

Patogeny wywołujące choroby zwierząt
i człowieka mogą być wykorzystywane

jako broń biologiczna lub stanowią po-
tencjalne możliwości do wykorzystania
w ataku terrorystycznym. I tak pałecz-
ka dżumy i wirus ospy były umieszcza-
ne w pociskach balistycznych nacelowa-
nych na miasta w USA (22). Czynnika-
mi broni biologicznej w okresie zimnej
wojny były Bacillus anthracis, pałeczki
z rodzaju Brucella, Yersinia pestis, Coxiella
burnetti, wirus ospy, wirusy zapalenia
mózgu i wirusy gorączek krwotocznych
(Lassa, Junin, Machupo, Guanarito,Sa-
bia, i Marburg), toksyna botulinowa i en-
terotoksyna gronkowcowa B (23, 24).
Do tej listy można dołączyć też toksyny
grzybicze o zdolności do wnikania do
organizmu przez przewód pokarmowy,
układ oddechowy lub drogą naskórną.
Nową generację broni biologicznej sta-
nowią drobnoustroje patogenne o ce-
chach zmienionych na drodze manipu-
lacji genetycznej (25).

‰

Piśmiennictwo
1. Cleaveland S., Laurenson M.K., Taylor

M.H.: Diseases of humans and their domestic
animals: pathogens characteristics, host ran-
ge and the risk of emergence. „Philos. Trans.
Roy Soc. Lond,B, biol. Sci.”, 2001, 356,
991-999.

2. Brown C.: Emerging zoonoses and pathogens

of public health significance – an overview.
„Rev. sci. tech. Off. int. Epiz.”, 2004, 23,
435-442.

3. Gliński Z., Kostro K.: Nowo pojawiające

się zoonozy zagrażające zdrowiu publicz-
nemu. „Życie Weterynaryjne”, 2005, 80,
481-484.

4. Allan B.F., Keesing F., Ostfeld R.S.: Effect

of forest fragmentation on Lyme disease risk.
„Conserv. Biol.”, 2003, 17, 267-272.

5. Bengis R.G., Leighton F.A., Fischer J.R.,

Artois M., Mörner T., Tate C.M.: The role
of wildlife in emerging and re-emerging zoo-
noses. „Rev. sci. tech. Off. int. Epiz.”, 2004,
23, 497-511.

6. Morse S.S.: Factors in the emergence of infec-

tious diseases. „Emerg. Infect. Dis”,. 1995, 1,
7-15.

7. Weber F., Elliot R. M.: Antigenic drift, an-

tigenic Shift and interferon antagonists: how
buynaviruses conteract the immune system.
„Virus. Res.”, 2002, 88, 129-136.

8. Morse S.S.: Factors and determinants of di-

sease emergence. „Rev. sci. techn. Off. int.
Epiz.”, 2004, 23, 443-451.

9. Daszak P., Cunningham A.A., Hyatt A.D.:

Emerging infectious diseases of wildlife – threats
to biodiversity and human health. „Science”,
2000, 287, 443-449.

10. Gliński Z., Kostro K.: Wirus Zachod-

niego Nilu – zagrożenie dla zdrowia czło-
wieka i zwierząt. „Życie Wet.”, 2002, 77,
627-629.

11. Saif. L.J.: Animal coronaviruses: what can

they teach us about the severe acute respiratory

CHOROBY ODZWIERZĘCE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

37

www.weterynaria.elamed.pl

MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2007

syndrome? ”Rev. sci. techn. Off. int. Epiz.”,
2004, 23, 643-660.

12. Guan Y., Zheng B.J., He Y.Q., Liu X.L.,

Zhuang Z.X., Cheung C.L., Luo S.W.,
Li P.H., Zhang L.J., Guan Y.J., Butt K.M.,
Wong K.L., Chan K.W., Lim W., Shor-
tridge K.F., Yuen K.Y., Peiris J.S., Poo
L.L.: Isolation and characterization of vi-
ruses related to the SARS coronavirus from
animals in southern China. „Science”,
2003, 302, 276-278.

13. Polak M. P., Żmudziński J F.: BSE jako zoo-

noza. „Medycyna Wet.”, 2001, 57, 5-8.

14. Mead P.S., Slutsker L., Dietz V., McCaig

L.F., Bresee J.S., Shapiro C., Griffin P.M.,
Tauxe R.V.: Food-related illness and death
in the United States. „Emerg. infect. Dis.”,
1999, 5, 607-625.

15. Dutkiewicz J., Śpiewak R., Jabłoński L.:

Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicz-
nych występujących w środowisku pracy oraz
narażonych na nie grup zawodowych. Insty-
tut Medycyny Wsi, 1999.

16. Bell C., Kyriakides A.: Pathogenic Escherichia

coli. W: Blackburn C., Mc Clure: Foodborne
pathogens: hazards, risk analysis and control.
Woodhead Publ. Cambridge, United King-
dom, 2002, s.544-573)

17. Bryan F.L., Doyle M.P.: Health risks and con-

sequences of Salmonella and Campylobacter je-
juni in raw poultry. „J. Food. Protec.”, 1995,
58, 326-344

18. Buczek J.: Wścieklizna – historia, stan obec-

ny, kontrola epidemiologiczna. „Medycyna
Wet.”, 1999, 55, 783-787.

19. Abd El-Rahim I.H.A., Abd El-Hakim U.,

Hussein M.: An epizootic of Rift Valley fever
in Egypt in 1997. „Rev. sci. tech. Off. int.
Epiz.”, 1999, 18, 741-748.

20. Gliński Z., Kostro K.:Ksenozoonozy. „Życie

Weterynaryjne”, 78, 672-674, 2003.

21. Meltzer M.I., Dennis D.T., Orloski K.A.:

Cost-effectiveness of a vaccine against Lyme di-
sease in humans. „Emerging Inf. Dis”,.1999,
5, 1-8.

22. Gliński Z.: Bioterroryzm. „Życie Weteryna-

ryjne”, 2001, 76, 594-596.

23. Mierzejewski J., Franz D.R., Zajtchuk R.:

Rodzaje patogenów, które mogą zostać użyte
w ataku bioterrorystycznym. „Przegląd Epi-
demiol. Suppl 2”, 2001, 55

, 159-167.

24. Tylewska-Wierzbanowska S.: Riketsjozy

o potencjale bioterrorystycznym. „Przegląd
Epidemiol. Suppl 2”, 2001, 55

, 189-190.

25. Khan A.S., Morse S., Lillibridge S.: Pub-

lic-health preparedness for biological ter-
rorism in the USA. „Lancet”, 2000, 356,
1179-1182.

prof. zw. dr hab. Zdzisław Gliński

Katedra Epizootiologii

i Klinika Chorób Zakaźnych

Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR

20-033 Lublin

ul. Akademicka 12

e-mail: [e-mail]