Klasa średnia

Socjologia 2008

Agenda

• Klasa średnia vs społeczeństwa klasy

średniej

• Stara „klasa średnia”: początki etosu
• Stabilizacja i deficyt znaczenia
• Nowa „klasa średnia”: pozycja rynkowa,

sytuacja pracy i styl życia (status)

• Polskie precedensy
• Socjalizm
• Czas transformacji ustrojowej: narodziny

polskiej klasy średniej?

Klasa średnia vs

społeczeństwa klasy

średniej

• W Polsce termin „klasa średnia” pojawił

się już na początku XIX wieku, nie miał
jednak znaczenia analitycznego

• W języku socjologii termin upowszechnił

się dzięki pracom badaczy
amerykańskich (William Lloyd Warner,
„Social Class in America”, 1949)

• JEDNAK: czy klasa taka w ogóle dzis

istnieje? Czy istaniała kiedykolwiek?

Klasa średnia vs

społeczeństwa klasy

średniej

H. Domański:
• „nie ma klas średnich, są tylko społeczeństwa

klasy średniej”

• Klasa średnia nie spełnia kryteriów

definicyjnych grupy społecznej (więź

subiektywna), być może nie spełnia też

kryteriów kategorii społecznej (świadomość

posiadania wspólnych cech)

• Nie istnieje klasa średnia jako grupa

społeczna; to raczej nazwa szczególnego

typu postaw i orientacji życiowych

Stara „klasa średnia”:

początki etosu

•

Czy tak było zawsze?

•

Gniazdem „klasy średniej” było

mieszczaństwo; mieszczanie stanowili bez

wątpienia grupę

•

Wspólnotę ich interesów wyznaczał fakt

zamieszkiwania w granicach zbiorowości

terytorialnej

•

Mieszczanie: kupcy, rzemieślnicy, agenci

handlowi, przedstawiciele wolnych zawodów

pracujący na własny rachunek  zapowiedź

przyszłego rozwarstwienia „klasy średniej”

Stara „klasa średnia”:

początki etosu

• Mieszczanie: pośrodku drabiny społecznej
• Powyżej mieszczaństwa: arystokracja,

szlachta, właściciele ziemscy (1,5%
dorosłej ludności Anglii, Francji, Holandii
w XVII; w Polsce – 10% ludności)

• Poniżej mieszczaństwa: chłopstwo,

wiejska i miejska biedota (wyrobnicy,
wozacy, tragarze, włóczędzy, żebracy,
najemni żołnierze itp..)

Stara „klasa średnia”: początki

etosu

Dochody rodzin w Anglii:

Warstwa/r

ok

1688

1803

„Peers”

2800

8000

Kupcy

200

800

Prawnicy

140

350

Robotnicy

b.d.

31

Stara „klasa średnia”:

początki etosu

• Mieszczaństwo: siedlisko nowych postaw

(niezależność, odejście od ograniczeń
tradycji, poczucie autonomii,
przedsiębiorczość)

• Podłoże tych postaw: wzajemny związek

między a) nowymi doktrynami religijnymi i
ideologiami zachęcającymi do pomnażania
zasobów i przedsiębiorczości oraz

b) rozwojem kapitalistycznych stosunków

rynkowych

Stara „klasa średnia”:

początki etosu

• Stara klasa średnia „wyodrębniała” się z

mieszczaństwa w państwach kapitalistycznych
od szesnastego do osiemnastego wieku.

• W skład tej klasy wchodzili sklepikarze, drobni kupcy,

właściciele warsztatów rzemieślniczych i składów,
agenci handlowi, bankierzy, inwestorzy, pracownicy
administracji państwowej, lekarze, prawnicy,
naukowcy, przedstawiciele the professions (wolnych
zawodów), a w Stanach Zjednoczonych także farmerzy.

• Za ojczyznę klasy średniej uznaje się Anglię

Stara „klasa średnia”:

początki etosu

• Wiek XVIII: rodzi się wiara w „stan średni” jako
symbol emancypacji i ostoję licznych cnót

(rozwagi, obowiązkowości, pilności)

James Stuart Mill (1824) :
• „klasa średnia ponad wszelką wątpliwość

zrzesza największą proporcję inteligencji,

pracowitości i bogactwa istniejących w

państwie”

• „kupiec, przemysłowiec, artysta, naukowiec to

ludzie, którzy myślą za wszystkich innych i oni

właśnie tę klasę tworzą”

Stara „klasa średnia”:

początki etosu

• Etos klasy średniej wyraża filozofia utylitaryzmu
• Publikacja książki Samuela Smilesa „Self-Help”

(1859): gloryfikacja indywidualizmu i

kapitalizmu jajko systemu zapewniającego

sukces wszystkim wytrwałym, zdolnym i

przedsiębiorczym

• Teza Smilesa: rozwój Anglii, najbogatszego kraju

świata, dokonał się w wyniku nagromadzenia

talentów i inicjatywy jednostek, które wyzwoliły

się ze stanu bezwolnej uległości wobec państwa,

cechu, Kościoła, wspólnoty sąsiedzkiej

Stabilizacja i deficyt

znaczenia

• II poł. XIX wieku „stan średni”

obejmuje już znaczącą część ludności:

• W 1851 r w Anglii przedsiębiorcy,

farmerzy, wolne zawody i urzędnicy

stanowią 10% czynnych zawodowo, w

1881 – 14%

• Zamożne mieszczaństwo zaczyna

nadawać „ton” aktywności kulturalnej i

publicznej

Stabilizacja i deficyt

znaczenia

Inicjatywy mieszczańskie w Anglii:
• Systematyczne przestrzeganie

codziennej higieny

• Rytuał wspólnych obiadów i kolacji
• „Savoire vivre” obejmujący liczne

tabu (od nieużywania wulgarnych
wyrazów do nakazu dyskretnego
wycierania nosa)

Stabilizacja i deficyt

znaczenia

Inicjatywy mieszczańskie w Anglii..
• Powołanie administracji zajmującej

się sprzątaniem ulic

• Tworzenie jadłodajni ulicznych
• Zakładanie czytelni, szpitali, patronat

nad organizacjami religijnymi

• Utworzenie systemu szkół

publicznych

Stabilizacja i deficyt

znaczenia

W Niemczech:
• gwałtowny rozkwit towarzystw

gimnastycznych, klubów sportowych,
organizacji zajmujących się krzewieniem
sztuki

W Holandii, Belgii:
• finansowanie publicznych muzeów, parków,

galerii konkurujących z ekspozycjami
dostępnymi tylko arystokracji

Stabilizacja i deficyt

znaczenia

• We Francji…
• powstają słynne instytucje

edukacyjne: Ecole des Arts et
Metiers, Ecole Polytechnique,
Ecole Centrale (kształcące
inżynierów i urzędników)

Stabilizacja i deficyt

znaczenia

W całej zachodniej Europie dokonuje się

wielki proces instytucjonalizacji statusu

wolnych zawodów:

• powstają ogólnokrajowe towarzystwa

prawników, inżynierów budownictwa

lądowego, architektów, chemików,

lekarzy...

• rezultat: profesjonalizacja, wyzbywanie

się amatorszczyzny i szarlatanerii

Stabilizacja i deficyt

znaczenia

• Czy „stara” klasa średnia odniosła sukces?

TAK - ustaliła reguły funkcjonowania
społeczeństw zachodnioeuropejskich;
stworzyła ich instytucjonalną infrastrukturę,
rozwinęła do dojrzałej postaci
„społeczeństwo obywatelskie”

• Mimo tego nie odgrywała większego

znaczenia politycznego

• Warstwę rządzącą nadal tworzyli arystokraci

Stabilizacja i deficyt

znaczenia

• „Klasa średnia” nie miała

reprezentacji politycznej

• W Anglii nie stała się nią partia

liberalna – kontrolowana przez

arystokrację i finansjerę;

• Polityczne ambicje „klasy średniej”

nie mogły się pojawić, ponieważ

klasa ta uległa bardzo

zaawansowanemu rozwarstwieniu

Nowa klasa średnia

• Fenomen przełomu wieków XIX/XX:

masowy wzrost liczby pracowników
umysłowych (np. w Niemczech 1907-
1925: o 98%)

• Powstają nowe hierarchie zawodowe: rola

inteligencji, intelektualistów, kadr
administracyjno-zarządzających, wolnych
zawodów; wzrost udziału liczbowego tych
kategorii wśród zawodowo czynnych

Nowa klasa średnia

• Co oddziela „nową klasę średnią” od

niższych segmentów struktury społecznej?

a) umysłowy charakter pracy
b) praca „na swoim”, na własny rachunek
• Od elity ?
a) brak wielkiej własności
b) pułap najwyższych stanowisk w aparacie

państwa i gospodarce

Nowa klasa średnia

Wyróżniki „nowej klasy średniej” (D.

Lockwood, 1959):

a) pozycja rynkowa
b) sytuacja pracy
c) styl życia

Nowa klasa średnia

• Pozycja rynkowa: wysokość dochodów, praca

najemna lub średnia własność jako ich źródło,

pewność zatrudnienia, możliwość awansu i kariery

• rozpiętości dochodów wewnątrz klasy sięgają

kilkudziesięciu procent

• są jednak przeciętnie wyraźnie wyższe niż dochody

robotników, niższego personelu technicznego

• Specyfika klasy średniej: składnikiem dochodów są

różne dodatki pieniężne (fringe benefits) : wyższe

ubezpieczenia, emerytury, komfortowa opieka

medyczna

Nowa klasa średnia

• Sytuacja pracy: umysłowy charakter

czynności zawodowych

• Żywiołem człowieka klasy średniej jest biuro
Konsekwencje tej sytuacji:

niezależność od pracy maszyn,
większy zakres kontroli nad tym, co się robi
brak bezwzględnego podporządkowania reżimowi pracy

zespołowej

brak pracy w systemie akordu – na ocenie pracy nie ważą tak

bardzo wymierne kryteria efektywności

większe gwarancje zatrudnienia niż w przypadku robotników

Nowa klasa średnia

Konsekwencje sytuacji pracy:
• duże znaczenie zdolności

„autoprezentacji”

• konieczność okazywania entuzjazmu i

inicjatywy

• możliwa „dekwalifikacja” pracy biurowej

w wyniku automatyzacji/informatyzacji

• zmniejszenie udziału pierwiastka

„koncepcyjnego” w pracy

Nowa klasa średnia

Styl życia: orientacje i normy kierujące

działaniami ludzi „klasy średniej”

• Miejsce zamieszkania: dzielnice willowe,

własny dom lub apartament; dla upper-

middle class regułą jest posiadanie kilku

rezydencji

• Wzór życia rodzinnego: później zawierane

małżeństwo, mniejsza liczba dzieci; wysokie

wymagania stawiane dzieciom: aspiracje

edukacyjne  renomowane szkoły

podstawowe, średnie i wyższe

Nowa klasa średnia

Styl życia..
• Sposób spędzania wolnego czasu: golf,

tenis, żeglarstwo, alpinizm, sporty
ekstremalne, podróże, wakacje
koniecznie w modnych kurortach;
posiadanie sprzętu sportowego

• Kolekcjonerstwo: działa sztuki, antyki

itp..

Nowa klasa średnia

Styl życia..
• styl życia należy utrzymać
• za wystawną konsumpcją kryje się

bardzo wytężona praca

• składnikiem etosu „nowej klasy

średniej” pozostają indywidualizm,
wytrwałość, dążenie do sukcesu

Polskie precedensy

• Pojęcie klasy średniej pojawiło się w

piśmiennictwie polskim na początku
XIX wieku

• Zauważa ktoś w pamiętniku: „w

średniej to klasie ludzi, równie
odległej od bogactwa, co od nędzy,
rodzi się prawdziwe światło, z której
rozszerza się na wielkich panów i lud”

Polskie precedensy

• Posługiwanie się tym terminem

częstsze stało się jednak dopiero
pod koniec XIX wieku, choć nadal
chętniej i częściej posługiwano się
określeniami

takimi

jak

ziemiaństwo,

inteligencja,

mieszczaństwo,

chłopstwo,

robotnicy

Polskie precedensy

• W Polsce W XIX w. kapitalizm na ziemiach

polskich wkraczał na podobną drogę, jaką

wcześniej przeszły Anglia czy Holandia.

• Trzy procesy upodobniały polskie ziemie do

innych regionów Europy:

a)      akumulacja pierwotna, czyli gromadzenie

kapitałów niezbędnych dla uruchomienia działalności

gospodarczej w przemyśle, handlu i innych dziedzinach

gospodarki

b)      uwolnienie siły roboczej z rolnictwa do innych

działów gospodarki

c)      stopniowe wzmacnianie pozycji ekonomicznej i

społecznej burżuazji

Polskie precedensy

Cechy specyficznie polskie formowania się

struktury społecznej kapitalizmu:

• dla uformowania się klas średnich we

wszystkich krajach czynnikiem kluczowym
była oddolna inicjatywa gospodarcza
środowisk

mieszczańskich;

w

Polsce

inicjatywa ta została przytłumiona przez
długotrwałą

dominację

gospodarki

folwarczno-pańszczyźnianej

(podobne

opóźnienie wystąpiło w Portugalii i Hiszpanii)

Polskie precedensy

• brakowało wielopokoleniowej

tradycji budowania wielkich
fortun; brakowało nakładania się na
siebie dorobku wielu generacji
przekazujących stery interesów
rodzinnych – brakowało zatem
pewnego rodzaju wiedzy; stąd mowa o
niedojrzałości tych, którzy na ziemiach
polskich tworzyli kapitalizm

Polskie precedensy

• brakowało też stabilnego systemu

politycznego i stabilnej gospodarki;
upadek państwa polskiego przerwał
proces formowania się mieszczaństwa,
jego emancypacji politycznej i
ekonomicznej. Po rozbiorze Rzplitej
nastąpiło załamanie gospodarcze,
wrócił feudalizm, choć w osłabionej
formie

Polskie precedensy

• brakowało oczywiście promocji

wzrostu

gospodarczego

ze

strony

państwa;

brakowało

instytucji

gwarantujących

opłacalność

długofalowych

inwestycji

Polskie precedensy

• w czasie, gdy inni w Europie tworzyli

podwaliny dobrobytu, w społeczeństwie
polskim pozbawionym własnego państwa
nie było warunków do powstania ideologii
bogacenia się, idei wytrwałej pracy;

• warto

dodać,

że

hasła

walki

o

niepodległość odciągały znaczna część
społeczeństwa

od

ideałów

mieszczańskich

Polskie precedensy

• czynnikiem

hamującym

rozwój

rodzimej klasy średniej był stosunkowo

duży

udział

w

tej

grupie

przedstawicieli innych narodowości,

zachowujących

kulturalną

i

językową odrębność: w Wielkopolsce

np. odsetek ludności niemieckiej wśród

właścicieli przedsiębiorstw handlowych

wynosił aż 71% (przy ogólnej liczbie

44% Niemców w ludności Wielkopolski)

Polskie precedensy

• ziemiańsko-burżuazyjne

sojusze

stawiały burżuazję w roli petenta, a
nie

równorzędnego

partnera;

pionierami kapitalizmu na ziemiach
polskich byli przedstawiciele szlachty
– i Staszic i Lubecki reprezentowali
stan

szlachecki;

„burżua”

w

kontaktach z arystokracją zachowywał
się w sposób uniżony

Polskie precedensy

• utrzymywała się awersja do

niektórych

zajęć

–

w

szczególności do zajęć handlowych
i

rzemieślniczych

(warto

wspomnieć że dopiero w 1775 roku
Sejm zniósł zakaz zajmowania się
działalnością

bankierską

i

handlową przez szlachtę)

Polskie precedensy

Mentalność szlachty:
• przeciętny ziemianin nie był próżniakiem,

brakowało mu jednak rzutkości i umiejętności

przystosowania się do nowych warunków

• był oszczędny i równocześnie rozrzutny –

żałował sobie na ubiór, ale musiał kupić parę

koni, wydawał na rosowe psy myśliwskie, na

obchody rozmaitych uroczystości – chrzcin,

wesel

• nie wykazywał stałego zainteresowania

działalnością przynoszącą dochód

Polskie precedensy

Mentalność szlachty:
• rytm

życia

szlachty

nie

był

podporządkowany kalkulacji, oszczędzaniu i
dążeniu do zysku; szlachta niechętnie
poddawała się rygorom i dyscyplinie rynku
kapitalistycznego

• przez długi czas wartością samą w sobie

było szlachectwo – uzyskanie statusu
szlachcica było cenniejsze niż zysk i sukces
finansowy

Polskie precedensy

• w krajach takich jak Portugalia czy

Hiszpania adaptacja do struktur rynkowych
dokonywała się równie wolno, jak w Polsce;

• jednak ostatecznie przy dokonał się tam

zwrot w kierunku kapitalizmu –

• w Polsce taki zwrot nie nastąpił – dlatego,

że czynnikiem blokującym stały się zbyt
krótki

czas

niepodległości,

wojna

i

ustrojowe rozwiązania socjalizmu…

Socjalizm

• socjalizm wyeliminował wielki kapitał,

podważył

ekonomiczną

rację

bytu

średnich i drobnych właścicieli

• gospodarka została poddana zarządzaniu

sprzecznemu z rzeczywistością,

• negatywny wpływ socjalizmu zaznaczył

się w braku inicjatywy i paraliżu
przedsiębiorczości

;

położył

kres

rozwojowi orientacji klasy średniej

Socjalizm

Paradoksy socjalizmu…

• atmosfera stałego zagrożenia nie kłóciła

się z nieustającą prosperity w sferze
finansowej;

• przedstawiciele tzw. prywatnej

inicjatywy należeli do najlepiej
sytuowanych segmentów struktury
społecznej w socjalizmie;

Socjalizm

Paradoksy socjalizmu…
• w gospodarce państwowej podzielonej na

monopole sektor prywatny też miał swój
monopol - sferę usług, których nie
zapewniał obywatelom sektor
uspołeczniony;

• prywatne warsztaty zajmowały się naprawą

samochodów, sklepy i stragany dostarczały
brakujących części zamiennych, taksówkarze
mogli przebierać w pasażerach itp..

Socjalizm

Paradoksy socjalizmu…
• firmy prywatne nie były skrępowane

regulacjami prawnymi obowiązującymi

w przedsiębiorstwach

• właściciele mogli ustalać płace w

trybie indywidualnych umów, zmieniać

profil

świadczonych

usług

lub

produkcji

w

zależności

od

zmieniającego się popytu

Socjalizm

• sektor prywatny dość sprawnie „ściągał” z

rynku nadwyżkę pieniądza, którego nie można
było wydać w sektorze upaństwowionym

• w szerokich kręgach społeczeństwa przeważał

na ogół niechętny stosunek do „prywaciarzy”,
negatywne postawy i oceny ich działalności
(uważano na przykład, że zarobki
przedsiębiorców są niesprawiedliwie wysokie,
że dostarczają usług i produktów bardzo
niskiej jakości)

Transformacja

• W pierwszych latach zmian po 1989 roku

następuje wyraźne rozwarstwienie dość
jednolitej grupy prywaciarzy z okresu
komunistycznego

• Pierwsze publikowane listy najbogatszych

Polaków są tego dowodem – w latach 1992-
1993 najwyższe dochody przedsiębiorców
wynosiły do kilkuset milionów dolarów rocznie;

• dół listy najbogatszych zajmowali ludzie o

dochodach 2-3 miliony dolarów;

Transformacja

• Kategoria

średnich

i

drobnych

przedsiębiorców także przechodzi ewolucję
w wymiarze dochodów: najpierw następuje
gwałtowna

poprawa

położenia

materialnego – chodzi o lata 1989-1991;
następnie zaś…

• równie gwałtowna tendencja spadkowa.

Poziom

dochodów

uzyskiwanych

z

prywatnej przedsiębiorczości zbliża się do
średniej krajowej

Transformacja

Dlaczego tak się dzieje?
• Reżyserem są obiektywne prawa

rynku.

Najpierw

mieliśmy

do

czynienie

z

eksplozją

przedsiębiorczości i eksplozją popytu –
uwolniony

rynek

sprawił,

że

w

pierwszym okresie popyt przerastał
możliwości producentów. Otwierała się
wielka przestrzeń zarabiania.

Transformacja

• Dość szybko – bo już w latach 1992-

1993 następuje zrównoważenie popytu
– prywatnych przedsiębiorców jest
nieporównanie więcej niż w 1989 roku.

• Aby zdobyć klienta, trzeba stawić czoła

konkurencji – gospodarka staje się
dziedziną wygranych i przegranych, nie
wszyscy wygrywają, tak jak na początku
przemian.

Transformacja

• W walce o klienta zaczyna liczyć

się reklama, kryteria jakości
produkcji lub usług, zróżnicowanie
asortymentu oferowanego klienteli.

• Nie wszyscy zrozumieli te

wyzwania – część (i to znaczna)
przedsiębiorców pozostała przy
tradycyjnych formach działania

Transformacja

W rezultacie…
• sektor prywatny przestaje być

uprzywilejowana

enklawą,

posiadającą

monopol

na

czerpanie wysokich zysków;

Transformacja

Skąd przybyli ludzie naszego kapitalizmu?
• z handlu uspołecznionego (własne sklepy i hurtownie

zakładają byli pracownicy handlu uspołecznionego),

• państwowe przedsiębiorstwa przemysłowe dostarczają

inżynierów, informatyków,

• państwowe banki – kadrę dla prywatnych instytucji

finansowych;

• ma miejsce rekrutacja do kapitalizmu z kręgów tradycyjnego

rzemiosła

• obywatele inwestują własne oszczędności (głównie dolarowe)
• wreszcie – polski kapitalizm to także członkowie aparatu

partyjnego w rolach przedsiębiorców, tzw. nomenklatura,

która sprawnie uwłaszcza się na gruzach gospodarki
socjalistycznej

Transformacja

Pozycja klasy średniej na rynku:
• aprecjacja wiedzy – posiadanie wiedzy,

specjalistycznych umiejętności, niemal od

początku przemian oznaczała większe szanse

na rynku pracy)     

• przyczyną tego było zniesienie socjalistycznych

zasad (istnienie przywilejów branżowych,

reglamentowanie przez państwo tych

przywilejów, które ograniczały zróżnicowanie

zarobków według zasad obowiązujących w

społeczeństwach zachodnich

Transformacja

• Pojawiły się tendencje do organizowania się

ludzi wykonujących zawody klas średnich; wiele

środowisk podjęło próby kodyfikacji etycznych

zasad zawodów (dziennikarze, ekonomiści, także

socjologowie, adwokaci, lekarze, inne

środowiska)

• Pojawiły się zupełnie nowe zawody – np. zawód

maklera, brokera, logistyka, PR, specjalisty w

zakresie zarządzania zasobami ludzkimi …)

• Rozwój systemu szkolenia nastawionego na

formowanie profesji typowych dla klasy średniej

(boom szkół zarządzania, marketingu, biznesu)

Transformacja

• Sytuacja pracy
nieco zbliżona do znanej na

zachodzie Europy (autonomia,
mniejsze zagrożenie bezrobociem,
możliwości awansu/kariery)

Transformacja

Styl życia …
• Wśród części naszych

przedstawicieli „stanu średniego”
jest niemal tożsamy z zachodnim
(te same zajęcia w czasie wolnym,
to samo dążenie do zamieszkania
w specjalnych dzielnicach, to samo
aspirowanie do edukacji)

Czy Polska jest

społeczeństwem „klasy

średniej”?

• Nie

• Społeczeństwo klasy średniej jest tworem

historycznym – zrodziło się w wyniku konfiguracji

bardzo szczególnych okoliczności

• Kryterium wyodrębnienia są orientacje życiowe 

indywidualizm, autonomia, dyscyplina,

przedsiębiorczość – to pojawia się u nas, ale …

• brakuje ciągle zaawansowanej postaci

SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO  czyli tego

zespołu instytucji i zwyczajów, który rozwijał się od

rewolucji francuskiej i nabrał kształtu w XIX wieku

na skutek inicjatyw, jakie stan średni podejmował w

interesie własnym i innych grup społecznych