Metodologia
badań
demograficznych

Zakład Zdrowia Publicznego

Akademii Medycznej w Warszawie

Metoda oznacza realizację procesu
poznawczego, czyli uzyskania wiedzy
naukowej.

Termin ten zakłada istnienie
uniwersalnych procedur badania
naukowego, tj. dokonywania
obserwacji, gromadzenia danych
dotyczących rzeczywistości i ich
analizy. Jego cechą jest m. in.
systematyczność badania naukowego
wiodąca od stawiania pytań i
formułowania hipotez badawczych.

Podstawowy element metody stanowi
teoria naukowa. Pewna metodologia
stwarza przesłanki dla samej metody
badawczej, natomiast istniejąca
specyficzna teoria odnosząca się do
przedmiotu badania pozwala na
sformułowanie problemu badawczego,
postawienie pytań i hipotez, sam zaś
proces badawczy może przyczynić się
do zakwestionowania, rozszerzenia lub
modyfikacji istniejącej teorii
specyficznej lub stworzenia nowej.

Istotną cechą demografii jako
dyscypliny naukowej jest to, że:



zmierza ona do ustalenia
prawidłowości zjawisk ludnościowych
w określonych warunkach
historycznych lub kontekście
politycznym, ekonomiczno-
społecznym i kulturowym,



ważny element metody badawczej
stanowi analiza ilościowa, właściwa
badaniom zjawisk masowych.

Podstawowym instrumentem
analizy demograficznej jest zbiór
technik statystycznych.

Problemy badawcze rozpatrywane
na gruncie demografii są
najczęściej wyrażane za pomocą
mierzalnych kategorii.

Pomiar określonej kategorii
demograficznej polega na bezpośrednim
zsumowaniu faktów czy zdarzeń.

Na przykład wielkość populacji to suma
mieszkańców określonego terytorium w
określonym momencie. Natężenie
płodności wyrażone za pomocą
ogólnego współczynnika płodności to
iloraz sumy osób nowo narodzonych w
pewnym okresie oraz sumy kobiet
między 15 i 50 rokiem życia w
momencie środkowym tego okresu.

Podstawowe badania
demograficzne wykorzystują
źródła danych tworzone i
utrzymywane przez statystykę
państwową. Źródła te (np. rejestry
ruchu i stanu ludności oraz spisy
ludności) maja charakter.
powszechny (obejmują wszystkie
zdarzenia czy fakty) i generują
dane o charakterze bieżącym lub
systematycznym (powtarzalnym
co pewien czas).

Oprócz tego w badaniach

demograficznych są

wykorzystywane źródła

incydentalne, tworzone na potrzeby

„badań specjalnych”.

Część z nich jest również

generowana przez statystykę

państwową, jednak większość

wywodzi się z autonomicznych

inspiracji badawczych.

Szczególne znaczenie w demografii

mają dane uzyskiwane z sondaży

realizowanych za pomocą technik

zapożyczonych z socjologii, z reguły

wykorzystujących metodę

reprezentacyjną.

Ważna cecha metody demografii

wynika z jej interdyscyplinarności, z

faktu częściowego nakładania się na

siebie obszarów badawczych różnych

dyscyplin nauki, nie tylko należących

do nauk społecznych.

Badania demograficzne podejmują z

reguły reprezentanci różnych dyscyplin

lub badacze mający przygotowanie

zawodowe charakterystyczne dla tych

dyscyplin, np. biologii, ekologii,

antropologii, statystyki, matematyki,

ekonomii, socjologii, historii, nauk

medycznych, geografii i innych.

Każda z tych dyscyplin wnosi do badań

demograficznych nowy wymiar, co

powoduje, że badania te w dużym

stopniu uwzględniają złożoności

procesów ludnościowych, zwłaszcza ich

uwarunkowań o konsekwencji.

Proces badawczy w demografii

obejmuje nie tylko opis i

systematyzację zjawisk

ludnościowych ale także ich

wyjaśnianie.

Współczesna demografia obfituje

w teorie podejmujące kwestię

przyczynowości.

Rozwój demografii w tej dziedzinie jest

niezadowalający. Główną przyczyną

tego stanu rzeczy jest dysproporcja

między rozwojem technik analitycznych

a rozwojem samej metody badawczej,

na niekorzyść metody.

Perfekcjonizm i wyrafinowanie technik,

zwłaszcza instrumentów analizy

ilościowej, okazują się mało użyteczne

w sytuacji, gdy metoda badawcza nie

zawiera adekwatnych procedur

interpretacji i wyjaśniania wyników

analiz.

ANALIZA
DEMOGRAFICZNA

Analiza demograficzna będąca podstawowym

etapem badania (procesu poznawczego) to

sposób statystycznego opisu i wnioskowania

o zjawiskach ludnościowych na gruncie

demografii. Oprócz tradycyjnych klasycznych

technik statystycznych operuje modelami

zapożyczonymi z innych dyscyplin (głównie

ekonomii) i technikami badania jakościowego

zapożyczonymi głównie z socjologii.

Występuje pewna grupa modeli, które maja

rodowód w samej demografii i są dla niej

specyficzne. Służą rozwiązywaniu zagadnień

analitycznych związanych z badaniem

zjawisk ludnościowych i trudno byłoby je

zastosować do analizy innych zjawisk.

Przykładem jest tzw. model
Bongaartsa (1978) opisujący
rzeczywisty poziom dzietności
jako funkcję poziomu płodności
naturalnej i zbioru zmiennych
pośredniczących, które
odzwierciedlają zachowania
redukujące płodność.

Gdy już został ustalony cel badania oraz

związane z nim pytania badawcze i

hipotezy, typowy zakres analizy

demograficznej obejmuje wybór

miernika badanego zjawiska, obserwację

tego zjawiska i pomiar, a następnie

identyfikację jego cech strukturalnych.

W tym celu dokonuje się kategoryzacji

badanych zmiennych, tworzy

odpowiednie skale pomiarowe, a często

również przeprowadza dekompozycję

wartości liczbowej miernika i jego

standaryzację.

W zależności od celu badania
ustala się także relacje ilościowe
między zmiennymi. Następnie
dokonuje się właściwych
porównań między różnymi
populacjami. Do opisu ostatecznie
używa się na ogół
konwencjonalnych charakterystyk
opisowych analizy statystycznej.

Poziom zjawisk demograficznych w
wyrażeniu realnym jest silnie
jednokierunkowo związany z wielkością
populacji. Np. liczba zgonów w dużej
populacji (np. USA) może być znacznie
większa aniżeli w małej populacji (np.
Haiti), nawet jeśli w tej dużej populacji
ryzyko zgonu jest znacznie mniejsze niż w
małej populacji. W związku z tym zmienne
odzwierciedlające ich poziom są na ogół
przedstawione w wyrażeniu względnym.
Podstawowymi miarami w tego rodzaju
analizie zjawisk demograficznych są miary
natężenia, zwane współczynnikami.

W celu interpretacji jakościowej

analizowanych zjawisk konstruuje się

teoretyczne skale dla wartości różnych

mierników demograficznych, np. skalę

pozwalającą na ocenę zaawansowania

procesu starzenia się, urbanizacji czy

natężenia płodności.

Techniki budowy tych skal na ogół wymagają

dokonania uprzedniego, nie poddanego

uniwersalnemu kryterium, doboru danych

empirycznych, co często prowadzi do

niejednoznacznych lub wzajemnie

sprzecznych interpretacji wyników badań.

Odrębną klasą technik analitycznych,

stosunkowo prostych, lecz mających

ograniczoną użyteczność, SA bilanse zjawisk

ludnościowych.

Odgrywają one jednak podstawową rolę w

szacowaniu poziomu pewnych zjawisk

ludnościowych, nawet stanu populacji w

okresach lub momentach, w których nie

dokonuje się bezpośrednich obserwacji.

W niektórych krajach stan populacji jest

bezpośrednio obserwowalny jedynie w

momencie spisu ludności, jego znajomość w

innych momentach wymaga dokonania bilansu.

Modele demografii matematycznej,
tj. konstrukcje hipotetyczne
zakładające rozkłady badanych
zmiennych, relacje między
zmiennymi oraz ich zmiany w czasie,
a nawet natężenie zjawisk
ludnościowych zgodne z założeniami
badacza czasem bez względu na ich
adekwatność do rzeczywistości.

W demografii matematycznej najbardziej

popularną konstrukcję stanowi model ludności

ustabilizowanej (sformułowany przez A. Lotkę,

rozwinięty m. in. przez A. Rogera), w którym

występuje pewien umowny początkowy stan

populacji oraz pewna początkowa struktura

według wieku, a także założona, stała, lecz

zależna od wieku intensywność wymierania,

prokreacji i migracji.

Cechą populacji opisanej przez ten model jest

zmierzanie z upływem czasu ku pewnemu

stanowi docelowemu, który obejmuje znaną

docelową strukturę ludności według wieku i

znaną docelową przyrostu ludności.

ŹRÓDŁA DANYCH



Rejestry ludności i spisy ludności.



Wszystkie rejestry i spisy mają
charakter powszechny.

Rejestry ludności – są to zbiory

jednostkowych danych, dotyczące

podstawowych faktów demograficznych,

wykorzystywane do celów administracyjnych i

będące podstawowym źródłem statystyki

ludności.

Ich cechami są:



obowiązkowość



aktualność



systematyczność



ciągłość rejestracji

Najstarszym jest ewidencja ruchu naturalnego

ludności, obejmująca urodzenia, zgony i

małżeństwa.

Fakty te są odnotowywane w księgach
stanu cywilnego za pośrednictwem
aktów urodzeń, zgonów i małżeństw.
Uzupełnienie ewidencji ruchu ludności
stanowi w niektórych krajach (np. w
Polsce) ewidencja ruchu
wędrówkowego, odzwierciedlająca
fakty zameldowania lub
wymeldowania, związane z pobytem
stałym lub czasowym.

Innym ważnym rodzajem tego źródła
statystyki są centralne i lokalne
rejestry ludności, zawierające listę
nazwisk osób zamieszkujących w
danej jednostce administracyjnej i ich
adresów, wraz z wybranymi cechami
demograficzno – społecznymi (płeć,
data i miejsce urodzenia, stan cywilny,
poziom wykształcenia).

Służą one do oceny zarówno stanu, jak
i dynamiki ludności.

Rejestry ludności, z wyjątkiem krajów
skandynawskich są stosunkowo
nowym źródłem, na ogół
ustanowionym w XX w. W Polsce
odpowiedni centralny rejestr (PESEL)
został utworzony w 1968 r.

Poprawności danych identyfikacyjnych
służy indywidualny numer nadany
każdej osobie w momencie narodzin
(sporządzenie aktu urodzenia) i
niezmienny do końca jej życia.

Spis ludności – stanowi podstawowe badanie z

zakresu statystyki ludności, mające na celu

zebranie informacji o jej stanie i strukturze

według ustalonych cech demograficznych i

społeczno – zawodowych, w oznaczonym

momencie na określonym terytorium.

Powszechne spisy ludności – obejmujące

wszystkich mieszkańców danego terytorium.

Częściowe spisy ludności – ograniczające się do

części terytorium lub do niektórych kategorii

ludności.

Powszechny spis ludności musi spełniać
trzy warunki:



powszechność – obejmuje całą
ludność, na mocy obowiązku prawnego,



jednoczesność – jest przeprowadzany
w krótkim czasie, zwykle w ciągu kilku
tygodni, a fakty ustala się według ich
stanu w określonym, jednolitym
momencie zwanym momentem
krytycznym spisu,



imienność – każda osoba zostaje
spisana z imienia i nazwiska.

Zasadniczymi pytaniami zawartymi
w formularzach są pytania o
miejsce stałego zamieszkania i
aktualnego pobytu, płeć, wiek, stan
cywilny, obywatelstwo, poziom
wykształcenia, źródła utrzymania,
typ i wielkość gospodarstwa
domowego, wielkość i wyposażenie
mieszkania itp.

Pierwszych fragmentarycznych spisów
ludności dokonywano w starożytnym
Egipcie, Rzymie (tzw. Cenzusy), Persji i
Chinach do celów podatkowych,
wojskowych lub religijnych.

Pierwsze nowoczesne spisy ludności
przeprowadzono w krajach
skandynawskich, np. w Szwecji od 1749
r. co 5 lat, w USA od 1790 r. Od początku
XIX w. w Wielkiej Brytanii, Francji,
Prusach i Austrii. W Rosji dopiera od
1897 r.