Czynniki ryzyka dla zdrowia kobiety ciężarnej

i jej dziecka:

1. Cechy przyszłej ciężarnej:
– wiek przed 15 i po 40 r.ż.,
– nieprawidłowa masa ciała: niedobór –

ryzyko małej urodzeniowej masy ciała

dziecka;

– otyłość – często współistniejąca cukrzyca,

nadciśnienie

(większa

częstość

operacyjnego zakończenia porodu);

– niski status ekonomiczno-społeczny –

ubóstwo, niski poziom wykształcenia

(niedożywienie

matki,

zaniedbywanie

zdrowia własnego i dziecka);

– przeszłość położnicza – poronienia.

2. Choroby i inne zaburzenia u matki:
• cukrzyca,
•

fenuloketonuria

(genetycznie

uwarunkowane

zaburzenie

przemiany

aminokwasu fenyloalaniny),
• choroby tarczycy,
• nadciśnienie tętnicze – zwiększone ryzyko

wad wrodzonych i zaburzeń w przebiegu

ciąży.

3. Czynniki infekcyjne – zakażenie,

zwłaszcza w pierwszych tygodniach ciąży:
– różyczką: ryzyko uszkodzenia płodu w

pierwszym miesiącu 50–100%, drugim 20%,

trzecim 10%,
– wirusem cytomegalii: zakażenie w

pierwszym miesiącu – śmierć zarodka i

samoistne poronienie; w okresie płodowym –

liczne i poważne wady u płodu,
– wirusem opryszczki: we wczesnej ciąży –

ryzyko poronienia, po 29 tygodniu – liczne

wady płodu,
– wirusem ospy wietrznej i półpaśca: w

pierwszych 4 miesiącach – duże ryzyko wady

wrodzonej płodu,

– wirusem grypy: ostra infekcja do 12

tygodnia ciąży śmierć zarodka i samoistne

poronienie oraz wady wrodzone (częściej u

płci żeńskiej; zarodek/płód męski z reguły

obumiera),
– wirusem HIV: 30% płodów matek

zakażonych HIV zakaża się w czasie ciąży;

zakażenie

może

powodować

śmierć,

poronienie lub zespół wad wrodzonych. Do

zakażenia może dojść w czasie porodu

(kontakt z krwią matki) i karmienia piersią.

Ciężarna i jej dziecko po urodzeniu powinni

otrzymywać leki antyretrowirusowe,
– toksoplazmozą przed ciążą i w czasie jej

trwania

(zakażenie

spowodowane

spożywaniem

zakażonego

cystami

pierwotniaka surowego mięsa, kontaktem z

odchodami kota): pierwotniak przenika przez

łożysko i uszkadza OUN i narząd wzroku.

4. Czynniki chemiczne:
– alkohol – najpowszechniejszy teratogen.

Spożywany przez przyszłego ojca może

zaburzać cykl rozwojowy plemników. Każda

ilość alkoholu spożytego przez matkę w

czasie poczęcia i ciąży może uszkadzać płód.

Picie alkoholu w ciąży jest najczęstszą

przyczyną niepełnosprawności intelektualnej

u dzieci. Nadużywanie alkoholu przez

ciężarną powoduje liczne wady rozwojowe

określane

jako

płodowy

zespoł

alkoholowy (ang. FetalAlcohol Syndrom,

FAS),
– narkotyki – obniżają płodność kobiet i

mężczyzn, zaburzają wzrastanie płodu, a

niektóre również powodują wady rozwojowe.

- palenie tytoniu – obniża płodność,

uszkadza

komórkę

jajową,

proces

bruzdkowania i zagnieżdżania się zarodka.

Dzieci palących matek mogą urodzić się z

płodowym zespołem tytoniowym (ang.

Fetal Tobacco Syndrom, FTS) – ryzyko nagłej

śmierci noworodka, większa podatność na

infekcje, zespół cech neurobehawioralnych

(obniżony iloraz inteligencji, trudności w

nauce, zaburzenia emocjonalne).
Szkodliwe dla płodu jest także bierne

palenie matki.

5.

Czynniki

środowiskowe:

zanieczyszczenie powietrza i gleby:

– ołowiem – zatrucie matki przed ciążą lub
w trakcie jej trwania może spowodować
śmierć wewnątrzmaciczną i liczne wady
rozwojowe; zatrucie u ojca 80 dni przed
poczęciem może powodować uszkodzenie
plemników,

– innymi metalami ciężkimi – kadm, rtęć,
cynk.

6. Leki przyjmowane przez matkę:
–

doustne

środki

antykoncepcyjne

stosowane

we

wczesnym

okresie

nierozpoznanej ciąży – należy zaprzestać ich

stosowania co najmniej 3 miesiące przed

planowanym poczęciem dziecka,
–

antybiotyki

–

w

okresie

ciąży

przeciwwskazane jest stosowanie tetracykliny

(powoduje

przebarwienie,

niedorozwój

szkliwa zębów i upośledzenie wzrostu kości

długich) oraz streptomycyny i jej pochodnych

(uszkodzenie nerwu słuchowego),
– leki przeciwpadaczkowe – kobiety z

padaczką planujące ciążę powinny być objęte

specjalnym programem leczenia,

– witamina A – stosowana doustnie u

ciężarnych, np. w leczeniu trądziku, ma

działanie teratogenne (może powodować

wady OUN i kości czaszki),
–

kwas

acetylosalicylowy

(aspiryna,

polopiryna) w dużych dawkach we wczesnej

ciąży może zaburzać zagnieżdżenie się

blastocysty; w drugiej połowie ciąży zwiększa

ryzyko krwawień do mózgu płodu w czasie

porodu,
– leki uspokajające – duże ryzyko

uszkodzenia płodu. Każdy lek w czasie ciąży

powinien być stosowany w porozumieniu z

lekarzem!

7. Czynniki fizyczne:
– promieniowanie jonizujące – możliwość

uszkodzenie komórki jajowej, plemników i

zarodka,
– promieniowanie elektromagnetyczne –

w pierwszym trymestrze ciąży czas pracy

przy komputerze nie powinien być dłuższy

niż 5 godz. dziennie, z przerwą po każdej

godzinie,
– promieniowanie ultrafioletowe – może

powodować rozkład i niedobór kwasu

foliowego,

należy

ograniczyć

nasłonecznianie,
– wysoka temperatura otoczenia –

przeciwwskazana sauna we wczesnym

okresie ciąży,
– dźwiganie przez ciężarną ciężarów,

hałas, praca zmianowa.

Opieka przedkoncepcyjna -o zaspokajaniu

potrzeb biologicznych dziecka jego przyszli

rodzice powinni zacząć myśleć już przed

planowaną ciążą.
Warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka w

okresie prenatalnym jest dobre zdrowie

psychofizyczne obojga jego przyszłych

rodziców oraz wyeliminowanie lub co

najmniej ograniczenie czynników, które mogą

zagrażać rozwojowi dziecka w momencie

zapłodnienia, w czasie ciąży i porodu
Należy zachęcać pary planujące poczęcie

dziecka do zgłoszenia się na wizytę do

lekarza rodzinnego i ginekologa.
W przypadku wystąpienia lub podejrzenia w

rodzinie

-

chorób

genetycznie

uwarunkowanych konieczne jest zgłoszenie

się do poradni genetycznej (Mazurczak,

2008).

Dzięki postępowi medycyny można obecnie

zapobiegać wielu wadom wrodzonym, w tym

zwłaszcza wadom cewy nerwowej.
Cewa nerwowa tworzy się i zamyka między

16 a 28 dniem od zapłodnienia, a więc wtedy,

gdy większość kobiet nie wie, że jest w ciąży.
Z przedniego odcinka cewy rozwija się

mózgowie, z tylnego – rdzeń kręgowy.

Skutkiem zaburzeń w zamykaniu się cewy

nerwowej

może

być:

bezmózgowie,

przepukliny

okolicy

głowy

(oponowa,

mózgowa,

oponowo-mózgowa)

oraz

przepukliny kręgosłupa (oponowa, rdzeniowa,

oponowo-rdzeniowa). Dzieci z tymi wadami

często nie przeżywają, u innych, mimo

leczenia chirurgicznego, występują trwałe

zaburzenia lokomocji, oddawania moczu i

czynności jelit.

Do

czynników

(teratogennych)

zwiększających ryzyko wystąpienia wad cewy

nerwowej

należy

niedobór

kwasu

foliowego (witaminy z grupy B).
Z tego powodu w wielu krajach, także w

Polsce, zaleca się kobietom w wieku

rozrodczym (15–49 lat):
• przyjmowanie codziennie kwasu foliowego

w postaci tabletek, w dawce 0,4 mg (preparat

FOLIK); u kobiet, które poprzednio urodziły

dziecko z wadą cewy nerwowej lub w rodzinie

wada ta występowała, zaleca się dawkę

dzienną 4 mg;
• spożywanie żywności naturalnie bogatej w

foliany: warzywa zielono-liściaste, rośliny

strączkowe, owoce cytrusowe i orzechy

(Mierzejewska, 2008).

Od 1999 r. realizowany jest w Polsce

(głownie

przez

pracowników

stacji

sanitarno- epidemiologicznych i pielęgniarki

szkolne)

program

edukacyjny

dla

młodzieży w wieku 16–24 lata „Już teraz

mogę zadbać o zdrowie swojego

przyszłego dziecka” (Woynarowska i in.,

1999, 2004).

Celem

programu

jest

zachęcanie

dziewcząt i młodych kobiet do codziennego

przyjmowania kwasu foliowego, a także

uświadamianie młodym ludziom ich własnej

roli, jako przyszłych rodziców, w tworzeniu

szans na zdrowie i dobrą jakość życia ich

dziecka.
Program ten jest dostępny na stronie

internetowej Instytutu Matki i Dziecka:

www.imid.med.pl

Badania - kobieta planująca ciążę powinna

sprawdzić, czy jest uodporniona (ma

przeciwciała):
• przeciw różyczce,
• wirusowemu zapaleniu wątroby typu B

(WZW typu B). W przypadku braku przeciwciał

powinna się zaszczepić (po szczepieniu

konieczny

jest

3-miesięczny

okres

zapobiegania ciąży),
• zachęca się przyszłą matkę, a także ojca, do

wykonania testu w kierunku zakażenia HIV

(ciężarnej - dwukrotnie wykona ginekolog),
• niezbędne jest wyleczenie ostrych chorób

(np. zakażeń układu moczowego),
• w przypadku chorób przewlekłych kontakt z

lekarzem specjalistą w celu ewentualnej

modyfikacji leczenia.

Organizm kobiety i rozwijający się w nim

płód stanowią jedność.
Zaspokajanie potrzeb biologicznych

matki jest więc równoznaczne z

zaspokajaniem potrzeb dziecka

Potrzeby ciężarnej - szczególne znaczenie

mają cztery grupy zachowań kobiety

ciężarnej:
1. Prozdrowotny styl życia, w tym

szczególnie:
• Racjonalne żywienie:
– pokrycie zwiększonego zapotrzebowania

energetycznego

o

ok.

300

kcal/

dziennie w stosunku do okresu sprzed ciąży

w II i III trymestrze ciąży; w I trymestrze

tylko u kobiet z niedoborem masy ciała,
– urozmaicona dieta ze szczególnym

uwzględnieniem:

mleka

i

jego

przetworów (główne źródło wapnia -

zapotrzebowanie

do

1300

mg/dzień),

produktów

zawierających

błonnik

(zapobieganie zaparciom), kwas foliowy,

żelazo (zapobieganie niedokrwistości), ryb

morskich(jod),

– przyjmowanie kwasu foliowego w

tabletkach (0,4 mg) do 12 tygodnia ciąży

(lekarz może zalecić zwiększenie dawki),
– ograniczanie spożycia: soli kuchennej;

kawy, coca-coli, pepsi-coli (nadmiar

kofeiny zwiększa ryzyko poronienia

i

przedwczesnego porodu); mocnej herbaty

(zawiera kofeinę i teinę, które utrudniają

wchłanianie

żelaza);

produktów

wzdymających (kapusta, cebula);

•

Aktywność fizyczna - niezbędna dla

utrzymania dobrej kondycji psychofizycznej i

przygotowania się do porodu. Zalecane

ćwiczenia co najmniej 20 minut dziennie,

w tym chód i pływanie. Należy ograniczyć

ćwiczenia o dużej intensywności wysiłku,

uprawianie sportów, w czasie których

występują wstrząsy miednicy małej;
•

Kontrolowanie

i

utrzymywanie

odpowiedniej masy ciała. Optymalny

przyrost

masy

ciała

podczas

ciąży

pojedynczej powinien wynosić średnio 12,5

kg (11–14 kg), w tym: w pierwszym

trymestrze: 0–2 kg; w drugim: 5–6 kg; w

trzecim: 4–5 kg). Zbyt mały przyrost

(zwłaszcza u kobiet z niedoborem masy

ciała) zwiększa ryzyko małej urodzeniowej

masy ciała dziecka;

• Pielęgnacja ciała – utrzymywanie

właściwej higieny narządów płciowych

(zapobieganie

zakażeniom

układu

moczowego oraz pochwy), jamy ustnej

(zapobieganie stanom zapalnym dziąseł);

pielęgnacja piersi (hartowanie brodawek);

noszenie odzieży nieuciskającej, z tkanin

naturalnych oraz obuwia na płaskim

obcasie;
2. Eliminowanie zachowań ryzykownych

oraz unikanie czynników teratogennych

- wrażliwość na działanie tych czynników

zależy od stadium rozwoju zarodka/płodu.
Największa jest w okresie od 18 do 60 dnia

rozwoju, ze szczytem w 30 dniu, ale

istnieją tu pewne różnice zależne od czasu i

tempa rozwoju poszczególnych narządów.

Największe zagrożenie (okres krytyczny) dla

rozwoju mózgu występuje między 3 a 16

tygodniem, ale do jego uszkodzenia może

dojść

również

pod

koniec

okresu

płodowego, gdy rozwój tkanki nerwowej jest

bardzo intensywny. Odporność na działanie

rożnych

czynników

wzrasta

wraz

z

zaawansowaniem w rozwoju.
3. Korzystanie z opieki zdrowotnej.

Kobieta ciężarna powinna być pod stałą

opieką lekarza ginekologa. Pierwsza

wizyta powinna odbyć się nie później niż w

6–8 tygodniu ciąży. Niezbędna jest także

opieka

stomatologiczna.

Wyleczenie

próchnicy zębów i innych stanów zapalnych

w jamie ustnej u matki i zamieszkujących

z

nią

osób

zapobiega

wczesnemu

zakażeniu

jamy

ustnej

niemowlęcia

bakteriami kwasotwórczymi i wczesnemu

rozwojowi próchnicy zębów mlecznych.

4. Przygotowanie się do: porodu, opieki

nad noworodkiem i rodzicielstwa -

najkorzystniejszą formą tego przygotowania

jest uczęszczanie przyszłej matki, a także

ojca, do szkoły rodzenia.
Celem tej szkoły jest: fizyczne przygotowanie

kobiety

do

porodu

(ćwiczenia

ogólnousprawniające,

relaksacyjne

i

oddechowe), karmienia piersią, a także

budowanie poczucia więzi psychicznej

przyszłych rodziców i pomoc w dojrzewaniu do

ról rodzicielskich.

Rodzaj i terminy świadczeń określono w

opracowaniu

„Standard

opieki

okołoporodowej nad kobietą w okresie

fizjologicznej

ciąży,

fizjologicznego

porodu,

połogu

oraz

opieki

nad

noworodkiem”.
Standard

opracowany

przez

zespół

ekspertów

powołanych

przez

Ministra

Zdrowia będzie zatwierdzony do końca 2010

r.