STUDIA

NAD

STAROPOLSKĄ

SZTUKĄ WOJENNĄ

TOM III

POD REDAKCJĄ

ZBIGNIEWA HUNDERTA,

KAROLA ŻOJDZIA i JANA JERZEGO SOWY

OŚWIĘCIM 2014

© Copyright

Autorzy

Wydawnictwo NapoleonV

Oświęcim 2014

Wszelkie Prawa Zastrzeżone

© All right reserved

Redakcja

Zbigniew Hundert, Karol Żojdź, Jan Jerzy Sowa

Redakcja techniczna:

Mateusz Bartel

Recenzja naukowa:

dr hab. Marek Wagner, prof. UPH w Siedlcach

Strona internetowa wydawnictwa:

www.napoleonv.pl

Kontakt: [e-mail]

Numer ISBN: 978-83-7889-240-3

Spis treści

Wstęp

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

ROZPRAWY:
Maciej Adam Pieńkowski

Koronne zjazdy i sejmiki szlacheckie wobec wojny o tron Polski

w latach 1587-1588

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

Zbigniew Chmiel

Piechota w działaniach oblężniczych pod Smoleńskiem 1609-1611

39

Aleksander Stankiewicz

Tradycje militarne rodziny Chodkiewiczów w świetle grafiki

oraz stemmat w drukach ulotnych z pierwszej połowy XVII w.

. . .

61

Karol Żojdź

Przeciwko moralności, czy dyscyplinie? Przestępstwa seksualne

popełniane przez żołnierzy koronnych i litewskich w XVII w.

. . . .

95

Ivan Gavryliuk

Żołnierz swawolny w XVII w. (na przykładzie nadwornych wojsk

księcia Władysława Dominika Zasławskiego w ciągu pierwszych

lat powstania Bohdana Chmielnickiego)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

113

Zbigniew Hundert

Jak Mikołaj Skrzetuski został rotmistrzem pancernym, czyli kilka

uwag o ostatnich latach służby wojskowej pierwowzoru bohatera

„Trylogii”

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

133

Michał Bąk

Reformy wojska Rzeczypospolitej w latach 1775-1776.

Część 2: Rok funkcjonowania i upadek nowego systemu

władzy wojskowej

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

143

Maciej Trąbski

Wojsko koronne wobec wojny o sukcesję bawarską (1778-1779),

w świetle raportów dywizji wielkopolskiej

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

171

Spis treści

6

MATERIAŁY:
Paweł Mozgawa

Wybrane listy z korespondencji rezydenta warszawskiego Jerzego

Frąckiewicza Radzimińskiego do hetmana polnego Krzysztofa II

Radziwiłła z lat 1618-1620

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

197

Marek Groszkowski, Maciej Adam Pieńkowski

Listy Jana Stachurskiego – komendanta Białej Cerkwi

w latach 1664-1668

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

243

Biogramy Autorów

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

254

Ivan Gavryliuk

Akademia Kijowsko-Mohylańska, Uniwersytet Warszawski

ŻOŁNIERZ SWAWOLNY W XVII W. (NA PRZYKŁADZIE

NADWORNYCH WOJSK KSIĘCIA WŁADYSŁAWA

DOMINIKA ZASŁAWSKIEGO W CIĄGU PIERWSZYCH

LAT POWSTANIA BOHDANA CHMIELNICKIEGO)

R

ozwiązywanie konfliktów wewnętrznych pomiędzy magnatami, przeważ-

nie o charakterze politycznym i majątkowym, za pomocą własnych wojsk

nadwornych, było w Rzeczypospolitej sprawą zwyczajną. W ciągu XVI,

a zwłaszcza XVII w., dosyć często dochodziło do konfliktów z powodu niezbyt

jasnego rozgraniczenia ziem i majątków, należących do walczących stron. Czę-

sto podłoże sporu stanowiły podwójne nadania wychodzące z kancelarii kró-

lewskiej. Magnackie latyfundia rozszerzały swoje granice zarówno na drodze

zgodnej z prawem, poprzez cesje, spadki, jak i w toku działań wykraczających

poza prawo. Niekiedy najazdy na dobra sąsiadów-posesjonatów przypominały

kampanie wojenne (np. wyprawa Jeremiego Wiśniowieckiego na Hadziacz

w roku 1646), konflikty rozstrzygano za pomocą szabli, czyli na drodze zwy-

kłego najazdu i przywłaszczenia cudzej własności

1

. Sądy grodzkie i ziemskie

były przeciążone licznie wpływającymi pozwami, w związku z czym postępo-

wanie było wydłużone, a same wyroki nieprzewidywalne. Najpewniejszym

sposobem na odniesienie sukcesu było zbrojne zajęcie spornych majątków,

a następnie oczekiwanie prawnego rozstrzygnięcia. Zwykle kończyło się to

kompromisem, w wyniku którego z części zajętych ziem trzeba było zrezygno-

wać, lecz pewne dobra i tak pozostawały przy faktycznym agresorze.

Od podobnych sporów nie stronił i Władysław Dominik Zasławski

2

. Wspo-

mnieć należy chociażby jego zbrojny najazd na majętność zmarłego w 1637 r.

w Rzeszowie teścia, kasztelana sandomierskiego Mikołaja Ligęzy. Liczne były

pozwy sądowe przeciwko księciu, który jakkolwiek nie mógł się równać w za-

borczości z wojewodą ruskim Jeremim Wiśniowieckim – który też nie był uwa-

żany za spokojnego sąsiada:

О то, их преречоный кнежа его милость, (…)

1

Н. Яковенко,

Українська шляхта з кінця XIV до середини XVII ст., Київ, 2008, c. 112.

2

Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski (1616-1656): książę, magnat, drugi ordynat ostrogski

(1621-1656), koniuszy wielki koronny (1636-1656), starosta łucki (1639-1656), wojewoda sando-

mierski (1645-1649), wojewoda krakowski (1649-1656). Więcej zob. J. Długosz,

Władysław Dominik

Ostrogski-Zasławski (1616-1656). Zarys biografii negatywnej, [w:] Władza i prestiż. Magnateria Rze-

czypospolitej w XVI-XVIII wieku, red. J. Urwanowicz, Białystok 2003, s. 95-104; J. Rzońca, Włady-

sław Dominik Zasławski jako regimentarz, wojewoda krakowski i pierwszy ordynat ostrogski, [w:] ibi-

dem, s. 105-124.

Ivan Gavryliuk

114

в року теперешнем 1641-м месяца июля 20-го дня зумыслного росказания

своего слуг, собе ведомых, з двума хоругвами, то есть пехотною одною,

а другою козацкою в панцирях, яко бы до бою належачую, с татаров, Бояров

и инших козачков зобрано, (…) всих людей около шести сот (…) наслал

3

.

Około dziesięć lat (1638-1648?) trwała prywatna wojna pomiędzy Władysła-

wem Dominikiem Zasławskim a wojewodą wołyńskim Adamem Sanguszką,

toczona o kilka spornych wsi (Rukine i Bogoluboje). Aby szybciej rozstrzy-

gnąć ją na swoją korzyść, w końcu października 1647 r., Zasławski za poradą

podkomorzego łuckiego Grzegorza Czetwertyńskiego (przynajmniej tak

twierdził sam Sanguszko) zorganizował najazd na majętności rywala: (…)

противко Кнежати Его Мл Владиславови Доминикови на Острогу и Заславю

Граби на Тарнове, Воеводе Сеньдомирскому Луцкому старосте, яко и люду

ниже менованого (…) ижь Его Мл Пан Воевода Сендомирский (…) наслаль

людей своих немцов сто, волоховь з ручницами и инніми правомь посполитымь

заказаными жечами (…) взявши за ротмистра пана Ферноса, а за рот-

мистра Речи Посполитое ординанта урозоного Пана Яна Бельдовського,

которые з тими драганами, немцами и волохами з списами, з ручницами,

з бандолетами, и арматою стрелбою впадлі (…) остатнего дня месяца

паджерника 1647 р., учинивши стрельбу (…) послушенство хлопов одняли,

стодоли пагробували, декого побили (…). Также противко Кнежати Его Мл

Грегорему Четвертинскому Подкоморему Луцкому, за которого радою тое

се стало

4

. Konflikt zapewne trwałby jeszcze dłużej, gdyby nie Kozacy którzy

„pogodzili” rywali, zajmując m.in. sporne dobra już w 1648 r.

Wstrzemięźliwością nie wyróżniali się i książęcy oficerowie. Na ten przykład

rotmistrz nadwornych wojsk Władysława Dominika Zasławskiego, Aleksan-

der Wolski złupił miasto Ostrożec (dzisiaj wioska na Ukrainie w obwodzie wo-

łyńskim) majętność własnego patrona:

W sprawie między gromadą miasta

Ostrożecka Jasnie Oswieconego Xcia Jmsci Władysława Dominika na Ostrogu

y Zasławiu, Hrabie na Tarnowie, Koniuszego Koronnego, łuckiego starosty z larza-

cza się na Jpana Alexandra Wolskiego Rotmistrza także Xcia JMPana naszego mi-

lostliwego y companii wszystkie tych pomieniony Jpan Wolski (…) z chorągwią

swą (…) gwałtownie (…) dobywając się z przedmieścia w miasto, poddanych

dwóch postrzelenie to jest Marka Blanzenka na wylot (…), Iwana Kolotkę przez

rękę lewą (…) dwiema kulami (…)

5

. Ten najazd zapewne uszedł Wolskiemu na

sucho, zważywszy że w przyszłości dowodził on w dalszym ciągu chorągwią

księcia. Rabowanie i zabijanie ludzi było chlebem powszednim dla żołnierzy

Zasławskiego (musimy jednak przypomnieć, że podwładni księcia nie stano-

wili wyjątku, gdyż okrutne zachowanie żołnierzy względem ludności cywilnej

3

Протестация жены брацлавского каштеляна И. Семашко на князя В. Доминика Заславского,

[w:]

Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы в трех тома. t. I, Москва, 1953,

c. 330.

4

Протестация Кнежати Его Мл Пана Воєводы Волинского противко Кнежати Его Мл Пана

Воєводы Сеньдомирского, (13 I 1648), ЦДІАК, F. 28, pp.1, nr 66, k. 66v-69v.

5

Sprawa gromady miasta Ostrożecka przeciw rotmistrzowi tegoż księcia Wolskiemu, ANK, AS,

Teki Arabskie, nr 141/27, s. 5-9.

Żołnierz swawolny w XVII w....

115

było wówczas praktyką nie odbiegającą od powszechnie przyjętej normy).

Wojewoda kijowski Janusz Tyszkiewicz 10 czerwca 1641 r. nakazywał:

Tobie,

Jerzemu Borowickiemu, słudze i porucznikowi chorągwie Xcia JM Dominika na

Ostrogu Zasławskiego koniuszego koronnego, starosty łuckiego, iako pryncypałowi

złego uczynku niży wyznaczonego, także pomocnikom y towarzyszom chorągwie

twey Serbom i Wołochom (...) abyście przedemną samym [J. Tyszkiewiczem] albo

przed sądem moim grodzkim kijowskim na roczkach grodzkich, które w roku teraź-

niejszym 1641 Msca maja 22 dnia do sądzenia przypadną i w zamku kijowskim

sądowną odprawowaty będą, sami stali (...) za to iż w roku niedawno przeszłego

1640 Msca Juni 7 dnia (...) przeznaczonych nieboszczyka Timosza i Fedora mie-

sz[cz]an lubartowskich, gdy jechali jako ludzie kupecscy do miasta potrzebisz na

jarmarek, [s]potkawszy ich na drodze (...) niedaleko miasta Krasnopola, nie mając

do nich przyczyny, owszem umyślnie dla rozboju i łupu przygotowawsz[y] się czło-

wieka (...) do trzydziestu, ony mianowicie nieboszczyka Timosza z łuku strzałą za

to że rzeczy swych szarpać nie dawał i postrzelili tak, iż zarazem padł i Panu Bogu

Duszą oddał, a tego Fedora, gdy uchodzić przed nimi począł, tamże szablami posie-

kli (...) rzeczy ich własnę z wozów pobrali y między siebie ten lup podelili, a mar-

twego na drodze porzuciwszy z tym łupem odjechali i do pożytku swego obrócili.

A to jest mianowicie w nieboszczyka Timosza gotowych pieniędzy, dla kupienia

koni na pomieniony jarmarek przeznaczonych, wzięli się złotych pięćset, u tego Fe-

dora złotych dwieście (...) nowe szablę i innych drobiazgów niemało pobrali (...)

6

.

Z momentem wybuchu powstania B. Chmielnickiego sytuacja diametralnie

się zmieniła. Podczas wojny największym problemem nie były już „drobne”

najazdy na sąsiedzkie majętności i rozboje dokonywane na kupcach, chociaż

i takie wypadki niewątpliwie miały miejsce. Największym problemem dla ma-

gnackich latyfundiów, wraz z niszczeniem ich przez wojska kozacko-tatarskie

i oddziały chłopskie, stały się postoje i grabieże, które czyniły „własne” wojska,

tak kwarciane, jak i prywatne. Specyfikę i detale podobnych „konfliktów we-

wnętrznych” postaram się wyjaśnić na przykładzie działalności nadwornych

wojsk księcia Władysława Dominika Zasławskiego w ciągu pierwszych lat po-

wstania B. Chmielnickiego.

W pracy zatytułowanej

Prawy rycerz, wydanej drukiem w Krakowie w roku

1648 i poświęconej w całości charakterystyce „dobrego żołnierza”, w tym i wo-

dza, znany polski duchowny i historyk Szymon Starowolski pragnął chociażby

słowem obronić chłopów przed nadużyciami ze strony wojska, pisząc w ten

sposób:

Gdyż to wielka niesprawiedliwość jest i panu robić, czynsz i podatki po-

winne oddawać i pobór Rzeczypospolitej płacić i jeszcze okrutnego żołnierza kar-

mić, który bez wszelkiego miłosierdzia, wszystko co jeno chłop w domu ma, gwał-

townie bierze, nie tylko te rzeczy, które do jedzenia należą, ale i kożuch, i sukmanę,

wóz, sierp, siekierę, kosę, wołu, krowę, konia, ciele i cokolwiek jeno w chałupie jego

znaleźć się może. A co najgorsza, żonę i córkę gwałtem bierze, gospodara zbiwszy

i zraniwszy, a wielekroć i zabiwszy, na co nie bez serdecznego żalu patrzać mi tak

wiele razy przychodziło. Ponadto Starowolski wyraźnie opowiedział się prze-

6

Wypis z ksiąg grodzkich województwa kijowskiego, ibidem, nr 252/20, s. 21.

Ivan Gavryliuk

116

ciwko kwaterunkom wojskowym:

A stacyji, która teraz ojczyznę w niwecz obró-

ciła, żaden żołnierzowi dawać nie powinien, jako jej za ojców naszych nigdy nie

dawano. Dopiero to Stefan król piechocie swojej węgierskiej kazał dawać chłopom

jeść, ale przecie do wozu nic od chłopa nie brano; i nasi Polacy święcie przestrzegali

tego między sobą, aby nic szkody ludziom ubogim nie czynili. Lecz od rokosz wyuz-

daliśmy się na wszelaką swawolę i łupiestwo, że już teraz powiadamy, iż żołnierz

bez stacyji służyć nie może. Co wielki jest błąd, bo po wszystkim świecie żołnierze

służą bez stacyji z żołdu swojego, czemuż i nasi tak nie mogą czynić?

7

.

Armia koronna, niemal tak samo jak i wojska nieprzyjacielskie, była wielkim

zagrożeniem i ciężarem dla ziem Rzeczypospolitej. Żołnierz musiał się utrzymać

(a w przypadku towarzyszy zaciągu narodowego także i swój poczet) z własnego

żołdu, lecz pieniądze były nieregularnie wypłacane i ciężar wyżywienia wojska

spadał na barki chłopów i mieszczan, a gdy ci próbowali się od niego uwolnić,

niejednokrotnie padali ofiarą przemocy. Podobnie w omawianym okresie przed-

stawiała się sytuacja magnackich jednostek nadwornych. Z powodu zniszczeń

wojennych praktycznie żaden ukrainny magnat nie był już w stanie regularnie

finansować swoich oddziałów prywatnych, wobec czego nie odbiegały one pod

względem dyscypliny od żołnierza koronnego. Podobna sytuacja istniała także

w okresie pokoju, jednak w czasie wojny żołnierska swawola była szczególnie do-

kuczliwa – wojskowi, próbując zapewnić sobie żywność, odzież itp. rabowali

chłopów i mieszczan, niejednokrotnie dochodziło do pojedynczych mordów,

a nawet niszczenia całych wsi: (...)

chłopi się zbuntowali i nie chcieli chorągiew do

wsi puścić lecz ich wycięto i pobito

8

.

Żołnierze pustoszyli wszystkie majętności:

królewskie, kościelne, prywatne, a nawet dobra magnata, któremu służyli. Należy

także zauważyć, że

rzekoma samowola żołnierzy była nieraz w istocie zamierzonym

działaniem ich patronów, „łupiestwa” zaś – planowymi rekwizycjami, mającymi na

celu zniszczenie dóbr wrogów politycznych

9

.

Jerzy Maroń dobrze scharakteryzował logistykę doby wojny trzydziestoletniej

(1618-1648):

Wytworzyła się więc sytuacja, w której społeczeństwo wraz z zamiesz-

kiwanym przez siebie obszarem z jednej strony stanowiło teatr działań wojennych,

z drugiej zaś – było traktowane jako rezerwuar środków niezbędnych dla utrzymania

żołnierzy

10

. Żadne państwo wtedy jeszcze nie mogło całkowicie zapewnić utrzy-

mania własnej armii

11

, dlatego wszędzie funkcjonowała zasada „alternatywnego

zabezpieczenia”

12

. Na ten przykład Albrecht von Wallenstein wprowadził system

7

Cyt. za: J. Sikorski,

Polskie piśmiennictwo wojskowe od XV do XX wieku, Warszawa 1991, s. 177-178.

8

K. Kościelniak,

Wojsko w życiu codziennym społeczeństwa polskiego w pierwszej połowie XVII wieku,

[w:]

Od najazdów pogańskich dotąd są państwa Waszej Królewskiej Mości spokojne… Studia ofiarowane

w siedemdziesiątą rocznicę urodzin Profesorowi Karolowi Olejnikowi, red. Z. Pilarczyk, M. Franz, Po-

znań 2008, s. 133-134.

9

U. Augustyniak,

W służbie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła

(1585 – 1640), Warszawa 2004, s. 112.

10

J. Maroń,

Wojna trzydziestoletnia na Śląsku. Aspekty militarne, Wrocław-Racibórz 2008, s. 143-144.

11

T. Srogosz,

Żołnierz swawolny. Z dziejów obyczajów armii koronnej w XVII wieku, Warszawa 2010, s. 10.

12

N. Davies,

Europa, Kraków 2002, s. 607; K. Kuska, P. Łach, Wojna drogą do potęgi i katastrofy. Eko-

nomiczne konsekwencje wojny trzydziestoletniej, [w:] Ekonomia a wojna. Studia i szkice, red. M. Franz,

Toruń 2011, s. 142.

Żołnierz swawolny w XVII w....

117

utrzymania żołnierzy na koszt ludności cywilnej, która musiała oddawać wojsku

nie tylko żywność i furaż, lecz z własnej kieszeni wypłacać żołd

13

. Jednak armia

koronna już wtedy z kilku powodów odstawała od zachodnioeuropejskich wzor-

ców. Chociaż Rzeczpospolita dysponowała potężnym ludzkim potencjałem

i ogromnym terytorium, jednak liczebność jej armii w ciągu XVII w. rzadko kiedy

przekraczała kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Oprócz tego podstawą staropolskiej sztu-

ki wojennej był szybki kontakt z wrogiem (ze względu na przewagę kawalerii),

dążenie do walnej bitwy i zakończenie konfliktu. Nie było zatem powodu do rady-

kalnej reformy systemu intendentury – w przeciwieństwie do państw na Zacho-

dzie, takich jak Francja, która prowadziła stale, przy udziale licznej piechoty, dłu-

gotrwałe wojny w dużej mierze skoncentrowane na zdobywaniu kolejnych

twierdz przeciwnika, w związku z czym regularna armia rozrastała się, aby za pa-

nowania Ludwika XIV przekroczyć już 100 tysięcy żołnierzy, co w znacznej mie-

rze wiązało się z rozrostem biurokracji i zmianami w organizacji samego wojska

14

.

Nie dziwi więc fakt, że przy rozluźnionej dyscyplinie, pozostawiającej wiele do

życzenia moralności żołnierzy (zwłaszcza pochodzenia plebejskiego)

15

, oraz

w związku z całkowicie nieprzydatnym systemem kar za przestępstwa przeciwko

ludności cywilnej i nieograniczonych możliwościach do rabunków, przemarsz

albo jeszcze gorzej – postoje armii koronnej na pewnych ziemiach stawały się dla

mieszkańców prawdziwą katastrofą

16

. O tym, że swawola żołnierska uderzała we

wszystkie stany i warstwy społeczeństwa świadczy pochodzenie i pozycja autorów

skarg, zaczynając od ubogich chłopów, a kończąc na potężnych magnatach. Żoł-

nierz w ocenie człowieka żyjącego w XVII w. (tak w Rzeczypospolitej, jak i w in-

nych państwach Europy) niczym się nie różnił od zwyczajnego bandyty i morder-

cy

17

–

w sumie najlepszym żołnierzem był wtedy ten, który umiał najlepiej kraść

18

.

Nie były odosobnione wypadki, kiedy ludność z bronią w ręku decydowała

się na obronę swych rodzin i majątku przed wybierającymi stacje żołnierzami:

(…)

где идучи дорогою и гостинцемъ звычайным, пришло му презъ местечько

Кглокгов, в воеводстве Сендомирскомъ лежачого, державы на тотчас ясъне

освенцоного кнежати его милости Владислава Доминика на Острогу и За-

славю Заславского, граби на Тарнове, воеводы краковского, (…) котороги ми-

нути трудно было, тамъже помененые мешчане и хлопы кглокговские, не ве-

дати, зъ якое причины и оказии, побунтовавшисе, (…) гостинца звычайного

боронячи, кгды протестансъ зъ хорогвою и людъми своими (…) хтел тилко

пройти пшез тое местечъко, тягнучи далей на ночлиг до Соколова, тамже

они, брамы местечка свого позамыкавъшы, не оглядаючисе ничого на право

посполитое, и вины в немъ описанные, (…) яко на неприятелей яких, зъ роз-

13

J. Maroń,

Militarne aspekty wojny trzydziestoletniej na Śląsku, Wrocław 2000, s. 149.

14

Ibidem.

15

T. Srogosz, op. cit., s. 33.

16

H. Wisner,

Wojsko w społeczeństwie litewskim pierwszej połowy XVII wieku, PH, t. LXVI (1975), z. 1,

s. 58.

17

Z. Kuchowicz,

Człowiek polskiego baroku, Lodź 1992, s. 208.

18

H.Ch. Holsten,

Przygody wojenne 1655-1666, tłum. J. Leszczyński, oprac. T. Wasilewski, Warsza-

wa, 1980, s. 44-45.

Ivan Gavryliuk

118

ное стрилбы зъ паркановъ и баштъ стрилати почели (…)

19

. W 1657 r. kilka-

dziesięciu niemieckich rajtarów z chorągwi Jerzego Sebastiana Lubomirskiego

zostało wziętych do niewoli przez chłopów (oczywiście w związku z nieudaną

próbą wybierania stacji) i naraz prawie wszyscy wycięci – niedobitków urato-

wał od podzielenia losów towarzyszy właściciel wioski, który później prosto-

dusznie usprawiedliwiał się przed magnatem, że

chłopi w swoim życiu nie wi-

dzieli nigdy żołnierza niemieckiego

20

. Mirosław Nagielski stwierdził, że żołnierzy

nieraz przegrywali w starciach z chłopskimi gromadami

21

.

Czasami, przed spodziewanym nadejściem wojsk, miejscowa ludność, bio-

rąc wszystko co mogła unieść ze sobą, uciekała w bezpieczne miejsce, na przy-

kład ukrywając się w lasach, albo w najbliższym zamku: (…)

ижъ мешъчане

и все поспулство места Крилова, (…) маючи здавна заетреный злый

а непристойный умыслъ и ранъкор свой з натуры свое хлопъское противко

людемъ войсковым, на услудзе его королевское милости и Речи посполитое бу-

дучим, кгды помененые хорогвы обыдве (…) пришли до Крилова и тамъ для

ночлегу станули; тамже помененые мешъчане и поспулъство крыловъское,

ведаючи о том, же тые хорогъвы тамъ маютъ станути и ночлигъ одправова-

ти, з домов своих зовсимъ (…) до замъку спровадилися и поутекали и домы

пустые свои оставили (…); мусили теды станути в пустих домахъ и халу-

пахъ, а не маючи, што ести, а не питии, без господаров, з возовъ своих влас-

ныхъ мусили ести и пити, што мели (…)

22

.

Naturalnie przedstawiona sytuacja nie była dla nikogo korzystna. Sami żoł-

nierze w wielu przypadkach rabowali raczej nie z przyjemności, ale po to, aby

przetrwać

23

. Możnowładcy na skutek nadużyć wojskowych ponosili straty ma-

terialne, zaś ich dobra przeistaczały się w niezagospodarowane pustki, wreszcie

na końcu tego łańcucha znajdowali się chłopi i mieszczanie, którzy byli bezpo-

średnimi ofiarami żołnierskiej swawoli. W latach powstania B. Chmielnickiego

szlachta często uchwalała sejmowe konstytucje zakazujące wybierania stacji

„na włości” i wyznaczała kary za naruszanie tych zakazów: (...)

postanawiamy,

aby Wojsko nasze na sejmie teraźnieyszym ordinowane, przy Ukrainie na obrone

Rzeczypospolitej zawsze zostawało, lecie w obozie, a zimie w stanowiskach przez

19

Жалоба ротмистра Стефана Гембарта от 14 августа 1651 г., [w:] АЮЗР, t. IV, s. 596-599.

20

H.Ch. Holsten, op.cit., s. 48-49.

21

M. Nagielski,

Stosunki wojska ze społeczeństwem Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XVII wie-

ku w świetle poezji okolicznościowej, „Napis”, nr 7/2001, s. 219-233.

22

Жалоба ротмистра Стефана Гембарта от 14 августа 1651 г., [w:] АЮЗР, t. IV, s. 596-599.

23

Zgodnie z hetmańskimi artykułami żołnierze musieli kupować żywność u chłopów. Jednak ze

względu na stały brak środków, nie gardzili oni łupami nawet w szlacheckich i kościelnych majątkach

(wbrew już wspominanym artykułom hetmańskim). Co istotne, sama szlachta miała świadomość tej

„żołnierskiej biedy”, dowodem czego może być dyskusja w czasie sejmu elekcyjnego 1632 r. na temat

rabunku żywności przez przybywające na elekcję zastępy szlachty. Padł wówczas argument, że:

nie

można zakazać żołnierzowi, jeśli bierze w sposób umiarkowany (zob. A.S. Radziwiłł, Pamiętnik o dzie-

ętnik o dzie-

tnik o dzie-

o dzie-

o dzie-

dzie-

dzie-

jach w Polsce, oprac. i tłum. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980, t. I, s. 148). Żołnierze często po-

strzygali w stacjach sprawiedliwe wynagrodzenie za obronę Rzeczypospolitej. Tak pułkownik Henryk

Szmelling, oskarżany przed Krzysztofem Radziwiłłem o krzywdy poddanych w jego dobrach, mimo że nie

potwierdzili tego rewizory księcia, ironicznie zauważył że: „Kiedy było niebezpieczeństwo szwedzkie –

radzi go widzieli, a w czasie pokoju pomawiają o łupiestwa”. – U. Augustyniak, op. cit., s. 86-87.

Żołnierz swawolny w XVII w....

119

Hetmany jako najbliżej Ukrainy naznaczonych, a na dalsze włości sine consensu

Reipublice nigdy nie wychodziło. Czego hetmani i wodzowie naszj przestrzegać

będą powinni. I ieśliby się żołnierz którykolwiek marzył na włości dalsze wyież-

dżać, a w stanowiskach albo w ciągnieniu stacje/żywność/pieniądze/abo podwody

gwałtem brać, takowy przed hetmana abo na trybunał inter causas militares po-

zwany i słusznymi dowodami poprzysiężonymi o to przekonany na gardle karany

bydź ma, gdyż lecie żołdem swym, a zimie z prowiantu sobie naznaczonego żyć

powienien”

24

;

w dobrach zaś dziedzicznych slacheckich sub poena infamie żadnych

stacji żaden towarzysz z pod chorągwi wyciągać nie bedzie powinien

25

; (...)

wielkie

krzywdy od żołnierzów koronnego zaciągu tak polskiego jako i cudzoziemskiego

narodu w dobrach naszych duchownych, a nad to i szlacheckich dzieją (...) I ktokol-

wiek marzył stawać we dworach i dobrach dziedziecznych szlacheckich, także we

dworach duchownych i naszych taki karany bydź ma (...)

26

. Jednak w praktyce

etos prawego rycerza pozostawał w sferze utopii, a ludność cywilna nie bez

podstaw stawiała niemal na równi zagrożenie ze strony wojsk koronnych,

z tym, jakie przedstawiali sobą Tatarzy. Problem żołnierskich stacji i rabunków

nie był rozwiązany w Rzeczypospolitej nawet na początku XVIII w.

27

.

Właściciele spustoszonych przez żołnierzy majętności często próbowali

w sądzie domagać się chociażby częściowej rekompensaty za zniszczone zboże,

zrabowany majątek, zabitych oraz okaleczonych poddanych itp. Niestety, o ile

nawet w czasie pokoju sprawiedliwości w podobnych sytuacjach rzadko kiedy

działo się zadość, o tyle w dobie powstania B. Chmielnickiego żadnego od-

szkodowania za poniesione straty w cale się nie spodziewano. Rozpatrzenie

licznych pozwów było odkładano do „lepszych czasów”, a w tych wypadkach,

kiedy sąd działał sprawnie, nie było komu kontrolować egzekucji jego decyzji.

Jednak dla historyków informacje zaczerpnięte z tych sądowych dokumentów

są nieocenione, bowiem stanowią one wartościowe źródło w badaniach nad

„konfliktami wewnętrznymi” w XVII-wiecznej Rzeczypospolitej, zwłaszcza

podczas buntu B. Chmielnickiego.

Żołnierze nadwornych wojsk Władysława Dominika Zasławskiego idealnie

wpisywali się do przedstawionej charakterystyki. Niżej spróbuję na podstawie

protestacji sądowych przeciwko książęcym żołdakom przedstawić udział tych

ostatnich w wewnętrznych konfliktach, w ciągu burzliwych lat powstania

B. Chmielnickiego

28

. Dla większej systematyzacji pozwoliłem sobie podzielić

wywód na trzy części: w pierwszej zaprezentuję niezgodne z prawem działania

24

Konstytucje sejmu walnego, sześcioniedzielnego, warszawskiego Roku Pańskiego 1649. Dnia 22 listopa-

da. Disciplina militaris, ЦДІАК, F. 28, op. 1, nr zatarty, k. 891.

25

Ibidem.

26

Konstytucje i uchwały sejmu walnego, dwuniedzielnego w Brześciu Litewskim. Roku Pańskiego 1653,

dnia 24 marca odprawowanego. Obostrzenie Disciplinae Militaris, ЦДІАК, F. 28, op. 1, nr zatarty,

k. 749v-750.

27

M. Nagielski,

Upadek staropolskiej sztuki wojennej w dobie wielkiej wojny północnej, [w:] Rzeczpospo-

lita w dobie wielkiej wojny północnej, red. J. Muszyńska, Kielce 2001, s. 19-25.

28

Wspominane sprawy sądowe znajdują się w ANK, dział na Wawelu (AS) i w Państwowym Histo-

rycznym Archiwum Ukrainy w Kijowie (ЦДІАК – Fondy: 11 – sąd grodzki żytomierski; 25 – sąd

grodzki łucki; 28 – sąd grodzki włodzimierski).

Ivan Gavryliuk

120

książęcych żołnierzy w stosunku do szlacheckich majętności i poddanych,

w drugiej przedstawię zbliżone działania w stosunku do majętności i podda-

nych samego patrona, księcia Zasławskiego, oraz innych ówczesnych magna-

tów, natomiast w trzeciej zajmę się najazdami na kościelne (cerkiewne) majęt-

ności. W niniejszym artykule wyselekcjonowałem wyłącznie najciekawsze

sprawy sądowe (przeważnie protestacje), których lektura uświadamia skalę

żołnierskiej swawoli w omawianym okresie i dowodzi braku mechanizmów dla

jej pohamowania. Forma wszystkich pozwów i umieszczone w nich informacje

są podobne, najpierw określano stronę składającą pozew, następnie podawano

dane osoby/osób przeciwko której/którym złożono pozew (bezpośrednio na

Władysława Dominika Zasławskiego rzadko kto się skarżył – zazwyczaj prote-

stacje składano przeciwko jego oficerom), dalej opisywano samo przestępstwo

(zajazd, rabunek, wybieranie stacji, pobicie, morderstwo itp), zaś na końcu po-

dawano rejestr szkód (zwykle długi i niezbyt wiarygodny). W związku z czym

spisy szkód postanowiłem pominąć. Istotna jest również „geografia łupiestw”.

Większość pozwów sądowych pochodzi z ziem, na których nadworne chorą-

gwie księcia Zasławskiego podczas powstania B. Chmielnickiego były najbar-

dziej aktywne, a mianowicie z województw kijowskiego i wołyńskiego.

Jeżeli chodzi o niezgodne z prawem działania książęcych żołnierzy w stosun-

ku do szlacheckich majętności i poddanych, to w danym wypadku wojskowi

mogli się czuć na ogół bezkarnie, ponieważ drobna i średnia szlachta nie dys-

ponowała żadnymi środkami wywierania nacisku na tak potężnego magnata

jak Władysław Dominik Zasławski. Oczywiście ofiary składały protestacje,

lecz były to raczej pozory, element tradycji i oddania ideom szlacheckiego lega-

lizmu oraz przywilejów stanowych, aniżeli wyraz rzeczywistej nadziei na wy-

mierzenie sprawiedliwości. Najmniej godna pozazdroszczenia była sytuacja

drobnej szlachty – właścicieli jednej lub dwóch wiosek. W razie rabunku samej

wioski (kradzieży bydła i wszelkich zapasów), a czasem i bezsensownej dewa-

stacji tak sami właściciele, jak i ich poddani byli skazani na śmierć z głodu. Na-

tomiast mieszkańcy takich dużych miast jak Lwów albo Łuck mogli się czuć

w miarę bezpiecznie pod ochroną miejskich fortyfikacji, jednak i oni zaznawa-

li krzywd od żołnierzy koronnych, którzy mogli

dom całkowicie spustoszyć i nie-

jednokrotnie to udowadniali. W tej części przygotowałem osiem tekstów, któ-

re zostały uszeregowane w porządku chronologicznym zgodnie z datą dokona-

nia przestępstwa.

1. (...)

противко урожоному его мл пану Самуєлєви Калусовьскому, поручь-

никови хоругвє его мл пана Цекьлиньского ротьмистра пульку Ясне Осве-

цоного Владислава Доминика Заславского (...) ижь его мл пан Калусовсь-

кий року прошлого 1649 в месяце червцу 13 дня, будучи зь хоругвею своєю

вспуль з другими хоругвами кнєжати его мл пана воєводы краковского на

Погорыню, а сьтоєчы вь сєлє Тесове, челядь з росказанья пана Калусовсь-

кого подданых тамочьных на полю будучые заняли и выбравшы соби што

липшыє, якото воловь осмьдєсять, кажды вул золотых двадцать, коровь

и инного розьного быдла сто двадцать, каждыє быдла по золотых

пєтнадцєти, коней осмеро каждый по золотых осмьдесят, жеребят двоє

Żołnierz swawolny w XVII w....

121

каждые по золотых двадцєти, овец двисти каждая овьца по золотых дву,

курь пятдесять кажьдая по золотых пультора то вьсе зь собою погьнали

и его мл пану Калусовскому оддали, а его мл пань Калусовский все (…) на

свой пожыток обернуль

29

.

2. (…)

противко урожоным их мл паномь Петровьскому, Миколаэви Хопо-

ровичови, Станиславови Синицькому товариству хорогви урожоного

Его Мл Пана Станислава Кгурського з пулку (…) Владислава Доминика

Заславского (…) ижь мєнованєе принципалє (...) в року тєпєрєшьнємь

1649 мца октобря дня 1, кгды протестанть (…) с под Збаража тыж-

день только прыєхавьши [skarżący był sługą Samuela Czerniewskiego –

towarzysza chorągwi husarskiej wojewody sandomierskiego Andrzeja

Firleja] (...)

с киями, а другие з шаблями припадши части половици дво-

ришча, поль, сеножати и гаю, кгруньтами, доходами, приходами и пры-

належностями поруйновали (…)

30

.

3. (...)

Ян Алексаньдр Данилович (…) протестовал противко урожоному ихь

мл Пану Кришьтофови Корыцькому Полковникови и Паномь Станиславови

Кгурскому, Волскому, Красиновьскому ротьмистрам с полку Его мл Пана Ко-

рицького и всимь комьпаниимь и товариству хоругвє тых жє панов полков-

ника и ротмистров (...), ижь его мл пань Корицкий стоячи с полкомь своим

в мєстє Рудьнє в року прошломь 1649, нєподалєку добрь панов протєстантовь

волости Кобьлинской, якоже тот же Его Мл пань Корыцкий полковникь

с прережоными ротьмистрами, а ротьмистры з компаниями и хорогвами

каждый з своєю до добрь панов протєстантов (...) през целый мць Юлию

(lipiec) розныхь дней перееджаючи (…) стации кгвалтовных в добрах шля-

хецких выбирали в тых добрах стоячи, шкоды такь поробили, на рожных

селах и кгрунтахь зостаючих подьданымь их яко розьных речахь и стации

розьмаитиє с помєнєныхь добрь выбираючи починили (…).

[Zrabowane majętności: мєсто Коблин, wioski Млынова, Пєкалова,

Подгаєць, Арьшичина (?), Озьлыєва, Ужинец і Хорупаня]

31

.

4. (...)

Яна Комара (...) противко урожоным паномь Вербовьскому и Пясковь-

скому, товариству хоругьвє Его мл пана Станислава Кгурського тут на

становиску вь Луцьку будучимь (...) року прошлого 1649 становшы, думь

весь спустошили и внивечь обернули, мамь же и господыню вь томь же доме

мешкаючую для пилнованя только речей, которую в замкнєнье посадили

(…)

32

.

5. Протестация пана Александра на Кисалине Чаплича Шупановьского

(...)

напротивко урожоному Пану Криштофови Корицкому полковнико-

29

Протєстация панєє Абрамовоє (малжонка зошлого пана Януша Брама) на Пана Калусовского

поручьника хоругвє его мл пана Цєкьлиньского (11 III 1650), ЦДІАК, F. 25, op. 1, nr 602,

k. 682v-683v.

30

Протэстация Пана Яна Ласка на Паном жолнером хоругвэ Его мл Пана Станислава Кгурского

(30 X 1649), ibidem, nr 50, k. 1086v-1088.

31

Протєстация од Его Мл пана старости ольштиньского на Его мл пана Корицкого пульковни-

ка и иньших ротмистров полку Его Мл (1 III 1650), ibidem, nr 231, k. 296v-304.

32

Протєстация пана Комара на пановь жолнировь хоруговь пана Кгурьского (29 III 1650), ibi-

dem, nr 869, k. 997-998.

Ivan Gavryliuk

122

ви Ясне Осьвецоного Кнежати Его Мл Владислава Доминика на Острогу

и Заславью граби на Тарнове воеводи краковского луцького старости,

также уроджоному пану Павлови Олексицови, поручникови под хоругвою

помененого его мл пана Корицкого пульковника кнежати Его Мл., Пану

Красьноселському хоружому, Пану Адамови Красьноселському брату его,

рожоному Сухориньскому (…) што ижь поменений Его Мл Пань Кориц-

кий, пульковник кнежати Его Мл, пань Олексичь, панове Красьносельсци,

пан Сухориньский, пань Замьбалевьський, а иньные товариство и комь-

пание под тою хоругьвою будучая, не оглядаючися на право посполитое

(…)

бавилися в добрах шляхецких маетности дядичьное помененого

протестанта его мл Пана Александра Чаплича в повете Володимир-

скомь лежачие, тож в мясьтечку Киселине и приселках до него належа-

чих, в року прешломь 1649 яко и теперешнемь 1650 розные стации вели-

кие виберали од местечку и подданихь тамошних (…) тэ маетности

знисчити и спусьтотити (…) през менованою хоругвью стоячью за ве-

домостью и росказаньемь его мл пана Корицького (…)

33

.

6. (…)

Аньдрєя Дитонизького (...) напротивко урожоным их мл Паномь

Янови Коньдрацькому ротьмистрови и Александрови Залескому поруч-

никови хоругвє волоскоє Ясне Осьвецоного Кнежати Его Мл Владислава

Доминика Заславского, такьже слугом и челяди ихь (...) ижь их мл пан

Коньдрацкий и Залеский маючи знаємость с паномь Вєньцковьскимь (...)

в року теперешнем 1650 частокроть в дому пана Венцьковского з роз-

ным сподь хоругьве той особами протестантови неведомыми в сєлє Ви-

тонижь бываючи, часто прикрости поддьданымь и слугомь дворьнымь

протестаньта тамочнымь самымь чинили (…)

34

.

7. (...)

протестовал противко (…) Владиславу Доминику Заславскому (...)

што ижь Кнєжа Его Мл Пань Воєвода Краковски року теперешнего 1651

идучи з пулкомь своимь до обозу под Берестечкомь, а пришедши до мает-

ности дедичьное Пана Протесьтанти села Смолявы на грунтах того

села ночлигомь станувши, таму же Кнежа Его Мл пань воевода Краков-

ски не постерегаючи того яко пулковникь абы в добрах шляхецких люде

в реимонтє [региментє?] его мл знадуяжеся, шкод не чинили, на што и не

дбаючи на право посполитое (...) людемь воеводства краковского под ре-

гиментомь своимь маючимь и другомь людови своєму пиняжному и орди-

натому при боку тежь Кнежати его мл там же на кгрунтах Смоляв-

скихь будучимь чиненя шкод допустивши, и абы маетности пана про-

тестанта дедичные таку Смоляву, яко Перемил и село Гумнишче (…)

Людє Кнежати (...) будучи чотири дня там стоячи на полях смолявских,

перемилских и гумниских збоже ружнего побрали (...)

35

.

33

Протестация Его Мл Пана Александра Чаплича Кисалиньского противко Его м. Пану Кориц-

кому Полковникови Кнежати Его Мл Пана Воеводи Краковского и Комьпании Его Мл (3 III 1650),

ibidem, F. 28, op. 1, nr 62, k. 66-67.

34

Протєстация его мл пана Дитонизького на пана Коньдрацького ротмистра Кнєжи Его мл

пана воєводы краковского и компанию его мл (23 VII 1650), ibidem, F. 25, op. 1, nr 384, k. 750v-752.

35

Протєстация его мл пана Вилежинского против Кнєжати Его Мл пану Воєводє Краковскому

Żołnierz swawolny w XVII w....

123

8. Од пани Галшьки Гулевичовни (Петровой) Станишевское (...) противко

Ясне Освенцоному Кнежати Его Мл Владиславови Доминику Заславско-

му (...) такьже противко Урожонимь Ихь Мл Пану Балабанови пулков-

никови, Пану Станиславови Кгурскому, Пану Ремчицкому, Пану Це-

клиньскому, Пану Вольскому, Пану Русиновьскому, Пану Завалскому,

ротмистромь и поручникамь хороньгвей и товариству, также Урожо-

ному Его Мл Пану Аньдрєєви Суходольскому капитанови люду пешого

Кнєжати Его Мл Пана Воєводи Краковьского и людямь под хорогвями

в пулку того же Кнежати Его Мл Пана Воєводи Краковьского будучим

(...)

, ижь пановє полковникь, ротмистри з (...) пулком Кнежати Его Мл

в року теперешнемь 1651 июня 4 дня кгвалтовне, безупричьне, не помня-

чи ничого на право посполитое (...) на поле до маєтности села Омеляни-

ка належачие, пелни якого овьсомь, ячьменемь, пшеницею, горохомь, про-

сом, такь же на другу стороне збожемь озимим, житом, пшеницею засея-

ние, наехавши презь дня два, то есть 4 и 5 июня, стоячи то збоже ясе

ярое и озимое на обшарах дворнихь и хлопскихь (…) толкли и вунивечь

в землю втопьтавши обернули, млинь тамь же под селомь будучий и ха-

лупь чотири в селе Омеляниках розобрали, дерево з них одно попалили,

другое на малие штуки порубали внивечь попсували, збоже розьные в ко-

морах и иньшимь схованья хлопскимь во Омелянику будучоє (...) побрали

и другие шкоды поробили, которие в протестации вираженые будуть

и реестрь шкод (…) починили

36

.

Jeżeli chodzi o bezprawne działania książęcych żołnierzy w stosunku do

dóbr/poddanych samego Władysława Dominika Zasławskiego, albo innych

magnatów, to sytuacja na pierwszy rzut oka była skomplikowana. Zgodnie

z logiką wydawałoby się, że za plądrowanie ziem swojego pana książęcy ofice-

rowie powinni być surowo karani. Nie mamy jednakże informacji o podob-

nych sankcjach, jeśli nawet w ogóle miały one miejsce. Rabunki dokonywane

przez książęcych żołnierzy w majętnościach innych magnatów raczej nie pozo-

stawały bez odpowiedzi, wszak ziemie ks. Władysława Dominika równie czę-

sto stawały się obiektem „zainteresowania” oddziałów nadwornych jego anta-

gonistów. Trudno jednak zidentyfikować takie „akcje odwetowe” z powodu

braku konkretnych informacji w źródłach. Zresztą, tutaj podobnie, jak podczas

innych najazdów na szlacheckie posiadłości najbardziej cierpieli chłopi i miesz-

czanie. W tej części mamy dziewięć tekstów i są one podane w porządku chro-

nologicznym zgodnie z datą popełnienia przestępstw.

1. (...) именємь Уурожоного Его Мл Пана Аньдрея Вольнєвьского, власника

добрь села Гольча в повєтє луцьким лєжачого з ласки (…) Владислава До-

миника Заславского (...) противко урожонымь Их Мл Паномь Самуєлєви

Калусовьскому поручникови, Александрови и Стефанови братьи рожо-

ной Рушьчицомь, Кгабриєлови Калусовьскому и иньшымь товариству

(6 IX 1651), ibidem, nr 87, k. 288v–292v.

36

Протестация паней Станишевьской противко Кнежати Его Мл пану воеводе Краковскому

и людови Его млсти (13 VI 1651), ibidem, nr 147, k. 202v–204.

Ivan Gavryliuk

124

(...)

компании хоругви гусарскоє мєнованого Кнєжати Его Мл, котороє

быль зошлый Урожоный Пань Петрь Косаковьский ротмистрь (…)

сведчиль и протєстацию зиносиль, о то, ижь помєнєны Ихь Мл Пановє

Поручникь з компаниєю своєю року теперешнего 1649 дня 24 марьца,

идучи кь Острогови надь рику Горинь в прєрєчоной дєржавє Его Мл пана

Вольневьского сєлє Гольчє, которую маєтность Его Мл до ласки Кнєжати

Его Мл ночьлегу одправуючи, тамь же (...) бранемь онихь стаций барьзо

утєжили, шкоды и муки протєстаньтови великиє над право и арьтику-

ли войсковые починили (…). Одь каждого зособна подьданого Его Мл

Пань Поручникь маючи господь 7, Пань Стефань Рушьчиць маючи го-

сподь 5, Его Мл Пань Кгабриєль Калусовьский маючи господь 7, Его Мл

Пана Вильжина маючи господь 4, Его Мл Пань Мирошь маючи господь 3,

Его Мл Пань Хоменьтовьский мєль господь 2, Его Мл Пань Новицький з

господ 6, Его Мл Пань Вольский маючи господь 3, Его Мл Пань Воньсовь-

ский мєль господь 2, Его Мл Пань Алєксандрь Русьчиць маючи господь 6

37

.

2. (...) Аньджєй Лешьчиньский (...) противко Урожоному Пану Янови Ша-

шевьскому поручникови хорогвє Его Мл Пана Станислава Кгурьского

и противко товариству тоєжь хоругьвє, мєновитє Урожоным Паномь

Питровьскому, Хомьякови, Пясєцькому, Казановьскому, Стройновьско-

му, Сокирьскому, Базилискому, Воличьковьскому, Сєньскому, Кгурьскому,

Мозолєвьскому, Кглємбоцькому, Марциянови Михалови Еловицькому во-

йскому и подьстаростємь крємєнєцькому, Протасовичови, и которимь

имєнь протєстаньть на тоть час вєдати не могль (...), ижь мєнованый

Пань Поручникь, маючи якись неслушный давний ранькорь на Его Мл

учинити, будучи поручьникомь подь менованою хоругвою Его Мл Пана

Кгурського кгды року прошлого 1649 сподь Збаража чыли с подь Зборова

до Луцька сє на становиско пустили, и з оказии тоє такь далєко з дороги

на полє сє выбочившы подьданымь Его Мл Пана Воєводы Дєрьбьского учи-

нити на волость Пана протестуючого романовьскую alias кольковьскую,

з хоругвою наєхавшы вєликиє крывды, шкоды и утяжєнья подьданымь

Пана протестуючого починили. Напередь до сєла Дудникь пришєдши,

прєзь 2 дни стоячы, стации незвычайныє брали, пили, ели, до возовь брали

ажь трєтєго дня до возовь набравьши с хорогвою вышли чымь великую

шкоду тымь подьданымь, которыє собє шацують на тысєчь золотых

польскихь, учинили, которых то шкоды (...) присєгою подьданыє по-

тверьдять (...) а потем добре ведаючи же самоє мєсто Романовь alias

Кольки первєй прєзь Козаковь, а потомь прєзь Татаровь спустошоныє

и спалоныє, такь ижь людє одны спостинаныє, другиє в неволю забраныє,

мало што живых зостало. И на такоє спустошеньє не маючи жадного

рєспєкту тоть жє Пань Поручникь с товариствомь своимь з мєнованого

сєла Пана Протестанта Рудникь кгдє прєзь 2 дни стали, Пана Воличь-

ковьского, Пана Сєкирьского, Пана Протасовича товариство своє до

помєнєного мєста Кольковь и килько дєсять кони прислал, которыє (...)

37

Протєстация Пана Вольнєвьского на хоругву кнєжати Пана Воєводи Сеньдомирского (7 VI

1649), ibidem, nr 87, k. 617v–620.

Żołnierz swawolny w XVII w....

125

убогихь мєсчань битьємь сродзє опримовали, стациєю утяжьливою назь-

вичайною (утєжили) (...) а потем до хорогьвє одьехали (...)

38

.

3. (...) противко Урожоному Его Мл Пану Рафалови Хмелецькому поручь-

никови хоругвє Его Мл Пана Пєтра Корицького волоскоє з пулку Его Мл

Пана Кришьтофа Корыцького (...), ижь помєнєный Его Мл Пань

Хмєлєцкий с товариствомь своимь (...), которыхь было конєй под 100,

року прошлого 1649 in augusto дня 24 приєхавши до мєста Торьговицы

(…)

на ночь, а нє коньтєньтуючы сє тымь, ижь водлугь воли своєє, што

которомь потрєба у тыхь убогих мєсчань торьговицьких, подьданых

Панов протестантовь брали, пили, єли, на заутрь одеюждаючи безь

правнє кгвальтовнє тыхжє мєсчань торговицьких заграбили (...), за-

бравьши и заграбивьшы до Дубна з товариствомь своимь запровадивши

на пожытокь свой обєрнуль, а подьданымь Пана протєстаньта за рекви-

зицию их вєрнути нє хотєль и нє вєрнуль (...)

39

.

4. (...) позовь по Урожоного Пана Рафала Хмєлєцького поручьника хорогвє

волоскоє Ясне Вельможного Его Мл Пана Аньдрєя Лєсчиньского воєводы

дербьского, а то о кгвалтовноє забраньє воловь, яловиц и иншого быдла

розьного мєсчаномь торговицьким подданым Его Мл Пана Самуєля

Лєсчиньского воєводича дербского (...). Пань Хмєлєцький с тоєю помє-

нєною хорогвою волоскою приєхавьши до мєнованого местечка Торгови-

цы на ночлиг, где и евьши и пивши, а на завтрєє одедьехавши з мєстєчька

кгвалтовьнє тых же мєсчань заграбили, быдла розного, воловь, яловиць

и меньшого взросту до килку десятку забрали и загробили (…). другий

позов в Луцьку в каменици Панєє Яносовоє Апьтекарки в господє Урожо-

ного Его Мл Пана Яна Шашєвьского поручьника хорогьвє Его Мл Пана

Станислава Кгурського зоставил (...). (...) помєнєный Пан Шашєвьский

поручникь року прошлого 1649, идучи зь обозу спод Збаража, такь в во-

лосьти Его Мл Пана Воєводы Дербского, яко и в мєстє Романовє alias

Колкахь ночлєги одправуючи нєзьносныє стациє брал и потомь и зь

с тєпєрєшнєго становиска Луцька по 2 разы стациє кгвалтовнє отриму-

ючи, мєсчань подьданых поводовых утяжливє, присылаючи товариство

своє з челядью по килку десят кони, кгвалтомь мучил (...)

40

.

5. (...) противко Урожоному Его Мл Пану Кшиштофови Корицкому рот-

мистрови и Пану Олекшицови поручникови и иннему товариству в ком-

пании Его Мл (...) хоругви Ясне Освенцоного […] Владислава Доминика

Заславского (...) што иж поменений Его Мл Пан Ротмистр с Паном По-

ручником и вьсеею компаниею своею (...) року прошлого 1649 28 октобря

пришедши до села Куманя, стоячи пшез килка дни (...) стации брали

38

Протєстация того жь єго мл пана воєводы Дерьбьского противько пану Шашевьскому поруч-

никови пана Кгурьского (9 IV 1650), ibidem, nr 32, k. 75–76v.

39

Протєстация вєльможных их мл пановь Лэсчиньских противько пану Рафалови Хмєлєцькому

поручникови хоругьвє волоскоє пана Пєтра Корицького ротмистра (9 IV 1650), ibidem, nr 31,

k. 73–74v.

40

Положеньє позвовь од Его Мл пана воєводы дербьского по пана Хмєлєцького и пана Кгурського

ротмистра (7 V 1650 – pozwy były złożone 12 IV 1650), ibidem, nr 130, k. 280v–281v.

Ivan Gavryliuk

126

и шкоды подданим того села починили (...) стации баранами, яловицами

и иншими речами беручи

41

.

6. (...) противко Урожоному Его Мл Пану Кондрацькому, поручникови

и всему товариству и компании его мл будучому (...) хоругви волоскей

Ясне Освенцоного (...) Владислава Доминика Заславского (...), ижь Пан

Поручник з овсею компаниею своєю ничого не дбаючи на право посполитоє

(...)

в року прошлом 1649 1 октобря пришедши до села Городишча тям-

же стоячи и ночуючи (...) стояли, пили, до возов розние стации брали,

кривди и шкоди подданимь того села починили, также и пинензми на роз-

ные потреби собе брали, а праве великую а незносную стацию баранами,

волами, курами а иншими речома беручи которие вси шкоды в особних

реестрах (...)

42

. Dwie powyższe skargi były złożone przez klienta Albrych-

Dwie powyższe skargi były złożone przez klienta Albrych-

ta Stanisława Radziwiłła, Krzysztofa Dubickiego.

7. (...) Шляхетни Уродзони Пань Стефань Цеплицький писар замку ковел-

ского именем всего поспольства места ковелского и всее волости старо-

ства ковелского подданих Ясне Велможного Его Мл Пана Криштофа Опа-

линьского, воеводи познаньского, протестовали и оповедали напротивко

Урожоному Его Мл Пану Кондрацкому ротьмистрови и Пану Янови Зале-

скому поручникови, и всей компании под хоругвою менованого Пана Кон-

драцкого ротмистра, будучи в Ковле становиско свое маючое хоругву

в полку Его Мл Пана Кришьтофа Корицького (...) в року теперешнемь

1650 през цалую зиму стоячи аж до тего часу в Ковлю и во всей волости ко-

вельской, ни огледаючися на право посполитое de disciplina militari ухвалена,

великие кривды и шкоды подданим ковельскимь починили, стации незвычай-

ные и незвиклые выбирали, и тое староство ковелское спустошили и внивечь

обернули, которые и кривьди и шкоды выже менованы (...) в реестре списа-

ние для описанья до книгь нинешних кгродскихь володимерскихь подал (...).

Реестрь выдание стации на хоругви Его Мл Пана Криштофа Корицького и

Пана Коньдрацького з староства ковельского. (...) Место Ковель дало

хоругвє Пана Коньдрацького золотихь 5131 (...)

43

. W sumie chorągiew

Kondradzkiego wybrała „gotowizny i zboża” w równowartości 18 139 zł.

8. (...) 1 января [1651 r.] (...) до сєла Милятына, маєтьности Урожоного

Его Мл Пана Станислава Кгурского ротьмистра Его Кор Мл, одьнесь-

ши оныє [pozwy] в ворота двора того же Его Мл Пана Кгурського тамь

будучого вотькнуль и челяди такь жє на сели подданым о положенью

тыхь позвовь и вь якой справє были писаныє оповєдиль, и публиковаль

писаныє тыє вси тры позьвы по того жь Его Мл Пана Станислава

Кгурського ротьмистра Его Кор Мл позваного в жалобє Ясьнє Вєльмо-

41

Протестация од кнежати Его Мл Радивила Канцлера Великого Князтва Литовского

противко Его Мл Пану Корицкому ротьмистрови и компании его (13 IV1650), ibidem, F. 28, op.

1, nr 187, k. 240–240v.

42

Протестация того же на Его Мл пана Кондрацкого, поручника и компанию его (13 IV 1650),

ibidem, nr 188, k. 241–241v.

43

Протєстация з рєєстром и юраменьтом подданих волости ковельскоє противко хорогве пана

Коньдрацкого и иньшихь пульку пана Корицького (16 VI 1650), ibidem, nr 439, k. 558–562.

Żołnierz swawolny w XVII w....

127

жьное Ее Мл Панее Аньны Алоизии княжьны на Острогу Яновоє Кароло-

воє Ходькевичовоє воєводыноє вилєньскоє, гетьмановоє великоє Великого

Княжества Литовьского яко дєдичьноє Панєє, а Его Мл Пана Алєкьса-

ньдра Старыського яко заставьного и дожывотного посесора добрь села

Лисичого, сєла Гонякова и сєла Перевлоки в довоженью справедливости

подданымь в позвах мэнованымь з тыхь же сель поводовь, а то першый

позовь доводєчи справедливости подьданымь имєнеми в позьвє выражо-

нымь з сєла Лисичого о грабежы у нихь през позваного слугь и подьданыхь

за роськазаньемь его розьныхь рєчєй, быдла, коней, воловь, коровь, те-

лять, барановь, пинезей, овець, яловиць, збожья и иньшыхь, затымь осо-

битость тыхь грабежов и о вины правныє столь походячыє другим по-

звамь (...)

44

. W pozostałych dwóch wioskach miały miejsce podobne

rabunki.

9. (...) Urodzony Pan Łukasz Sogkowsky urzędnik na ten czas miasta Kodni

WJMPana Krzysztofa Tyszkiewicza starosty żytomierskiego, niechworolskiego,

pułkownika JKM (...) protestował naprzeciwko urodzonemu JMP Andrzejowi

Suchodolskiemu rotmistrzowi ludu JOXJM Dominika na Ostrogu Zasławskiego

wojewody krakowskiego, jako inszej różnej kompaniej szlachty, Tatarów, Serbów,

Wołoszy i bojarów pod chorągwią i znaczkami JMPana Suchodolskiego

znajdujący się, którznych było człowieka do 200 (...), iż Pan Suchodolski z swoją

kompanią nie pogladając na surowość prawa pospolitego (...) roku 1651, julii 16

dnia (...) gdy Pan Tyszkiewicz a ręka Boska rebelią kozacką tłumili (...) zapadszy

do miasta [Kodni] z okrzykiem, w rozsypkę pojechali po folwarkach, bijąc

i łapając poddanych tamecznych, udawszy się niektóre do domów i do komór,

wszystko brali u mieszczan ubogich (...) i z strzelbą ognistą biegali i strzelali (...)

za przywodem wodza swego Pana Suchodolskiego i mieszczan zdobycz brali

i zdobywali (…)

45

.

Wybieranie stacji z kościelnych majętności w Rzeczypospolitej było surowo

zakazane licznymi konstytucjami sejmowymi i artykułami hetmańskimi. To jed-

nak (jak i w wypadku grabieży dóbr dziedzicznych) nie powstrzymywało żołnie-

rzy od działań niezgodnych z prawem. Tym bardziej, że w drugim, czy trzecim

roku wojny majątki kościelne (zwłaszcza ziemie cerkwi prawosławnej), przeważ-

nie dzięki uniwersałom Bohdana Chmielnickiego, były w najmniejszym stopniu

zdewastowane i wyludnione. W dalszej części spróbujemy przedstawić przykła-

dy skarg na działania żołnierzy Władysława Dominika Zasławskiego zgłaszane

tak przez dostojników prawosławnych, jak i katolickich. Mamy tu do czynienia

z ośmioma tekstami i jak w poprzednich częściach są one ułożone w porządku

chronologicznym, według daty dokonania przestępstwa.

1. (...) Клємєнсь Витошиньский имєнєм Его Мл Ойца Юзефа Тризны архи-

мандрита киевского (…) противко Урожоному Их Мл Панови Петрови

44

Положєньє позьву од вєлможноє Ее мл Панєє Воєводыноє Вилєнскоє по пановь Кгурскихь (10 II

1651), ibidem, F. 25, op. 1, nr 203, k. 377v–378v

45

Protestacyja od Wiel. Pana starosty żytomierskiego na Pana Suchodolskiego (10 II 1652), ibidem, F. 11,

op. 1, nr zatarty, k. 249–250.

Ivan Gavryliuk

128

Корицькому ротьмистрови, Чеховьскому поручникови, Єрому Кучьковь-

скому хоружому, Закрєвьскому товаришови и иньшому товариству ком-

пании Его Мл (...), ижь ото Его Мл Пань Ротьмистр с компаниєю своєю,

которых не малая личьба (…) маючи водлугь давных звичаюв назначоноє

собе становисько в добрах Его Кор Мл в мєстє Ковьлю и приселках его,

а нє в духовных и не выправуючи Его там до сєла Городна и приселка Оба-

рова добр Церкви Божоє (...) в добра с хоругвєю вьєхавьши, нєзвычайнєє

стациє в тих обох вєсках не респектуючи ничого на знисчєнє убогихь под-

данных, которое и в тых двох латах стало, то єсть прошлого 1648

и тєпєрєшнєго 1649 роковь, такь збожей розьмаитых яко и пинезма,

бидло и бараны, и курми, гусями, и иньшыми речами розными побрали

(…)

и в тых маєтьностях рєчєного становиска рєквированые будучи не

хочеть уступити, чинєчи великую кривдє и шкодє Церкви Божєй

46

.

2. Ксєндз Миколай Алєксандр Рамульт (...) противко Урожоному Его Мл

Пану Станиславови Кгурьскому ротмистрови люду Кнєжати Его Мл

Пана Воєводы Краковского тєпєрєшнєго, такь слугамь и чєляди того жь

Его Мл Пана Кгурьского ротмистра (...) в року прошломь 1649 инь мар-

цо наславши слуги и чєляд свою на сєльцє названоє Лютчинь маєтности

до костєла фарного належачє (...) казаль у хлоповь помєнєного сєлце волы,

бараны, яловици, цо у кторого хлопа было забрат (…) слуги и чєляд за

росказаньемь и насланием паньским у дворах хлоповь воловь 10, яловицу

1, баранов 10 кгвалтовнє забрали и до хорогвє до Его Мл Пана Кгурсько-

го ротьмистра своєго запровадили и на пожиток свой обернули (...)

[szkody wyceniono na 242 zł]

47

.

3. (...) именем Ксєньдза Ректора кольлегиумь ярославьского Аньдрєя Ски-

бицького и всєє брати тогожь кольлегиумь яросьлавского свєдчыль и про-

тестоваль сє напротивко Урожоному Его Мл Пану Пєтьрови Корыцько-

му ротьмистрови хорогьвє волоськоє и всей комьпании Его Мл (...), ижь

року недавьно прошьлого 1649 дня 6 ноябра приславши комьпанию свою

до сєла Пєтигорсчизьны до коллєгуму ярославского налєжачого, южь по-

выбьраного прєзь хоругов Кнєжати Его Мл Димитра Ерєго Вишьнє вє-

цького, стациєй не маючи жадныхь (…) стации выбирали и на пожи-

токь свой обернули, которыхь набраных рєчєй и починеных шкод рєєстрь

(...),

а напєрєд в помєнєномь сєлє Пєтигоршьчизьнє взяли воловь 18, во-

ловиць 15, жита копь 8, коньми стравили кажьдую копь, грєчьки корцы

2, ячьменя корьцє 2 тоє ж мєри сєньдомирскоє рахуючи, гусей 12, поро-

сять 11 (...)

48

.

4. (...) з лютостью, окрутним тираньством спустошенье чинили 1649 р.

16 листопада (...) на добра монастира милецкого то есть села Кома-

46

Протєстация Его Мл ойца Архимандрита Киевьского на Пана Корицкого (23 XII 1649),

ibidem, F. 25, op. 1, nr 60, k. 1287–1288.

47

Протєстация Ксендза официала Луцького на пана Кгурського ротмистра (5 III 1650), ibidem,

nr 382, k. 435–436.

48

Протєстация ихь мл отцовь Езуитовь яросьлавьскихь на Его мл пана Корыцького и компанию

єго (8 IV 1650), ibidem, nr 30, k. 71v–73.

Żołnierz swawolny w XVII w....

129

ровь, Соловиовь, Синов (...), Синов Соколишча, Подсиновкь кгвалтовне

наехали (...) подданых монастирских розные бития, утяженя чинили, по

коморах што имь подобало брали, некоторых подданих били и всие тее

добра спустошили, отцов законников в монастире мешкаючіх притес-

няли, (…) неучтивыми словами ганили, з стрельбою и зо шаблями пори-

ваючися стации пинензное золотых 4000 упоминалися, але бачачи их

убозтво до того примусили же (…) кількасот скрипть дати мусили

(...)

49

.

5. (…) именем Привєлебьного (…) Его Мл Отца Юзефа Чаплича Архи-

маньдрита Милецького и всих законниковь братьи монастыря

милєцького сведчиль и протестоваль противко Урожоным Их Мл: Его

Мл Пану Павьлови Корыцькому ротьмистрови, Павлови Олекьшичови

поручьникови, Красносилскому хорожому, Махарынскому, Кгрехолскому,

Белецькимь двомь, Суходольскому, Чечелеви, Высоцькому (?), Боровицько-

му, Песецкому, Крыбаковскому, Янови Подгорєцькому, Кгумовьскому, Иг-

натовскому, Крышьтофови Соколови, Павловскому, Кирскому и всей

компании помененого Его Мл Пана Корыцького (…) в року прошломь

1649 мсца ноябра 26 дня (…) на добра монастыря милєцького сєло Пе-

сечьную кгвалтовнє наєхавши (...) шкоды подданым монастырским под-

лые чинили (...), кгвалты чинили, коморы одмыкали и што им подобало

брали, и вь нивєчь тую маєтьность обратили

50

.

6. (...) Его Мл Ксендзь Мацей Поплавский Каноникь и Плебань Луцький

противко Урожоным Их Мл Паномь Криштофови Корицькому полков-

никови, (…) Его Мл Пану Павлови Олекшицови поручникови, пану Кга-

бриелеви хоружому и Адамови Красьносельськимь, пану Петрови и Абра-

мови Корицькимь, пану Миколаеви Злобьницькому и иншимь вьсимь то-

важиству и компании хорогьве Его Мл. Пана Корицкого (...) протесто-

валь ижь помененые ихь Мл Пан Ротмистрь и с товариствемь своимь

маючи становиско свое в Торчине мястечку, маетности Его Мл Ксендза

Бискупа Луцкого, (...) незвичную и несьносною стацию выбирали (…) за-

городниковь выбрали на золотых 100 (…) становиськомь в господою

стояли (…) и будинки опалили вь которыхь на полтораста золотыхь

шкоди учинили (…) сена стогов на 200 золотых забрали (…)

51

[we

wszystkich dobrach kościelnych poczyniono szkody szacowane na 500 zł].

7. (...) Его Мл Ксеньдзь Миколай Алєксаньдєрь Рамульть (...) каноникь

и официал луцький, пробосчь острокгьский (...) напротивко Урожоному

Его Мл Пану Станиславови Кгурьскому ротьмистрови люду Кнєжати

Его Мл Пана Воєводы Краковского, Пану Закрєвьскому, другимь, слугамь

49

Протестация Его Мл Ойця Архимандрита Милецького противко Пану Коньдрацькому роть-

мистрови и комьпании его (28 III 1650), ibidem, nr 147, k. 182v–192.

50

Протєстация законников милєцких на хоругов Его Мл пана Корыцького (14 II 1650), ibidem, nr

95, k. 118v–123v.

51

Протестация Ксендза Поплавського Каноника Луцького противко Пану Корицкому, Пулков-

никови Кнежати Его Мл. Пана Воеводи Краковского и иньшымь (5 III 1650), ibidem, nr 67, k. 74v–

–76v.

Ivan Gavryliuk

130

и челяди Его Мл (...), иж маючи становисько в мєстє Луцьку, розьписавь-

ши сєла и маєтности розныє до становиська собє належачыє, нє обавьля-

ючы сє коньституций короньныхь и арьтыкуловь войсковыхь de disciplina

militari посьтиновєныхь, и недьбаючи тежь ничого на универсаль Кроля

Его Мл Пана нашого Милосьтивого в которымь добра духовьныє одь

вшєлякихь стацый и становиськь свободни, (…) в помєнєной маєть-

носьти протесьтаньтись по 2 рази прєзь Татаровь спустошєной а правє

знисьчоноє и внивечь обєрьнєной, стацию несьлушьную и никгды передь

тымь нєбывалую пинезьную и иньшую подобьную правом заказаную

з сєми халупь прєзь того же то Закьрєвьского и слугь их выбраную

52

.

8. (...) в камєници (...) на столє положил при бытности того же Его Мл

Пана Шашевьского поручьника хоругьвє Урожоного Его Мл Пана Ста-

нислава Кгурського туть в Луцьку становисько одправуючих (...) такь

же Урожоных Пана Яна Качановьского, Пана Адама Кгурського, Пана

Станислава Марцина Чаєвьского, Пана Алєксаньдра Вроновьского,

Пана Прерадовского [?] товариство тоє жь хоругьвє, такь жє слугь

и челяди Их Мл (...) од Урожоныхь Панов Алєксандра Сєлєцкого, Стефа-

на Барского, Станислава Коцєлского, Михала Ходоровьского и Яна

Старьского студентовь при шьколє вєлєбныхь Их Мл Ойцовь Езуитовь

колєгиуму луцького цвичачих (…), а то в справє о нашествє на господу

тих же (…) з стрєлбою огнистою, ручьною бронью, шаблями, обухами,

такжє битьемь оных обухами и плазами

53

, о позадаваньє рань немало,

вєдєньє нєкоторых свєзаных черезь улицу жидовьскую в Луцьку будучую,

вєзєньє оных черезь нучь вь господє, о побраньє речей их розьных (…) року

тєпєрєшьнєго 1650 мца марца 22 дня (...)

54

. Ta sprawa nie dotyczy gra-

bieży żołnierskich w dobrach kościelnych, jest jednak ciekawym świadec-

twem stosunków dwóch najbardziej niespokojnych elementów ówczesne-

go społeczeństwa – studentów i żołnierzy.

Przedstawiony obraz zniszczeń, rabunków i gwałtów dokonywanych

pod wygodnym „pretekstem stanu żołnierskiego” przez nadworne wojska

Władysława Dominika Zasławskiego jest na pewno niepełny. Wiele skarg

nie zacytowano z uwagi na brak miejsca, inne czekają jeszcze na gruntow-

ne przebadanie. Jak już wspominano, książęcym żołnierzom nie sprawiało

istotnej różnicy jakie majętności grabią w trakcie działań wojennych oraz

codziennych postojów. Ziemie kościelne, majątki drobnej i średniej szlach-

ty, latyfundia magnackie, a nawet posiadłości samego Władysława Domi-

nika Zasławskiego stawały się obiektem ich pilniej „uwagi”. Podobna sytu-

acja dobrze wpisuje się w ówczesny, ogólnoeuropejskie kontekst. Należy

wspomnieć chociażby o zbrodniach popełnionych przez żołnierzy na tery-

torium Rzeszy podczas wojny trzydziestoletniej.

52

Протєстация ксєньдза официяла луцького на хоруговь пана Кгурьского (14 IV1650), ibidem, nr

51, k. 135v–136v.

53

Płaz – płaska krawędź ostrza szabli.

54

Положєньє позвов по его мл пана Шашевского и иншоє товарыство хорогвє Его мл пана Кгур-

ыство хорогвє Его мл пана Кгур-

є Его мл пана Кгур-

ского од студеньтов Колєгиуму луцького (2 V 1650), ЦДІАК, F. 25, op. 1, nr 110, k. 243v–245.

Żołnierz swawolny w XVII w....

131

Dokumenty

1.Protestacja przeciw chorągwiom nadwornym ks. Władysława Domi-

nika Zasławskiego oblatowana w księgach grodzkich brzeskich

Biecz, 17 III 1649

kop.: Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Sanguszków, Teki Arabskie,

teka 252/20, s. 37.

Na koronacją jadąc i po koronacjej anno 1649 na trawienie chorągwi dwóch

nadwornych Kscia JM Dominika na Ostrogu Zasławskiego wojewody sendo-

mirskiego, to jest jednej kozackiej, drugiej wołoskiej, w miasteczku Brzostku

55

i w wioskach do tej majętności należącemi, jako na wsiu, na Woli i w Januszko-

wiczach

56

przez niedziel 5 każdy mieszczanek i każdy poddany co dzień ich

sustentując z końmi [u każdego z nich koni 4] i 5 osób tyleż w jednem domu

przez ten czas podejmując. Młynarz Górny [?] Wawrzyniec --

przez wielkie

ukrzywdzenie i szkodę, i koszt, który ponosił od tych żołnierzów Wołoszy,

z domu uciekł ze młyna, zaczym szkodę wielką popadł, skrzynie mu i komory

poodbirali, wszystko jego ubóstwo zabrali, zamków 5 odjęli od komór i od

skrzyń, w żelazach młyńskich szkody ma na złotych 10. Soli pół beczki zabrali,

za nie złotych 3. Summa wszystkiego natrawienia i przez gwałtowania od swa-

wolny Wołoszy -- co dzień przez niedziel 5 facit złotych 160 --. Summa na wsi

i na Woli natrawienia przez dwie chorągwi Książecia Dominika tak kozackiej,

jako i wołoski facit złotych 261 i groszy 12 --. Summa na Wołoszy natrawienia

w Januszkowiczach facit złotych 392 i groszy 24. Summa natrawienia na wsiu

i na Woli, i w Januszkowiczach uczyni złotych 2 454 i groszy 6. -- Przysięgamy

Panu Bogu Wszechmogączemu w Trójcy Święty Jedynemu, iż chorągiew po-

mieniona Jaśnie Wielmożnego JM Pana Wojewody Sendomirskiego, to jest

kozacy i Wołosza stojąc u nas i w Brzostku przez niedziel 5, jako się wyżej wy-

raziło, takie szkody i krzywdy nam i sąsiadom naszym poczynili i stacją takową

odebrali, i to wzystko wykonali, jako się wyżej w pisanem wyrazili. --.

2.Протєстация Его Мл Ксєндза Пробосча Остроского на пана

Заруцького ротьмистра и комьпанию Его Милости.

Łuck, 22 III 1649

org.: ЦДІАК, F. 25, op. 1, rkps nr 12, k. 34–35 (Протєстация Его Мл

Ксєндза Пробосча Остроского на пана Заруцького ротьмистра и Комьпанию

Его Милости. Року тысеча шестьсоть чотырдесять девятого Мца Марьца

двадьцять второго дня).

На вьрядє кгродьскомь в замку Его Ко

рМл Луцькому передо мьною

Гєпияшомь Малешыцькимь бурькграбимь Луцькимь становьши очевисто

55

Brzostek – dzisiaj miasto w województwie podkarpackim, Polska

56

Janusiwci (Januszkiwci) – dzisiaj wieś Iwaniwci w powiecie wołoczyskim, obwód chmielnicki,

Ukraina. Wioski Wola nie udało się zidentyfikować.

Ivan Gavryliuk

132

превелебьны

й в пану Богу Его Мл Ксендзь Миколай Алекьсандерь Рамулть

каноникь и официаль луцьки

й, пробосчь острозьский, напротивко

Урожоному Его Мл Пану Заруцькому ротьмистрови хорогьве Кнежати Его

М

л Пана Воєводы Саньдомирьского и всей компанией Его Ему по именахь

и прозьвискахь лепе

й вядомых и знаємых, сведьчиль се и протестоваль, ото

ижь поменены

й пань Заруцький з хорогьвою и комьпаниєю своєю року

прошьлого 1648 зараз по уступенью Козако

в неведати з чыего росказанья

чыли тежь са

м з домыслу своєго взавьшы противько протестаньтови,

ранькомь до села Людьчына

57

, маетности протесьта

нтись до костела

острозького належачоє, прышовьши и господы росписавьшы у подьданыхь

тамошныхь и все

й громады пропомьневьши коньституции и арьтыкуловь

во

йсковыхь такь жє винь в правє описаныхь, стацыє неслушьныє и никгды

передь тымь небывалые то ес

т гуси, куры, воль, хлебы, крупы, сєна и все

живность до пожытьку належачью выбераль и кгвальтомь вытягаль,

мєновитє овса маць 12 рахуючы кажьдую маць по золотыхь 5, гречьки маць

12 рахуючи ка

ждую маць по золотыхь 6, гусей 15, каждую гусь рахуючи по

гроше

й 15, курь 100, рахуючи каждую по грошєй 6, хлєба 100 с кажьдоє

халупы по 2 рахуючи кажьды

й бохонь по грошєй 4, воль одьного кошьтуючого

золотыхь 30, вєпра одного коштуючого золотыхь 12, крупь по прєтану [?]

з ка

ждоє халупи што чынить маць пульторы кошьтуячоє золотыхь 15, сєна

возовь 20, ко

штуючыє золотыхь 40, кгвальтомь брали, и тую стацию

выбравьши и до Дубьна запровадивьши межы себе поделили, которыхь шко

д

и стацы

й подданым побраных реєстрь суду продукуваный през протєстаньта

боде

т, и тыє ежь подданыє крывды своє corporali юрамєньть 2 з громады

готови попрысегьнути ошто ut iterum atque ut iterum протєстаньть

мєнованый свє

дчиль и протєстоваль, просєчы абы тая єго протестация до

Акть прынята и записана была, што трыма

л.

57

Лючин (Людьчин) (Liuczyn) – dzisiaj wieś w powiecie ostrogskim, obwód rówieński, Ukraina