Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu

Prace Naukowe nr 38

Zrównoważony i trwały rozwój wsi i rolnictwa

_________________________________________________________________________________________

11

Mieczysław Adamowicz
Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu
Wydział Ekonomiczno-Rolniczy
SGGW w Warszawie

Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju

wobec wsi i rolnictwa

The concept of sustainable development with the reference to

agricultural and rural areas

Wstęp

Idea zrównoważonego rozwoju zrodziła się z potrzeby łagodzenia

i zapobiegania niekorzystnym efektom zewnętrznym dynamicznego rozwoju gospodarki
kapitalistycznej w ciągu ostatniego stulecia. W ciągu ostatnich 35 lat formułowano
koncepcje i zasady tego rozwoju. Budowanie teorii i wdrażanie w życie koncepcji
zrównoważonego rozwoju wciąż jeszcze trwa.

Rozwój zrównoważony jest rozumiany i definiowany w różny sposób.

W literaturze można spotkać kilkadziesiąt różnych definicji (Piontek 2001 s.16 -26)
i tworzone są ciągle nowe. Stale poszerzana i pogłębiana jest zawartość tej koncepcji.

Najogólniej, rozwój zrównoważony można rozumieć jako:

− ideę społeczno-filozoficzną, która ukazuje potrzebę zmiany dotychczasowych

wartości uznawanych przez społeczeństwo,

− nowoczesny kierunek rozwoju społeczno-gospodarczego w różnej skali i na

różnym poziomie agregacji, w którym wskazuje się na nowe sposoby
organizacji i zarządzania gospodarką,

− nowopowstającą dyscyplinę naukową.

W niniejszym opracowaniu przedstawiono zarys ogólnej koncepcji trwałego

i zrównoważonego rozwoju ze szczególnym uwzględnieniem problematyki rozwoju wsi
i rolnictwa zwłaszcza w odniesieniu do Unii Europejskiej.

Rozwój idei zrównoważonego rozwoju

Genezy zrównoważonego rozwoju należy poszukiwać w niekorzystnych

skutkach szybkiego rozwoju kapitalizmu w XX wieku. Dynamiczny rozwój produkcji
i dochodów w kapitalistycznych krajach uprzemysłowionych odbywał się poprzez
intensywne wykorzystanie zasobów z naruszeniem równowagi środowiska
przyrodniczego. Nadmierna eksploatacja środowiska przyrodniczego przynosiła

Mieczysław Adamowicz

_________________________________________________________________________________________

12

negatywne efekty społeczne i zagrażała istnieniu przyszłych pokoleń. Rosnąca
sprzeczność między dążeniem do wzrostu gospodarczego a ogólnymi kosztami tego
procesu zaczęła hamować możliwość rozwoju gospodarczego i zagrażać destrukcją
środowiska przyrodniczego.

Dyskusja na ten temat została zainicjowana w 1969 roku na arenie

międzynarodowej przez ówczesnego Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta, który
w wystąpieniu "Człowiek i środowisko" zwrócił uwagę na pojawienie się
ogólnoświatowego zagrożenia dla życia ludzi.

Tematyka ta została później nagłośniona w raportach Klubu Rzymskiego

„Granice wzrostu” w 1972 roku i „Ludność w punkcie zwrotnym” z 1977 roku. Raporty
te zawierały ważne stwierdzenia, że jeśli nie zostaną zmienione dotychczasowe trendy
rozwojowe to w ciągu następnego stulecia ludzkość osiągnie granice wzrostu.
Konferencja ONZ nt: „Środowisko życia człowieka” zorganizowana w 1972 roku
w Sztokholmie wzmocniła poglądy o konieczności holistycznego podejścia do
ekosystemu oraz podjęcia wysiłków na rzecz ochrony środowiska. Wtedy to pojawiło się
w obiegu pojęcie „rozwój zrównoważony”. W oficjalnych dokumentach sformułowania
tego użyto w 1980 roku przy tworzeniu „Światowej strategii ochrony przyrody”
(Burchard- Dziubińska 2001 s.64). Rozwinięcie tej idei znalazło się w raporcie „Nasza
wspólna przyszłość”, który został przygotowany w 1987 roku pod kierunkiem Gro
Harlem Brundtland przez Światową Komisję ONZ do spraw Środowiska Naturalnego
i Rozwoju. W raporcie tym zwrócono uwagę na to, że człowiek ma prawo do
korzystania z zasobów przyrody, ale ma też obowiązek ich ochrony, tak aby nie
niweczyć szans zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń (Piontek 2001 s.18).

Konferencja Narodów Zjednoczonych nt: „Środowisko i Rozwój”, która odbyła

się w 1992 roku w Rio de Janeiro, zwana często „Szczytem Ziemi” przyczyniła się do
wzmocnienia i rozpowszechnienia idei zrównoważonego rozwoju oraz do podjęcia
działań politycznych dla jej urzeczywistnienia. Jej rezultatem było stworzenie szeregu
dokumentów zawierających zalecenia dla praktycznego wdrażania zasad i celów
rozwoju zrównoważonego w różnych skalach: globalnej, krajowej, regionalnej

i lokalnej. Najważniejszym z tych dokumentów była Agenda 21 – określająca zadania
i kierunki działań na przełomie XX i XXI wieku.

Agenda 21 była reakcją państw na pogłębiające się dysproporcje gospodarcze,

ubóstwo, analfabetyzm oraz degradację środowiska przyrodniczego i miała na celu
skierowanie polityki na wspólne budowanie przyszłości. Sposobem osiągania tego celu
była integracja polityki gospodarczej, społecznej i ekologicznej. Dokument ten składa
się z czterech części dotyczących: sfery ekonomicznej i społecznej, racjonalnego
wykorzystania i ochrony zasobów naturalnych, wzmocnienia roli głównych grup
społecznych realizujących zasady zrównoważonego rozwoju oraz instrumentów
stosowanych w procesie zrównoważonego rozwoju. Dla kontynuacji i promowania
postanowień konferencji „Środowisko i Rozwój"”oraz monitorowania procesu
wdrażania zasad Agendy 21 powołano w Radzie Gospodarczej i Społecznej Komisję

Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa

_________________________________________________________________________________________

13

Zrównoważonego Rozwoju oraz Międzynarodową Radę na Rzecz Lokalnych Inicjatyw
Środowiskowych.

Do końca XX wieku ponad 1800 władz lokalnych w 64 krajach przygotowało

plany działania wg tzw. lokalnej Agendy 21. W 1997 roku, w pięć lat po Szczycie
Ziemi, dokonano analizy i oceny procesu wdrażania Agendy 21. Sprawy te były także
przedmiotem obrad Milenijnego Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych
w 2000 roku. Na kolejnym Szczycie Ziemi w 2002 roku w Johannesburgu problematykę
zrównoważonego rozwoju rozszerzono o problematykę handlu międzynarodowego oraz
finansowania. Szczyt w Johannesburgu według Sekretarza Generalnego ONZ Kofi
Annana stał się okazją, aby nabrać nowej dynamiki w budowaniu bezpiecznej
przyszłości poprzez realizację Agendy 21 przez lepszą współpracę międzynarodową.

Przyjmując Agendę 21 Unia Europejska formalnie zaakceptowała zasadę

zrównoważonego i trwałego rozwoju jako obowiązującą we wszystkich dziedzinach
życia gospodarczego i społecznego. Znalazło to odzwierciedlenie w Traktacie o Unii
Europejskiej z 1992 roku, Traktacie Amsterdamskim (1997) oraz w Agendzie 2000
(Bryden, Shucksmith 2000).

W 1997 roku podczas Światowego Szczytu Ziemi Unia Europejska

zobowiązała się do opracowania i wdrożenia strategii zrównoważonego rozwoju.
Znalazło to wyraz w zapisach Traktatu Amsterdamskiego. W strategii Lizbońskiej
w 2000 roku Rada Europejska przyjęła nowy cel strategiczny, którym było „osiągnięcie
najbardziej konkurencyjnej na świecie i dynamicznej, opartej na wiedzy gospodarce,
zdolnej do zrównoważonego rozwoju ekonomicznego, z większą ilością miejsc pracy
i większą spójnością socjalną” (Strategia Lizbońska). Formalnie po raz pierwszy
strategia zrównoważonego rozwoju została przyjęta w 2001 roku. Zgodnie z tą strategią
"zrównoważony rozwój oferuje Unii Europejskiej pozytywną, długoterminową wizję
społeczeństwa, które żyje w większym dobrobycie i jest bardziej sprawiedliwe
i zapewnia czystsze, bezpieczniejsze i zdrowsze środowisko, społeczeństwo, które
zapewnia lepszą jakość życia dla nas, dla naszych dzieci i wnuków. W 2002 roku Rada
Europy przyjęła dokument: „W kierunku globalnego partnerstwa dla rozwoju
zrównoważonego”, który był wkładem w konferencję ONZ w Johannesburgu dotyczącą
zrównoważonego rozwoju. Dla osiągnięcia takiego rozwoju Rada Europy w czerwcu
2005 roku przyjęła wiodące cele i zasady rozwoju zrównoważonego.

Wśród celów znalazły się: ochrona środowiska naturalnego, sprawiedliwość

i spójność społeczna, dobrobyt gospodarczy i wypełnianie obowiązków w skali
międzynarodowej. Do głównych zasad zaliczono: propagowanie i ochronę
podstawowych praw, solidarność wewnątrz i międzypokoleniową, otwarte

i demokratyczne społeczeństwo, udział obywateli, udział przedsiębiorstw i partnerów
społecznych, spójna polityka i ład prawno-administracyjny, integracja polityki,
korzystanie z dostępnej wiedzy, ostrożność w obciążaniu kosztami sprawców
zanieczyszczenia. W czerwcu 2005 roku przyjęto zweryfikowaną strategię
zrównoważonego rozwoju na lata 2005 – 2010. Nadrzędnym celem tej strategii stało się

Mieczysław Adamowicz

_________________________________________________________________________________________

14

„zapewnienie obecnym i przyszłym pokoleniom wzrostu jakości życia poprzez
tworzenie społeczności opartych na zasadach trwałego rozwoju – społeczności wydajnie
gospodarujących zasobami i racjonalnie z nich korzystających, czerpiących z potencjału
gospodarki w zakresie innowacji ekologicznych i społecznych i przez to zapewniających
dobrobyt, ochronę środowiska naturalnego i spójność społeczną”.

Odnowiona strategia zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej wskazuje na

7 następujących, głównych wyzwań:

1. Zmiany klimatu i czysta energia.

Za główny cel uznano ograniczenie zmian klimatycznych ich negatywnych
skutków oraz kosztów jakie obciążają społeczeństwo i środowisko naturalne.

2. Zrównoważony transport, w zakresie którego zwraca się uwagę na to, aby

systemy transportowe spełniały potrzeby gospodarcze, społeczne
i środowiskowe przy jednoczesnej minimalizacji niepożądanego wpływu na
gospodarkę, społeczeństwo i środowisko naturalne.

3. Zrównoważona konsumpcja i produkcja.
4. Ochrona zasobów naturalnych i racjonalne nimi gospodarowanie.
5. Zdrowie publiczne, zarówno poprzez równy dostęp do ochrony jak i działalność

profilaktyczną.

6. Integracja społeczna, dynamika demograficzna i migracja. Celem jest tworzenie

zintegrowanego społeczeństwa dzięki solidarności wewnątrz
i międzypokoleniowej oraz zapewnienie stabilnych warunków jakości życia.

7. Aktywna postawa wobec wyzwań globalnych płynących z ubóstwa i potrzeby

propagowania na całym świecie trwałego rozwoju.

Polska ma długie tradycje i pozytywne trendy w konserwacji środowiska

i ekologicznego modyfikowania rozwoju ekonomicznego, jednak koncepcja
zrównoważonego rozwoju sama w sobie nie jest głęboko zakorzeniona w obecnej
praktyce polityki rozwojowej (Śleszyński J. 2005 s.12). Zainteresowanie tą
problematyką narastało w okresie transformacji ustrojowej i pogłębiania procesów
dostosowania do członkowstwa w Unii Europejskiej. Początki prac w tej dziedzinie
sięgają lat dziewięćdziesiątych zarówno w ramach aktywności pozarządowych grup
zainteresowanych środowiskiem jak i Rządowego Centrum Studiów Strategicznych.
Późniejsze działania zostały zinstytucjonalizowane wokół Ministerstwa Ochrony
Środowiska, które koordynowało działalność innych resortów w tym zakresie, w których
powołano odpowiednie ciała doradcze. Pewną rolę odegrały też inne ministerstwa
prowadzące polityki branżowe. Istotnym elementem instytucjonalnym w działaniach na
rzecz zrównoważonego rozwoju może stać się w Polsce Forum na Rzecz Strategii
Lizbońskiej.

Inspiracje w kwestii rozwoju zrównoważonego wychodziły głownie ze

środowisk ekologicznych. Zasady integrujące politykę ekonomiczną, środowiskową
i społeczną znalazły wyraz w Artykule 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej gdzie
przestrzeganie zasad zrównoważonego rozwoju zostało potraktowane na równi

Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa

_________________________________________________________________________________________

15

z prawem do suwerenności kraju oraz wolności praw i bezpieczeństwa obywateli. Polska
aktywnie uczestniczyła w światowych konferencjach, na których rodziły się koncepcje
zrównoważonego rozwoju i wdrażała do swojego prawodawstwa zasadnicze zapisy
dokumentów międzynarodowych. Ustawa Prawo ochrony środowiska z kwietnia 2001
roku określa zrównoważony rozwój jako „rozwój społeczno gospodarczy, w którym
następuje proces integrowania działań politycznych i społecznych z zachowaniem
równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych,
w celu zagwarantowania możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb
poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak
i przyszłych pokoleń”. Proces integracji z Unią Europejską oraz inne zobowiązania
międzynarodowe sprawiły, że Sejm RP w marcu 1999 roku zobowiązał rząd do
przygotowania długofalowej strategii zrównoważonego rozwoju Polski. Strategia taka
pn. „Polska 2025 – Długoterminowa Strategia Trwałego i Zrównoważonego Rozwoju”
została przyjęta w lipcu 2000 roku. Jest ona rozszerzeniem tzw. Drugiej Polityki
Ekologicznej Państwa przygotowanej przez Ministerstwo Środowiska w 1998 roku.

Innymi strategicznymi dokumentami podnoszącymi kwestię rozwoju

zrównoważonego są Narodowy Plan Rozwoju, Narodowa Strategia Rozwoju
Regionalnego, Strategia Rozwoju Turystyki, Strategia Rozwoju Wsi i Rolnictwa oraz
pierwsza i druga polityka ekologiczna państwa. Na to jak w praktyce realizowane są
zasady zrównoważonego rozwoju mają wpływ poszczególne polityki branżowe, takie
jak polityka energetyczna, polityka rolna, polityka transportowa. Ze strony Unii
Europejskiej istotne jest jak skutecznie realizowana jest polityka spójności.

Celem ogólnym strategii zrównoważonego rozwoju Polski jest utrzymanie

przez Polskę 5% wzrostu gospodarczego oraz czterokrotne poprawienie efektywności
z jaką wykorzystywane są surowce naturalne i inne zasoby przyrody. Strategia podkreśla
znaczenie współuczestnictwa w procesie zrównoważonego rozwoju administracji
rządowej, władz samorządowych, podmiotów gospodarczych oraz indywidualnych
obywateli.

Koncepcje i zasady zrównoważonego rozwoju

Szerokie rozumienie trwałego i zrównoważonego rozwoju pozwala na

definiowanie go jako zbioru wyznaczników (sfer lub płaszczyzn), zbioru cech, zbioru
zasad bądź jako ładu bardziej lub mniej zintegrowanego (Borys 1999 s.5, Dresler 2006
s.26).
Początkowo wskazywano na potrzebę uwzględnienia tylko dwóch wymiarów:
ekonomicznego i ekologicznego, między którymi zachodziły odpowiednie sprzężenia
i zależności. Przy tradycyjnym rozumieniu tego pojęcia w wymiarze ekologicznym
zwracano uwagę głównie na zachowanie poprawnego jakościowo stanu środowiska
naturalnego i racjonalne wykorzystanie zasobów. W wymiarze ekonomicznym
określono kwestie produktywności i efektywności. Początkowo wymiar społeczny był
uwzględniany w sposób marginalny. Okazało się jednak, że wymiar społeczny nie może

Mieczysław Adamowicz

_________________________________________________________________________________________

16

być pominięty, gdyż wiąże się on z poprawą warunków życia ludzi, dostępem do
infrastruktury i sprawnym funkcjonowaniem systemów ekonomicznych.
Trójwymiarowy model rozwoju zrównoważonego jest szeroko rozpowszechniony
w literaturze. Obecnie dodaje się często wymiar instytucjonalny, a czasem także
przestrzenny, moralny oraz świadomościowy (Dresler 2006).

Z modelem trójwymiarowym może być wiązana koncepcja rozwoju

zrównoważonego jako zbioru celów. Wymienione wyżej wymiary mogą być traktowane
jako płaszczyzny wyszczególnienia konkretnych celów ekologicznych, ekonomicznych
i społecznych. Oznacza to dezagregację ogólnego celu rozwoju zrównoważonego jakim
jest lepsze zaspokajanie fizycznych i psychicznych potrzeb człowieka na cele bardziej
szczegółowe przez odpowiednio ukształtowane zakresy tematyczne i relacje między
poszczególnymi sferami.

W interpretacji rozwoju zrównoważonego jako zbioru cech wymienia się takie

cechy jak: utrzymanie właściwych proporcji między poszczególnymi wymiarami
(proporcjonalność), konieczność łącznego traktowania procesów gospodarczych,
społecznych i przyrodniczych (współzależność), potrzebę równorzędnego traktowania
wszystkich wymiarów (równoważność), niezbędność powiększania wartości
i kontynuacji rozwoju w długim horyzoncie czasu (trwałość), minimalizowanie ryzyka
zakłóceń rozwojowych (samopodtrzymywanie się rozwoju) i inne.
Ideę rozwoju zrównoważonego można także rozumieć jako zbiór zasad
określających filozofię działań zarówno w skali mikro jak i makroekonomicznej. Tych
zasad może być wiele i mogą być one rozpatrywane z różnych punktów widzenia.
Wśród najczęściej wymienianych można wskazać zasadę zapobiegania, zasadę
„zanieczyszczający płaci”, zasadę ekonomiczności, zasadę subsydiarności, zasadę
partycypacji publicznej, zasadę regionalizacji i inne.
Według Raportu Brundtland sednem koncepcji trwałego i zrównoważonego
rozwoju jest „taki rozwój, który zaspakaja potrzeby obecnego pokolenia nie ograniczając
możliwości zaspakajania potrzeb przyszłych pokoleń”. Zasada ta stała się konstytucyjną
normą rozwoju Polski obowiązującą we wszystkich obszarach gospodarki i wszelkich
płaszczyznach strategicznego planowania rozwoju. Zasada ta wymaga przestrzegania
równowagi w trzech podstawowych sferach: ekonomicznej, środowiskowej i społecznej.
Realizacja tej zasady jest uzależniona od konkretnych uwarunkowań i czynników
rozwojowych, poziomu osiągniętego rozwoju i wyznaczonych celów rozwojowych.
Ponieważ zasada ma charakter multidyscyplinarny jej interpretacja jest zależna
w pewnym stopniu od tego, czy prowadzą ją ekolodzy, ekonomiści czy przedstawiciele
nauk społecznych. Często się uważa, że termin zrównoważony rozwój powstał jako
pojęcie mediacyjne stanowiące pomost pomiędzy tymi, którzy zajmują się rozwojem
a tymi, którzy chronią środowisko przyrodnicze (Bryden, Shucksmith 2000).
Początkowo najbardziej dynamicznie rozwijał się środowiskowy, ekocentryczny sposób
patrzenia, stąd często występujące koncepcje ekorozwoju traktowane są zamiennie
z koncepcją zrównoważonego i trwałego rozwoju. Ekonomiści w tej koncepcji zwracają

Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa

_________________________________________________________________________________________

17

uwagę głównie na możliwość samopodtrzymywania rozwoju i jego trwałości.
Antropocentryczne spojrzenie wydobywa, obok aspektów ekonomicznych problem
„trwałości społeczności lokalnych”, podtrzymania tradycji i dziedzictwa kulturowego.
Podejście antropocentryczne w odróżnieniu do ekocentrycznego zakłada pewne
podporządkowanie środowiska wobec potrzeb ludzkich (społecznych i ekonomicznych).
Niezależnie od rozłożenia akcentów, różne podejścia akcentują potrzebę zintegrowanego
traktowania spraw rozwojowych.

Klasyczna definicja omawianego pojęcia zawarta w raporcie Brundtland zwraca

uwagę na „potrzeby ludzkie” oraz na „równość społeczną” w zakresie dostępu do
korzyści płynących ze środowiska przyrodniczego przez obecne i przyszłe generacje
ludzkie. Ze względu na wielką różnorodność środowisk, stanu rozwoju ekonomicznego
i sposobu zorganizowania społeczeństw nie ma jednolitych powtarzalnych warunków
i form zrównoważonego rozwoju. Klasyczna koncepcja zrównoważonego rozwoju
definiuje aspekty ekonomiczne, ekologiczne i społeczne. Obecnie coraz częściej
powtarzają się głosy o konieczności szerszego spojrzenia na te zagadnienia.
Zrównoważenie i trwałość potrzeb ludzkich musi odnosić się zatem nie tylko do
konkretnych uwarunkowań ekologicznych, ekonomicznych i społecznych, ale także do
układów instytucjonalnych i przestrzennych z uwzględnieniem dłuższej perspektywy
czasowej. Rozszerzone podejście do koncepcji zrównoważonego i trwałego rozwoju
zwraca uwagę na potrzebę uwzględnienia (Maughton, Hunter 1994):

− zasady równości intergeneracyjnej,

− zasady sprawiedliwości społecznej (równości intrageneracyjnej),

− zasady zintegrowanego podejścia do ochrony środowiska i rozwoju

ekonomicznego,

− zasady publicznej partycypacji.

Trzy pierwsze zasady były zawarte w definicji Brundtland, zaś dalsze zostały dodane
później.

Zasada racjonalnego gospodarowania w środowisku przyrodniczym powinna

umożliwiać realizowanie celów ekonomicznych i społecznych także przy przestrzeganiu
wartości kulturowych, etycznych i przestrzennych. Poszerzenie koncepcji rozwoju
zrównoważonego i trwałego może być podstawą do przekształcenia tradycyjnego,
trójwymiarowego ujęcia modelu rozwoju zrównoważonego (rozwój ekonomiczny,
rozwój ekologiczny i rozwój społeczny) do modelu wielowymiarowego, w którym
oprócz wymienionych trzech dołączono także inne wymiary takie jak rozwój
technologiczny, rozwój przestrzenny, rozwój instytucjonalny i rozwój etyczny.

Zrównoważony rozwój wsi i rolnictwa

Wszystkie wymienione wyżej koncepcje odnoszą się także do problematyki

rozwoju wsi i rolnictwa. W przypadku rolnictwa mamy do czynienia ze szczególnym
znaczeniem płaszczyzny środowiskowej, w przypadku obszarów wiejskich
specyficznego znaczenia nabiera wymiar terytorialny. Rolnictwo jest integralną częścią

Mieczysław Adamowicz

_________________________________________________________________________________________

18

każdej gospodarki, ma charakter przestrzenny, podlega zawsze ogólnym jak

i specyficznym uwarunkowaniom rozwojowym. Rolnictwo i obszary wiejskie są też
przedmiotem szczególnego zakresu interwencji państwa i innych władz pozarządowych
w mechanizmy rynkowe. Jest to także działalność, która poza produktem rynkowym
wytwarza w dużym zakresie także dobra publiczne.
Można zatem sformułować tezę, że są to dziedziny gospodarki i sfery życia
społecznego szczególnie wrażliwe na nierównoważenie procesów rozwojowych.
Szczególnie duży zakres interwencji oraz możliwości realizacji koncepcji
zrównoważonego rozwoju występuje jak się wydaje w Unii Europejskiej, która prowadzi
szeroki wachlarz branżowych polityk gospodarczych. W odniesieniu do trwałego
i zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa najważniejszą rolę obok programów polityki
środowiskowej odgrywa wspólna polityka rolna.
Jedną z kluczowych kwestii zrównoważonego i trwałego rozwoju obszarów
wiejskich jest stosunek do rolnictwa i charakter tego sektora w ramach gospodarki
wiejskiej. Pojęcie rolnictwa zrównoważonego nie jest również precyzyjne, niekiedy
kojarzy się z rolnictwem typu organicznego bądź z gospodarowaniem na roli zgodnie
z wymaganiami środowiska, innym razem wiązane jest z funkcjami pełnionymi przez
ten dział gospodarki w koncepcji kształtowania krajobrazu. Można mówić także
o zrównoważonej produkcji roślinnej czy zwierzęcej albo całego gospodarstwa rolnego.
W tym węższym znaczeniu rozwój zrównoważony rozumiany jest jako zdolność do
podtrzymywania produktywności lub trwałego podtrzymywania zadawalającego
poziomu plonów bez uszczerbku dla środowiska.

W 1987 roku Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa FAO przyjęła definicję

zrównoważonego rozwoju rolnictwa w brzmieniu: „Rozwój zrównoważony polega na
takim wykorzystaniu i konserwacji zasobów naturalnych i takim zorientowaniu
technologii i instytucji aby osiągnąć i utrzymać zaspokajanie ludzkich potrzeb obecnego
i przyszłych pokoleń. Taki rodzaj rozwoju ( w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie),
konserwując glebę, zasoby wodne, rośliny oraz genetyczne zasoby zwierząt nie
degraduje środowiska, wykorzystuje odpowiednie technologie, jest żywotny
ekologicznie i akceptowany społecznie” (Wilkin 2004).
„Rolnictwo

zrównoważone jest nowoczesną koncepcją takiego programowania

rozwoju, który kojarzy cele produkcyjne z wymaganiami środowiskowymi” (Zawisza
2004). W takim ujęciu stanowi ważną część rozwoju zrównoważonego i trwałego, który
często jest określany jako ekorozwój lub przyjmuje inne pokrewne określenia.
Zrównoważony rozwój skierowany jest na harmonizowanie celów społecznych,
ekonomicznych i ekologicznych prowadzących do wzrostu jakości życia
w teraźniejszości z zachowaniem możliwości zaspakajania potrzeb ludzkich

w przyszłości (Adamowicz 2000).

Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa

_________________________________________________________________________________________

19

Augustyn

Woś (Woś 1998) sprowadza pojęcie rolnictwa zrównoważonego do

pięciu następujących cech:

− zasoby naturalne powinny być wykorzystywane w taki sposób aby nie została

zdławiona ich zdolność do samoodnawiania się,

− przyrost produkcji żywności może następować tylko drogą wzrostu

produkcyjności zasobów, a więc poprzez wprowadzenie technologii, które
jednocześnie chronią zasoby i zachowują ich wysoką jakość dla przyszłych
pokoleń,

− rolnictwo takie wykazuje małą podatność na wahania i wstrząsy,

− zrównoważone systemy rolnicze zakładają pełną symbiozę celów

produkcyjnych i ekologicznych,

− zarządzanie zasobami naturalnymi, umożliwia zaspakajanie zmieniających się

potrzeb zachowując jednocześnie wysoką jakość środowiska naturalnego
i chroniąc jego zasoby.

Ogólnie zatem można stwierdzić, że rolnictwo zrównoważone jest pojęciem znacznie
wykraczającym poza tradycyjne traktowanie tego działu gospodarki. To rozszerzenie
przekracza także ramy samego rolnictwa i odnoszone jest do obszarów wiejskich, a więc
do dziedzin pozarolniczych na wsi. Pojęcie zrównoważonego rozwoju odnosi się
w ogóle do działalności ludzkiej w każdej dziedzinie. Woś i Zegar w koncepcji
zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich wyróżniają cztery kierunki takiego
rozwoju wsi (Woś i Zegar 2002):

− ochrona wód, gleby i atmosfery przed zanieczyszczeniami pochodzącymi

z rolnictwa,

− trwały i zrównoważony rozwój samego rolnictwa,

− ochrona obszarów wiejskich, w tym różnorodności biologicznej, ochrona

wartości krajobrazowych i przeciwdziałanie erozji gleb,

− zachowanie niezbędnej ostrożności przy rozwoju biotechnologii i inżynierii

genetycznej.

Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju jest zorientowana społecznie

i jest odzwierciedleniem problemów i interesów społecznych na danym obszarze.
Struktury społeczne uzewnętrzniają się w działalnościach indywidualnych i zbiorowych.
Również działania i efekty są poddawane ocenom społecznym.
Zrównoważony i trwały rozwój ma służyć podnoszeniu jakości życia ludzi,
którzy powinni tak gospodarować by nie przekroczyć pojemności i zdolności
przetrwania określonych ekosystemów (WWF 1997). Istotne jest to, że pojemność
środowiska i jego zdolność do przetrwania jest różna i może być modyfikowana przez
zmiany technologiczne. Stąd rodzi się pojęcie tzw. słabej i silnej „sustainabilności”. To
pierwsze uznaje, że naturalny kapitał środowiska może być potencjalnie, co najmniej do
pewnego stopnia zastępowany przez kapitał tworzony przez człowieka, druga zaś stoi na
stanowisku, że kapitał środowiskowy i kapitał tworzony przez ludzi nie są substytucyjne
i nie mogą się wzajem zastępować. Wydaje się, że w sytuacji braku dowodów

Mieczysław Adamowicz

_________________________________________________________________________________________

20

empirycznych na słuszność jednego z tych podejść opowiadanie się za którymś z nich
wynika tylko z uznawanych wartości (Bryden Shucksmith 2000).
Trzy

wymiary

zrównoważonego i trwałego rozwoju wsi i rolnictwa muszą być

rozpatrywane łącznie w sposób zintegrowany zarówno od strony koncepcyjnej jak
i praktycznej. Rozwój zrównoważony wymaga co najmniej tego, aby zasoby
środowiskowe oraz kapitał ekonomiczny i społeczny były stale podtrzymywane lub
rozwijane w taki sposób, że strumień dochodów i jakość życia rolników i innych
mieszkańców wsi mogły być porównywalne między obecnymi a przyszłymi
generacjami.
Bieżące polityki sektorowe odnoszące się zarówno do rolnictwa jak i do
środowiska nie są zdolne zapewnić zrównoważonego i trwałego rozwoju. Zintegrowanie
w sferze praktyki powinno opierać się na zintegrowaniu koncepcji i polityki rozwoju wsi
i rolnictwa.

Wspólna polityka rolna a zrównoważony rozwój wsi

W krajach europejskich, a zwłaszcza w Unii Europejskiej koncepcja

zrównoważonego rozwoju pojawiła się najpierw w zintegrowanych programach rozwoju
na terenach problemowych obszarów wiejskich. Na początku lat osiemdziesiątych
Komisja Europejska sfinansowała badania poświęcone wypracowaniu praktycznych
działań o charakterze zintegrowanym w sześciu krajach członkowskich.
Eksperymentalne wdrożenie zintegrowanych programów rozwoju w Anglii zwróciło
uwagę na trzy aspekty ( Blockburn 2000):

− współzależność – określenie pakietu dziedzin, które mogą harmonizować

interesy różnych podmiotów, instytucji i grup społecznych w dążeniu do
osiągania celów ekonomicznych, społecznych i środowiskowych,

− specyfikę – dostosowanie działań do specyfiki określonego terenu

miejscowych warunków, okoliczności, problemów, szans rozwojowych,

− zaangażowanie – aktywne włączenie się społeczności lokalnych w opracowanie

programów, wykorzystanie raczej różnych form samopomocy niż pomocy
zewnętrznej (Ward 2003).

W połowie lat osiemdziesiątych w Unii Europejskiej rozpoczęto dyskusję nad
usprawnieniem polityki strukturalnej oraz określeniem nowej roli i sposobów
wykorzystania funduszy strukturalnych, co prowadziło do poszukiwania innego modelu
wsparcia dla rozwoju wsi jak i przeżywających trudności rozwojowe obszarów
zurbanizowanych. Tradycyjna problematyka rozwoju wsi była wmontowana w cele
i mechanizmy wspólnej polityki rolnej. Równolegle rozwijana była polityka ochrony
środowiska, wyrażająca się w ustanowieniu kolejnych programów ekologicznych.
Poszukiwanie

nowego

kształtu wspólnej polityki skierowanej nie tylko na

wsparcie rolnictwa, ale także na rozwój wsi zaowocowało opublikowaniem w 1988 roku
dokumentu pt: „Przyszłość społeczeństwa wiejskiego” (Future of Rural Society),

Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa

_________________________________________________________________________________________

21

w którym proponowano wzmocnienie i zreformowanie wykorzystania funduszy
strukturalnych na cele rozwoju wiejskiego. Pojęcie spójności (cohesion) interregionalnej,
które pojawiło się w tym dokumencie wzmocniło aspekt regionalny w polityce
rozwojowej, a wprowadzenie nowych zasad programowania i partnerstwa oznaczało
zwrócenie uwagi na oddziaływanie podmiotów lokalnych w przygotowanie projektów
jak i ich finansowanie. Lokalne podmioty gospodarcze, organizacje i osoby prywatne
poprzez swoją partycypację i udział uzyskały możliwość wpływania na politykę
i programy rozwoju, co można by określić jako „oddolny”, „lokalny” czy „endogenny”
rozwój wsi. To nowe podejście do koncepcji rozwoju wsi zainicjowało kształtowanie się
nowych relacji między władzą centralną państwa a samorządami regionalnymi
i lokalnymi, a także między rządami narodowymi a władzą ponadnarodową wspólnot
europejskich.

W 1992 roku, a więc pod koniec pierwszego okresu funkcjonowania

zreformowanych funduszy strukturalnych, wdrożono reformę Wspólnej Polityki Rolnej
(reforma McSharego), która poza zmianą mechanizmów rynkowych i szerszym
wprowadzeniem dopłat do produkcji objęła stosowanie środków towarzyszących
o charakterze strukturalnym dotyczących środowiska rolniczego, zalesiania gruntów
rolnych i wcześniejszego przechodzenia na emeryturę.

Wmontowanie elementów strukturalnych w obszar polityki rolnej odnoszących

się do problematyki wykraczającej poza samo rolnictwo było początkiem dalszych
działań prowadzących do koncepcji rozwoju zrównoważonego. Ważną próbą
wzmocnienia tego trendu była deklaracja z Cork. Komisarz Unii Europejskiej
d/s Rolnictwa Fischler wskazywał na potrzebę wykreowania polityki rozwoju wsi, która
byłaby rzeczywiście zintegrowana i skierowana nie na wąsko widziane cele sektorowe
rolnictwa i agrobiznesu, ale odpowiadałaby na potrzeby i uwzględniała lokalne warunki
różnych podmiotów działających w środowisku wiejskim. Celem takiej polityki
powinien być przede wszystkim „zrównoważony i zintegrowany rozwój wsi” (Fischler
1996).

Deklaracja z Cork, obejmująca dziesięć zasad kształtowania wiejskiej polityki

rozwojowej nie została formalnie przyjęta przez ministrów rolnictwa jako oficjalny
program do wdrożenia, miała jednak wpływ pośredni, który ujawnił się w kolejnych
dokumentach i programach działania miedzy innymi w Agendzie 2000 oraz Reformie
Luksemburskiej Wspólnej Polityki Rolnej z 2003 roku.

Propozycja Agendy 2000 została opublikowana w lipcu 1997 roku. Była ona

próbą przygotowania nowej koncepcji polityki rolnej jak i wykorzystania funduszy
strukturalnych w związku z przewidywanym poszerzeniem Unii Europejskiej na kraje
Europy Środkowo-Wschodniej i potrzebą stworzenia budżetu pierwszych siedmiu lat
nowego wieku. Zaproponowano w niej znaczną reorganizację mechanizmów wsparcia
rolnictwa oraz położono akcent na uproszczenie procedur i decentralizację. Reforma
wspólnej polityki rolnej miała zapewnić kontynuację wsparcia rolnictwa poprzez rynek
i dopłaty bezpośrednie przy jednoczesnym wprowadzeniu środków rozwoju wsi, bez

Mieczysław Adamowicz

_________________________________________________________________________________________

22

zaniedbywania celów ekonomicznych i społecznych polityki spójności. W Agendzie
proponowano przyjęcie nowej „Regulacji Rozwoju Wsi” stwarzającej podstawy dla
całościowej i spójnej polityki rozwoju wiejskiego, której realizacja powinna uzupełniać
mechanizmy rynkowe o nowe instrumenty uwzględniające aspekty przestrzenne
i środowiskowe.
Agenda

2000

stanowiła pewną próbę inkorporowania problematyki rozwoju

wsi, która dotychczas była wyłączona z polityki rolnej. Trend taki został wcześniej
zapoczątkowany poprzez przyjęcie programów agro-środowiskowych i program
zalesiania w trakcie reformy wspólnej polityki rolnej w 1992 roku. W przeciwieństwie
do przeszłości w Agendzie 2000 podkreśla się znaczenia komplementarności między
rolnictwem a konkretnym terytorium oraz między rolnictwem i rozwojem wsi. Podejście
terytorialne ułatwia integrację rolniczych i pozarolniczych funkcji w polityce rolnej.
Regulacja Rozwoju Wiejskiego oparta została więc na takich zasadach wspierających
zintegrowany rozwój wsi jak: elastyczność, subsydiarność oraz podejście horyzontalne
i terytorialne (Delgado i inni, 2003).
Regulacje

dotyczące rozwoju wsi inkorporowały szereg dotychczasowych

środków oddziaływania strukturalnego, ale wprowadziły też nowy zestaw instrumentów
służących dostosowaniu i rozwojowi obszarów wiejskich. Wspólna polityka rolna ma
zatem służyć wsparciu nie tylko rolników i nie tylko rolniczych form działania na wsi,
ale winna dążyć do zrównoważonego i trwałego rozwoju rolnictwa i obszarów
wiejskich.

Wzrost znaczenia wydatków na strukturalne cele rozwoju obszarów wiejskich

oraz agro-środowiskowych płatności z tytułu zachowania krajobrazu i kultury zostało
umocnione tzw. Reformą Luksemburską z 2003 roku. Wspólna polityka rolna
przekształcona została z polityki typowo sektorowej w politykę ukierunkowaną na
wielofunkcyjny rozwój wsi, której ważnym elementem jest trwały, zrównoważony
rozwój rolnictwa i gospodarki wiejskiej oraz postęp społeczny i zachowanie
pozytywnych stron oddziaływania na środowisko przyrodnicze (Kłodziński, Dzun 2005,
s.47)

Partnerstwo i partycypacja w tworzeniu zintegrowanych programów
rozwoju

Reforma Wspólnej Polityki Rolnej rozszerzyła zakres zainteresowania

przedmiotowego z wyłącznie rozwojem rolnictwa na problematykę rozwoju wsi, ale
w dalszym ciągu ta polityka ma charakter sektorowy. Kierunek zmian jaki został
przyjęty zmierza do ukształtowania zintegrowanej polityki wiejskiej nakierowanej na
różne obszary potrzeb ludności wiejskiej. Zintegrowane podejście wymaga reform
instytucjonalnych i instrumentalnych zarówno na poziomie makroekonomicznym jak
i lokalnym. Na poziomie makro chodzi głównie o poprawę systemu wsparcia dla
rozwoju lokalnego obszarów wiejskich (koordynacja, spójność, efektywność), na
poziomie lokalnym główny wysiłek winien być skierowany na to, jak włączyć w jedne

Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa

_________________________________________________________________________________________

23

ramy programu rozwojowego trzy kluczowe wymiary subsydiarności. Zarówno na
poziomie lokalnym jak i regionalnym należy dążyć do szerokiego porozumienia
dotyczącego programu zrównoważonego i trwałego rozwoju zarówno w odniesieniu do
celów jaki i działalności realizacyjnych. Cały proces wymaga zapewnienia partnerstwa
na poziomie regionalnym i lokalnym, instytucji i organizacji publicznych i prywatnych.
Dodatkowo na poziomie lokalnym istotne jest kształtowanie programów rozwojowych
na zasadach dobrowolności. Jedną z głównych form takiego partnerstwa jest
przygotowanie jednolitego dokumentu: Zintegrowanej Strategii Rozwoju Lokalnego
odrębnej dla każdego regionu, której zadaniem jest ukierunkowanie działalności władz
lokalnych, przedsiębiorstw, agencji rządowych i organizacji pozarządowych. Ważną
formą może być też kontrakt terytorialny z władzami centralnymi, agendami rządowymi
czy instytucjami unijnymi. W takim przypadku pomoc jest udzielana w formie grantu
całościowego.
Całościowe i partnerskie podejście do tworzenia zintegrowanych programów
rozwojowych pozwala na osiągnięcie wysokiego poziomu uprawomocnienia

i przejrzystości działań. Legitymizacja oznacza nie tylko demokratyczny i niearbitralny
system zarządzania, ale także partycypację i zaangażowanie wszystkich segmentów
danej społeczności. Uprawomocnione, demokratyczne struktury w realizacji koncepcji
zrównoważonego i trwałego rozwoju muszą być więc zintegrowane nie tylko w układzie
międzypokoleniowym, ale także w układzie przestrzennym.

Wszystkie te opisane wyżej procesy doprowadziły do tego, że tradycyjna

sektorowa wspólna polityka rolna ukierunkowana głównie na cele rolnictwa i rolników
zaczęła coraz mocniej uwzględniać nierolnicze aspekty rozwoju wsi. W końcu wspólna
polityka rolna została oparta na dwóch filarach, filarze sektorowym ukierunkowanym na
rozwój rolnictwa i filarze terytorialnym uwzględniającym pozarolnicze aspekty
gospodarcze, problemy środowiskowe i problemy społeczne środowisk wiejskich.
Chociaż ten drugi filar zajmujący się rozwojem wsi jest jeszcze dość skromny i słaby
proces jego wzmocnienia będzie z pewnością kontynuowany. Następować to będzie
również poprzez przewartościowanie polityki odnoszącej się do samego rolnictwa.
W najpełniejszy sposób zasada zintegrowanego, zrównoważonego i trwałego rozwoju
może się realizować poprzez wielofunkcyjność rolnictwa, w której uzewnętrzniają się
różne wymiary sustainabilności: środowiskowy, ekonomiczny i społeczny, jak też różne
obszary działalności rolniczej i nierolniczej na wsi.
Wielofunkcyjność nie jest zjawiskiem nowym chociaż oficjalnie zaczęto
o wielofunkcyjności mówić dopiero na początku lat siedemdziesiątych, a w Polsce wraz
z początkiem transformacji. Problem wielofunkcyjności nie został jednak w Polsce
pogłębiony, tak w aspekcie teoretycznym jak i w wymiarze praktycznym. Ta słuszna
idea z trudem torowała sobie drogę, nie znajdując należytego miejsca w polityce rolnej.
Wielofunkcyjność jest jednym z głównych haseł, które przewijają się obecnie
w dyskusjach o reformie wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej.

Mieczysław Adamowicz

_________________________________________________________________________________________

24

Literatura
1. Adamowicz M., 2005, Koncepcje zintegrowanego, zrównoważonego

i wielofunkcyjnego rolnictwa w polityce rozwoju wsi, w: A. Wasiak, G. Dobrzyński (Red.):
Zrównoważony rozwój w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu CSDEM. Politechnika
Białostocka, Białystok s.26-40

2. Adamowicz M., 2000, Rola polityki agrarnej w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich,

Roczniki Naukowe SERiA, Tom I

3. Adamowicz M., 2003, Perspektywiczne kierunki ewolucji wspólnej polityki rolnej. Roczniki

Nauk Rolniczych Seria G, Ekonomika Rolnictwa Tom 90, zeszyt 1, s. 18-31

4. Blackbourn S., Errington A., Lobley M., Winter M., and Selman P., 2000, Two villages, Two

Valleys, Too Early? A Review of the Peak District Integrated Rural Development Project 11
Years on, Final Report to the Countryside Agency, Cheltenham: Countryside Agency

5. Borys T. (Red.), 1999, Wskaźniki ekorozwoju. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko,

Białystok

6. Bryden J., Shucksmith, 2000, The concept of Sustainability in Relation to Agriculture and

Rural Development in the European Union, in: Rural and Regional Development in Northern
Periphery, Raport 4/00 Centre for Rural Research, Norwegian University of Science and
Technology, Trondheim

7. Burchard-Dziubińska M., 2001, Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju –

długotrwały owoc decyzji politycznych, w: Piontek F. (Red.) Ekonomia a rozwój
zrównoważony. Teoria i kształcenie. Tom I, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok

8. COM, 2005, 264 Zrównoważona Europa dla Lepszego Świata: Strategia Zrównoważonego

Rozwoju Unii Europejskiej

9. COM, 2005, 218 końcowy Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego „Projekt

Deklaracji Zasad Przewodnich w Zakresie Zrównoważonego Rozwoju” Bruksela 25.05.2005

10. Delgado Ma del Mar, E. Ramos, R. Gallardo, F. Ramos, 2003, Multifunctionality and rural

development: a necessary convergence, w: Multifunctional Agriculture. A New Paradigm for
European Agriculture and Rural Development, Ashgate

11. DOC 10117/06 Rada Unii Europejskiej Odnowiona strategia UE dotycząca trwałego rozwoju

Bruksela 09.06.2006

12. Dresler E., 2006, Rola organizacji pozarządowych oraz grupowych form działalności

mieszkańców w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich (na przykładzie województwa
lubelskiego), Praca doktorska SGGW, Warszawa

13. Dziennik Ustaw Nr. 62 poz. 627, Monitor Polski Nr. 8, 1999
14. Fischler F., 1996, Europe and its Rural Areas in the Year 2000: Integrated Rural Development

as a Challangr for Policy-Making. Speech at the European Conference on Rural Development,
Cork, 7-9 November 1996

15. Kłodziński M., Dzun W., (Red.), 2005, Rolnictwo a rozwój obszarów wiejskich,

Wydawnictwo IRWiR PAN, Warszawa

16. Maughton G, Hunter C., 1994, Sustainable Cities, Regional Policy Development Series 7

Jessica Kingsley Publishers, London

17. Piontek F., 2001, Kontrowersje i dylematy wokół rozwoju zrównoważonego i trwałego, w:

Piontek F. (Red.) Ekonomika i rozwój zrównoważony. Teoria i kształcenie. Tom I.
Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok

Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa

_________________________________________________________________________________________

25

18. Śleszyński J., 2005, National Sustaineble Development Strategy: The Case of Poland, w:

A. Wasiak, G. Dobrzański (Red.): Zrównoważony rozwój w przedsiębiorstwie i jego
otoczeniu, CSDEM Politechnika Białostocka s. 12-25

19. Ward Neil, 2003, Integrated Rural Development: A Rewiev of the Literature, Centre for Rural

Research, Norwegian University of Sciences and Technology, Report 6/03, Trondheim

20. Wilkin J., 2004, Dlaczego potrzebujemy długookresowej strategii zintegrowanego rozwoju

wsi i rolnictwa w Polsce, Wieś i Rolnictwo Nr 2 (123), Warszawa

21. Woś A., 1998, Rolnictwo zrównoważone, w: Encyklopedia agrobiznesu, Fundacja Innowacja,

Warszawa

22. Woś A., J.S. Zegar, 2002, Rolnictwo społecznie zrównoważone, Warszawa
23. WWF, 1997, A New European Community Policy – Sustainable Regional Development
24. Zawisza S. (Red.), 2004, Zarządzanie zrównoważonym rozwojem obszarów wiejskich.

Wydawnictwo Akademii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy, Bydgoszcz

Streszczenie
W artykule przedstawiono zarys ogólnej koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju ze
szczególnym uwzględnieniem problematyki rozwoju wsi i rolnictwa, zwłaszcza w odniesieniu do
Unii Europejskiej. Rozwój idei zrównoważonego rozwoju przedstawiono na tle wspólnej polityki
rolnej Unii Europejskiej w której wydobyto problematykę partnerstwa i partycypacji w tworzeniu
zintegrowanych programów rozwoju.


Summary
The concept of the sustainable development with special attention to rural land agricultural
development In the European Union was presented In the article. Development of the
sustainability idea was presented on the Common Agricultural Policy evolution. The participation
and partnership principles were pointed out in the description of the problem.