Mazowieckie Samorządowe Centrum
Doskonalenia Nauczycieli

DIECKO W OBLICZU SYTUACJI

KRYZYSOWEJ W SZKOLE

Dr Katarzyna Pankowska-Koc

KRYZYS

KRYZYS

WYBÓR

DECYDOWANIE

WALKA

PUNKT ZWROTNY

PRZEŁOM

ZAŁAMANIE

TYPOLOGIA KRYZYSÓW



Kryzys przemiany - związany z rozwojem, wynika

z następujących po sobie przemian.



Kryzys sytuacyjny - wywołany wydarzeniem losowym,

najczęściej nieoczekiwanym, o silnym zabarwieniu

emocjonalnym.



Kryzys środowiskowy – dochodzi do niego kiedy wydarza

się naturalna, bądź spowodowana przez człowieka

katastrofa.



Kryzys egzystencjalny – wywołany pytaniem o sens życia.

IV FAZY KRYZYSU

I.

człowiek w konfrontacji z wydarzeniem problemowym,
stara się rozwiązać tę sytuację dotychczas stosowanymi
metodami, które zawodzą, przez co wzrasta lęk i napięcie,

II.

pogłębia się poprzedni stan, człowiek zaczyna mieć
poczucie utraty kontroli nad własnym życiem,

III.

maksymalna mobilizacja energii, poszukiwanie własnych,
dostępnych rezerw, szukanie nowych sposobów
rozwiązania problemu,

IV.

pojawiają się zachowania destrukcyjne w celu zmniejszenia
napięcia i zredukowania zbyt silnych emocji.

ROZPORZĄDZENIE

MINISTRA EDUKACJI

NARODOWEJ

z dnia 17 listopada 2010 r.

w sprawie zasad udzielania

i organizacji pomocy

psychologiczno-

pedagogicznej

w publicznych

przedszkolach, szkołach

i placówkach

Dz.U. z 2010 nr 228 poz. 1487

2. 1. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna

udzielana uczniowi w przedszkolu, szkole

i placówce polega na rozpoznawaniu

i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb

rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz

rozpoznawaniu indywidualnych możliwości

psychofizycznych ucznia, wynikających

w szczególności:

1) z niepełnosprawności;

2) z niedostosowania społecznego;

3) z zagrożenia niedostosowaniem

społecznym;

4) ze szczególnych uzdolnień;

5) ze specyficznych trudności w uczeniu się;

6) z zaburzeń komunikacji językowej;

7) z choroby przewlekłej;

8) z sytuacji kryzysowych lub traumatycznych;

9) z niepowodzeń edukacyjnych;

10) z zaniedbań środowiskowych związanych

z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny,

sposobem spędzania czasu wolnego,

kontaktami środowiskowymi;

11) z trudności adaptacyjnych związanych

z różnicami kulturowymi lub ze zmianą

środowiska edukacyjnego, w tym związanych

z wcześniejszym kształceniem za granicą.

KRYZYS

Stres, samobójstwo, gwałt, przemoc seksualna,

agresja, uzależnienia, katastrofy naturalne, akty

terrorystyczne i inne wydarzenia tworzą sytuacje

kryzysowe.

KRYZYS

Każdy kryzys…

…gdzieś się zaczyna

i musi się skończyć

KRYZYS

Kryzys może dotyczyć wszystkich uczestników życia

szkoły – uczniów, nauczycieli, dyrektora jak

również innych pracowników tej instytucji.

KRYZYS

Wewnątrz szkoły jako organizacji kryzys wywołuje

poczucie zagrożenia i niepewności, obnaża słabości,

utrudnia organizację szkoły i pracę nauczycieli,

uniemożliwia realizację celów, sprowadza groźbę

orzeczenia winy i wymierzenia kary

(kto za to odpowiada).

KRYZYS

W czasie jednej czwartej trwania kryzysu popełniamy
aż 75% błędów. Strach obniża poziom oceny sytuacji.
Istnieje gwałtowna potrzeba redukcji stresu. Jeżeli nie
jesteśmy przygotowani na kryzys to pierwszą reakcją
jest najczęściej:



lekceważenie sytuacji,



odrzucenie obowiązującego standardu,



uproszczenie komunikatu na zewnątrz.

Instytucje
zewnętrzne

np.

Policja,

Lekarze, ratownicy,
Władze oświatowe,
Autorytety lokalne

Poradnia Psychologiczno-

Pedagogiczna itp.

WYBUCH KRYZYSU

Silne emocje

Sprzeczne informacje

Chaos

Presja
czasu

ŚRODOWISKO

Decyzje pod presją

ZARZĄDZANIE KRYZYSAMI

Zasada:

redukowanie czynników destabilizujących
i wzmacnianie czynników odnowy

prewencja

Działania

naprawcze

Interwencja

O CZYM TRZEBA PAMIĘTAĆ



Ofiary, sprawca i świadkowie oczekują działania ze
strony dorosłych i instytucji – szkoły;



Skutecznej interwencji może dokonać osoba, która,
wie, jak wspierać i pomagać, jest odpowiednio
przeszkolona;



Dorośli w szkole sami mogą być w szoku.

O CZYM TRZEBA PAMIĘTAĆ



Zakres i utrzymywanie się kryzysu są
uwarunkowane indywidualnie.



Kryzys ma ograniczony czas trwania.



Wczesna interwencja znacznie pomaga w powrocie
do normalnego funkcjonowania.



Nie jest psychoterapią ponieważ:

- interwent jest aktywny, dyrektywny, zaangażowany.

- interwent uczy i doradza, jest „adwokatem” w sprawie

klienta.

REAKCJE LUDZI NA KRYZYS

EMOCJE :
szok, lęk,

złość,

bezradność

itp.

OBJAWY
FIZJOLOGICZNE:
pobudzenie,
pocenie się,
drżenie, ból
psychiczny/
fizyczny zaburzenia
snu, uwagi itp.

MYŚLI:
zaprzeczanie,
niedowierzanie,
„dlaczego ja”, „to
przez nich”, „przeze
mnie” itp.

REAKCJE W SFERZE



emocjonalnej - poprzez przeżywanie lęku, poczucie
winy i krzywdy;



biofizycznej - rozstrojenie i dezintegracja procesów
fizjologicznych, np. nudności, biegunki, bóle głowy;



poznawczej - poprzez upośledzenie i załamanie się
zwykłej zdolności roz­wiązywania problemów
i podejmowania decyzji;



zmiany zachowania - dla której znamienna jest
niezdolność do pełnienia zwykłych funkcji.

JAK REAGUJĄ DZIECI



zachowania regresywne w różnej postaci
i nasileniu,



zakłócenia snu i koszmary nocne,



zaburzenia apetytu,



utrata zainteresowania szkołą, obowiązkami,



trudność rozróżnienia źródła rzeczywistego

lęku od lęku klasycznie uwarunkowanego,
a wskutek tego — lęk przed tym, co pośrednio

kojarzy się z sytuacją kryzysową (np. dziecko
uratowane z wypadku samochodowego

zaczyna bać się lekarzy i policjantów).

JAK REAGUJĄ DZIECI

Przedszkolaki

Uczniowie szkoły
podstawowej

Gimnazjaliści,

uczniowie szkół

średnich

płacz

bóle głowy i inne
objawy fizyczne

bóle głowy i inne
objawy fizyczne

ssanie kciuka

depresja

depresja

nietrzymanie kału

dezorientacja

dezorientacja

lęk przed porzuceniem
i przed obcymi

poczucie zagrożenia

rezygnacja,
autodeprecjacja

drażliwość

słaba koncentracja

zachowania
buntownicze

dezorientacja

niechęć do
wykazywania się

niechęć do
wykazywania się

tulenie się

agresja fizyczna

różne formy agresji,
autoagresja

regresja — moczenie

nocne, regresja mowy,

regresja ruchu

unikanie kontaktu
z rówieśnikami

osamotnienie, dystans
w grupie

REAKCJE LUDZI NA KRYZYS – PROFIL
OSOBY PRZEŻYWAJACEJ KRYZYS



zakłopotanie



zagrożenie



dezorientacja



impas



desperacja



apatia



bezradność



presja



dyskomfort



otępienie

REAKCJA TRAUMATYCZNA

Definicja traumy według Diagnostic and Statistical
Manuał of Mental Disorders (DSM-IV)
„Dana osoba miała do czynienia z traumatycznym
zdarzeniem, jeśli wystąpiły obydwa z poniższych
kryteriów;



dana osoba przeżyła, była świadkiem lub została

skonfrontowana ze zdarzeniem lub zdarzeniami
związanymi z rzeczywistą śmiercią lub zagrożeniem
życia bądź poważnym zranieniem, zagrożeniem
fizycznej integralności własnej czy innych ludzi,



reakcja tej osoby obejmowała intensywny strach,

poczucie bezradności lub zgrozy.

REAKCJA TRAUMATYCZNA,
STRATEGIE PATOLOGICZNE



Poczucie winy za ocalenie: osoba doświadcza
poczucia winy, ze żyje kiedy inni zginęli; ma do
siebie pretensje, że nie była w stanie zapobiec
czyjejś śmierci, że być może nie zrobiła
wszystkiego, co mogła; bezpodstawnie obwinia się
za doprowadzenie do zdarzenia, mimo że nie ma
w tym jej udziału.



Syndrom sztokholmski: osoba przeżywa
pozytywne uczucia wobec sprawcy — współczuje
mu, odczuwa wdzięczność za darowane życie,
doświadcza specyficznego poczucia przywiązania
i bliskości.

REAKCJA TRAUMATYCZNA,
STRATEGIE PATOLOGICZNE



Dotyk śmierci: osoba doświadcza załamania
poczucia własnej niezniszczalności, dotkliwie
kontaktuje się z realnością śmierci, która zaczyna
wypełniać jej myśli, a w konsekwencji unika
planowania przyszłości i budowania teraźniejszości;
następuje skrócenie perspektywy czasowej i utrata
nadziei na przyszłość.



Plany zemsty: osoba nieustannie myśli
o pomszczeniu sprawców zdarzenia, obsesyjnie
obmyśla plany radykalnego odwetu wobec sprawcy.

REAKCJA TRAUMATYCZNA,
STRATEGIE PATOLOGICZNE



Odtwarzanie: wielokrotne opowiadanie
o zdarzeniu, ciągłe powracanie do tych samych
wątków; u dzieci — powtarzanie zabaw, które
symbolicznie wyrażają traumę, mimo że dziecko
świadomie nie wiąże ich z przeszłymi zdarzeniami.



Przewidywanie przyszłości: przekonanie
o możliwości wpływania na przyszłość, wiara
w prorocze sny i możliwość zapobieżenia podobnej
tragedii w przyszłości.

REAKCJA TRAUMATYCZNA,
STRATEGIE PATOLOGICZNE



Izolacja: poczucie, ze nikomu nie można zaufać, nic
nie jest stabilne i przewidywalne, a w konsekwencji
unikanie innych i wycofywanie się
z dotychczasowych relacji.



Splątanie emocjonalne: przeżywanie bardzo
silnych emocji negatywnych, mających związek
z urazem i osobami, które przyczyniły się do
zdarzenia traumatycznego; często emocje te są
przenoszone na osoby bliskie i inne niezwiązane
z urazem; u dzieci zdarza się przenoszenie emocji
z urazu na osoby udzielające pierwszej pomocy
i interwencji kryzysowej.

ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGO
PTSD (post-traumatic stress disorder)



Natrętne, powtarzające się wspomnienia
doświadczenia traumatycznego.



Powracające koszmary senne, sen krótki, trudności
z zasypianiem.



Nagłe uczucie, że traumatyczne doświadczenie
powraca i trzeba je ponownie przeżyć.



Silny dyskomfort psychiczny, związany
z ekspozycją bodźców łączących się
z traumatycznym doświadczeniem.



Fizjologiczne doznania związane z ekspozycją
bodźców wiążących się z traumatycznym
doświadczeniem.

ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGO
PTSD (post-traumatic stress disorder)



Unikanie myśli, uczuć lub rozmów związanych
z doświadczeniem traumatyzującym.



Unikanie czynności, miejsc lub ludzi
przywołujących wspomnienie traumy.



Niemożność przypomnienia sobie ważnych
aspektów traumatycznego do­świadczenia. Człowiek
nie może przypomnieć sobie wszystkich wątków
do­tyczących traumy.



Znacznie mniejsze zainteresowanie ważnymi
dawniej aktywnościami.

ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGO
PTSD (post-traumatic stress disorder)



Uczucie oddalenia od innych osób.



Zawężony zasięg emocji.



Poczucie skróconej przyszłości lub jej braku,
wrażenie, że życie nie będzie już długo trwało.



Drażliwość lub wybuchy gniewu.



Trudności z koncentracją uwagi, np. w pracy.



Nadmierna czujność na różnorodne bodźce
i ewentualne zagrożenia, wykraczające poza zakres
realnej oceny sytuacji.



Skłonność do reagowania ucieczką w odpowiedzi na
różne bodźce, niemające znaczenia dla innych, np.
nagły hałas.

ZASADY INTERWENCJI KRYZYSOWEJ



Natychmiastowość pomocy.



Działanie, czyli aktywne uczestniczenie
w procesie oceny sytuacji i wspólne ustalanie planu
działania.



Umożliwienie powrotu do poprzedniego stanu
równowagi psychicznej.



Zaszczepienie nadziei.



Zapewnienie wsparcia, głównie poprzez swoją
obecność i dostępność w czasie procesu.

CECHY OSOBY INTERWENIUJĄCEJ



Umiejętność wyrażenia emocjonalnego wsparcia.



Cierpliwość, akceptacja, postawa stosownej troski
i szacunku. Wzmocnienie poczucia własnej wartości.



Aktywne słuchanie.



Właściwa komunikacja.



Empatia i gotowość przyjęcia uczuć osoby wspomaganej.



Przyspieszenia zrozumienia własnych problemów
i ich reperkusji.



Motywowanie poprzez nieinwazyjne wywieranie wpływu.



Rozwój strategii rozwiązywania problemu. Kreatywność.

INTERWENCJA KRYZYSOWA

NALEŻY:



wysłuchać,



dawać wsparcie emocjonalne ułatwiające
odreagowanie,



przeciwdziałać tendencjom do zaprzeczania,



dokonać oceny dotychczasowych sposobów
radzenia sobie,



szukać sprawdzonych strategii działania,



stworzyć plan pomocy.

INTERWENCJA KRYZYSOWA

NALEŻY UNIKAĆ:



pocieszania,



dawania rad,



pouczania,



tłumienia reakcji emocjonalnych,



pospieszania w działaniu,



wymuszania szybkich decyzji,



zbyt szybkiego podawania leków uspakajających.

ŻAŁOBA

ŻAŁOBA WG. GRAVESA

Żal po stracie to złożona i długotrwała reakcja na

utratę bliskiej osoby (lub innego ważnego obiektu,
do którego jesteśmy przywiązani), zaczynająca się

od zaprzeczania, a zakończona pogodzeniem się

z utratą.

Pomoc profesjonalna

ma najpierw dopomóc człowiekowi

być w żałobie, a potem z niej wyjść.

OZNAKI POTRZEBY POMOCY
SPECJALISTYCZNEJ DLA DZIECKA



głęboka depresja,



lęki separacyjne,



długotrwałe zaburzenia w sferze snu i jedzenia,



długotrwałej regresji w zachowaniu,



naśladowanie zmarłej osoby i deklarowaniu stale chęć

dołączenia do zmarłego,



przedłużającej się utraty zainteresowań przyjaciółmi,



odmowy uczęszczania do szkoły

PODSTAWOWE WSKAZANIA DO
PRACY Z DZIECKIEM W ŻAŁOBIE



Dziecko częściej potrzebuje empatycznego

towarzyszenia niż rozmowy.



Akceptuj to, co dziecko „wnosi”: chęć rozmowy,

zabawy, milczenie, łzy.



Wnieś jasno wątek straty bliskiej osoby, przy czym

unikaj eufemizmów: np. nie mów „wiem, że twoja

babcia odeszła, zasnęła” itp.



Wyraź swoją gotowość rozmawiania z dzieckiem

o przeżywanej stracie.



Nie naciskaj na to, by dziecko mówiło o swoich

przeżyciach.



Wyjaśniaj i udzielaj odpowiedzi na pytania, adekwatnie
do wieku dziecka.

PODSTAWOWE WSKAZANIA DO
PRACY Z DZIECKIEM W ŻAŁOBIE



Akceptuj wszystkie emocje dziecka – także złość

kierowaną do ciebie.



Nie bój się okazać własnych uczuć, modeluj otwartość
u dziecka.



Pomóż wyrazić smutek, rozpacz, żal (parafrazuj,

odzwierciedlaj, pomagaj dziecku uporać się z trudnymi
uczuciami).



Wyraźnie mów dziecku, że jego przeżycia są naturalne.



Odbarczaj z poczucia winy.



Pomagaj w odróżnianiu rzeczywistości od lękowych
fantazji (co jeszcze może się wydarzyć!).

PRZEKAZUJ WSKAZÓWKI
OPIEKUNOM



Mówcie dziecku prawdę na temat doznanej utraty, nie

chowajcie się za „powiem ci kiedy indziej”, nie

używajcie abstrakcyjnych pojęć, bądźcie cierpliwi

wobec powielania przez dziecko tych samych pytań.



Zapewnijcie dziecko, że będzie miało taką

samą/podobną opiekę, mieszkanie i inne warunki

życia; gdyby miały one ulec zmianie – powiedzcie to

dziecku wprost, jasno tłumacząc, co się zmieni i kiedy.
Generalna zasada – im mniej dodatkowych zmian,
tym lepiej!



Nie izolujcie dzieci od emocji związanych ze śmiercią.



Nie ukrywajcie własnych emocji, ale też nie

zalewajcie nimi dzieci.

PRZEKAZUJ WSKAZÓWKI
OPIEKUNOM



Stwarzajcie okazję do rozmowy z dzieckiem, szanując
też jego prawo do intymności w przeżywaniu tych
trudnych chwil.



Włączcie dziecko w rytuał pogrzebowy.



Bądźcie blisko dziecka w sensie emocjonalnym.
Dziecku jest szczególnie trudno wieczorami –
znajdźcie czas na bycie tylko z nim.



Przyglądajcie się uważnie emocjom dziecka.



Nie obarczajcie dzieci swoimi lękami i poczuciem
zagrożenia.



Powtarzajcie dziecku, że je kochacie i że poradzicie
sobie w tej nowej sytuacji.

PRÓBY SAMOBÓJCZE I SAMOBÓJSTWA

PODSTAWOWA ZASADA POSTĘPOWANIA
W WYPADKU ZGŁOSZENIA ZAMIARU
POPEŁNIENIA SAMOBÓJSTWA

Każde zgłoszenie należy traktować poważnie.

Należy okazać czujność i zainteresowanie osobą
zagrożoną samobójstwem.
Może ona prosić o pomoc tylko raz !!!

Samobójstwo jest zjawiskiem uwarunkowanym
wieloczynnikowo.

SZEŚĆ CZYNNIKÓW PREWENCJI SAMOBÓJSTW
Wg. SZWEDZKEJ NARODOWEJ RADY
ZAPOBIEGANIA SAMOBÓJSTWOM (1997)



Rozmowy o śmierci i samobójstwie.



Termin samobójstwo ma różne znaczenia
w odmiennych sytuacjach życiowych.



Proces suicydalny polega na przekształceniu myśli
w czyny.



Samobójstwo nie jest nieuniknionym przeznaczeniem.



Samobójstwu można zapobiec.



Pomoc jest dostępna.



młody człowiek podejmował już próby samobójcze,



nastolatek grozi samookaleczeniem,



istnieją oznaki ciężkiej depresji,



osoba po stracie kogoś bliskiego,



uzależnienie od alkoholu i narkotyków,



ciężka choroba somatyczna,



samobójstwo w otoczeniu.

RYZYKO SAMOBÓJSTWA

RYZYKO SAMOBÓJSTWA
Sonneck, Sjogren (1990)



Ustalenie, czy osoba wyznająca swój zamiar

odebrania sobie życia, należy do jednej, czy kilku
grup ryzyka.



Ocena, czy człowiek jest w toku ostrego kryzysu

suicydalnego, oraz określe­nie rodzaju kryzysu

(rozwojowy, związany z etapami życia, np.

dorastania, czy też związany z traumatycznymi

doświadczeniami życiowymi).



Ustalenie fazy rozwoju tendencji

autodestrukcyjnych: rozważenie argumen­tów za

i przeciw samobójstwu, czy też podjęcie już decyzji

o zadaniu sobie śmierci.

WAŻNE



Nie utrzymywać informacji o planach
samobójczych w tajemnicy;



Zapytać, czy są jeszcze inne osoby, które powinny
wiedzieć o samobójczych zamiarach rozmówcy;



Usunąć dostępne środki pozbawienia się życia;



Poinformować najbliższych i poinstruować
o sposobie zachowania w takiej sytuacji;



Umówić się: „nie robię sobie krzywdy przez 24
godziny”.

JEŻELI UCZEŃ POPEŁNIŁ
SAMOBÓJSTWO



Może dojść do zjawiska zarażania się samobójstwem.

Należy zidentyfikować uczniów w złym stanie

emocjonalnym lub ze skłonnościami samobójczymi

i otoczyć ich większą opieką i wsparciem.



Koledzy szkolni, pracownicy szkoły i rodzice uczniów

powinni być poinformowani o wydarzeniu. Należy

również stworzyć możliwość do przepracowania emocji

z tym związanych.

JEŻELI UCZEŃ POPEŁNIŁ
SAMOBÓJSTWO



W czasie dyskusji, rozmów nie można dopuścić do

gloryfikowania tego typu zachowań oraz do

idealizacji osoby samobójcy.



Nie należy organizować uroczystości o charakterze

wspominkowym, ani apeli szkolnych na których

przekazuje się informacje o zdarzeniu.



Uczniowie powinni uzyskać informację o miejscach,

w których uzyskaliby pomoc w czasie kryzysu oraz

numery telefonów zaufania.

SERDECZNIE DZIĘKUJĘ

ZA UWAGĘ