DIEGO VELAZQUEZ, LAS MENINAS,
TECHNIKA OLEJNA NA PŁÓTNIE, 1656,
MUZEUM PRADO, MADRYT

Omówienie ikonografii i ikonologii

Osoby na obrazie:

•

Infantka Małgorzata w wieku 5 lat

•

Dwórki (Maria Agustina de Sarmiento – przyklęka i podaje
wodę w dzbanuszku (búcaro) z indyjskiej czerwonej glinki,
którą po wypiciu napoju można było zjeść; druga dwórka to
Isabel de Velasco)

•

Velazquez stojący z paletą i pędzlami przed wielkim
płótnem; na pasku ma zawieszony klucz, insygnium
szambelańskie; ubrany w czarny strój, z widocznymi
białymi rękawami i krzyżem zakonu św. Jakuba Apostoła
(Santiago; był członkiem zakonu Santiago; krzyż św. Jakuba
został domalowany na obrazie po śmierci Velazqueza na
rozkaz króla) na piersi; w momencie powstania obrazu miał
on 57 lat (jednak w obrazie pojawia się bez oznak starości).

Osoby na obrazie c.d.:

•

Na pierwszym planie znajduje się pies, rasy mastiff, za nim
karlica, niemieckiego pochodzenia – Maria Barbola (w stroju
hiszpańskim) oraz karzełek z Italii – Nicolasito, ubrany w
strój francuski (wg przebrzmiałej jak na owe czasy mody).

•

Za nimi znajdują się: ochmistrzyni dworu – Marcela de Ulloa
– w bieli, z czarnym nakryciem głowy, podczas rozmowy z
ochmistrzem (Diego Ruiz de Azcona), ubranym na czarno.

•

W drzwiach José Nieto Velazquez – marszałek królowej – w
czerni, z peleryną i kapeluszem w dłoni, drugą ręką
podtrzymuje zasłonę

•

Lustro w czarnej ramie odbija postaci króla Filipa IV
Habsburga (1605-1665) i jego żonę Mariannę Austriaczkę
(1634-1696)

Osoby na obrazie c.d.:

•

Wnętrze, które zostało przedstawione na obrazie to
sala należąca do pomieszczeń infanta Baltazara
Karola, zmarłego w 1646; po przedwczesnej śmierci
księcia Velazquez otrzymał pozwolenie na
korzystanie z jego komnat, gdzie urządził swoją
pracownię i biuro, konieczne do pełnienia urzędu
marszałka dworu; na obrazie nie przedstawiono
jednak atelier artysty, lecz przestronna salę leżącą
obok jego pracowni.

•

Nad lustrem kopie obrazu Rubensa „Atena i
Arachne” oraz dzieła Jacoba Jordaensa wedle
rysunku Rubensa „Apollo i Marsjasz”; obrazy
skopiował Juan Bautista Martinez del Mazo

Z interpretacji Justiego:

•

Wrażenie stojącego obrazu

•

światło: najpełniej pada na infantkę Małgorzatę, odbijając
się od białego atłasu sukni i złotych włosów; inne postacie
rozstawione są pomiędzy światłem i cieniem, jeszcze inne
zatopione w mroku; obraz namalowany na grubym płótnie;
w cieniach można rozróżnić brązowe, wtarte partie
podmalówki; postaci namalowane szerokimi, szarymi
pociągnięciami pędzla; naturalna barwa postaci i
przedmiotów została odsunięta na bok, malarz pracuje
przede wszystkim światłem i cieniem – stłumiony
zielonkawy niebieski, ciemnozielony; łatwo nałożyć na to
biel; tu i ówdzie wyskakują małe czerwone plamki –
laserunek (ciemna nakładana na jasną, jasna na ciemną –
nie mieszają się ze sobą lecz unoszą się nad sobą)

Z interpretacji de Tolnaya:

•

źródło światła: przez pierwsze okno po prawej stronie (aby
postaci pierwszoplanowe były dobrze oświetlone); zaciemnienie
drugiego i trzeciego okna pozostawia malarza w półcieniu; nikłe
światło przechodzi tez przez ostatnie okno, w tyle za malarzem;
światło na pierwszym planie oświetla jasnoróżową podłogę;
sufit spowity zielono-szarym półmrokiem rozjaśniony jest tylko
światłem z pierwszego i ostatniego okna

•

iluzja realistyczna

•

karły i pies tworzą trójkąt

•

nastrój przytłumiony i spokojny; chłodna gama barwna
(srebrzystoszara tonacja ożywiana kilkoma jaskrawymi
szkarłatnymi plamkami)

•

przedstawienie efektu pracy malarza i siebie przy pracy;
wcześniej w średniowieczu i w renesansie malarze przedstawiali
siebie pokornie schylonych przy pracy, całkowicie oddani pracy

Z interpretacji Jonathana Browna (1):

•

scena przedstawia moment przejścia pary królewskiej;
wszyscy na chwilę zamarli, marszałek królowej podnosi
kotarę, ponieważ para niedługo przejdzie

•

przedstawienie Velazqueza na jednym obrazie z królem
(nawiązanie do relacji Apellesa z Aleksandrem Wielkim –
Apelles, podobnie jak Velazquez miał wyłączne prawo do
malowania portretów swojego pana); obecność władcy
uszlachetnia sztukę

•

na dworze Filipa IV Velazquez pełnił funkcję aposentadora, to
znaczy zajmował się dbaniem o meble i czystość w pałacu;
jedną z ważniejszych funkcji aposentadora było
podtrzymywanie królewskiego krzesła w czasie uroczystości.
Wyrazem obowiązków, ale zarazem przywilejów był klucz,
który otwierał wszystkie drzwi, w tym do komnaty
królewskiej

Z interpretacji Jonathana Browna (2):

•

obraz jest na tyle duży, że przedstawione osoby są mniej
więcej naturalnej wielkości

•

iluzjonizm: artysta skupił uwagę osób przedstawionych na
wejściu królewskiej pary, po drugie nie ujawnił monarchów
bezpośrednio, lecz w odbiciu w lustrze, wreszcie wzmocnił
domyślną obecność pary królewskiej (naturalne rozmiary
obrazu) – podkreślało to ideę, że sam król popiera deklarację
nobilitacji malarstwa

•

jeszcze w siedemnastym wieku malarze byli obciążeni
podatkiem od wytworzonych towarów; dlatego malarze
regularnie stawali przed sądem, aby zwolnił ich od płacenia
tego podatku, co było dla nich upokarzające (El Greco w 1607
wygrał taki proces). Dopiero pod koniec XVII wieku malarstwo
zostało uznane za sztukę a nie za rzemiosło, jak dotąd. Wtedy
też malarze zostali ostatecznie zwolnieni z płacenia podatków

Z interpretacji Jonathana Browna (3):

•

Velazquez piął się po szczeblach dworskiej kariery: najpierw był niższym urzędnikiem od
królewskich komnat, potem konstablem, następnie miał dostęp do prywatnym komnat
króla, co było sporym wyróżnieniem. Jego największym marzeniem było jednak
otrzymanie tytułu szlacheckiego. Wzorem dla niego był Peter Paul Rubens, któremu
udało się uzyskać szlachectwo w 1631 roku (być może też kopie obrazów Rubensa na
obrazie nie są przypadkowe). Szlachectwo uzyskał również Tycjan, który wywodził się z
nizin społecznych.

•

Po to, aby uzyskać tytuł Velazquez musiał jednak udowodnić swoje szlachectwo w
trzecim pokoleniu (musiał również udowodnić, że jest ślubnym synem szlacheckiej
rodziny oraz że miał wyłącznie chrześcijańskie korzenie – Żydzi, Maurowie i inne nacje
oraz wiary byli wykluczeni; warunkiem było również to, że w ciągu ostatnich czterech
pokoleń nikt z jego rodziny nie został uznany za heretyka). Najważniejszym jednak
warunkiem był ten, że szlachcic nie mógł utrzymywać się z pracy własnych rąk i
wywodzić się z niskich zawodów. W 1658 roku Filip IV mianował Velazqueza na członka
Zakonu Santiago, do którego należały najstarsze hiszpańskie rody arystokratyczne, a
potem wydał nakaz rozpoczęcia dochodzenia. Rada zakonu kilkukrotnie odrzucała
wniosek (raz zanegowała szlacheckie pochodzenie jego babki, a innym razem to, że jest
malarzem). Malarzowi pomogła jednak dyspensa uzyskana od papieża Aleksandra II, z
którym wcześniej zawarł on znajomość. Ostatecznie artysta wygrał i otrzymał tytuł.
Został również pełnoprawnym członkiem Zakonu Santiago, czego wyrazem jest krzyż
domalowany po jego śmierci. Cała procedura trwała 10 lat!!! Obraz jest więc być może
również domaganiem się szacunku dla sztuki.

 
Z interpretacji Joela Snydera (1):

•

Podważa on naturalizm przedstawienia (zgodnie z
którym centrum miałoby stanowić lustro, w którym
odbija się para królewska) i wykreśla punkt zbiegu
(linie ortogonalne to linie zbiegające się) jako punkt
P (zob. schemat)

•

Wg jego obliczeń, jeżeli król i królowa staliby w pkt
e, to nie mogliby odbijać się w lustrze, lecz
patrzyliby wprost na Velazqueza, a w lustrze
musiałoby odbijać się to, co zostało przedstawione
na płótnie (iluzjonizm – malarz wręcz narzuca nam
naturalistyczną interpretację obrazu, zwodząc nas);
odbija się sztuka malarza, a nie tylko para
królewska; odczytanie obrazu przez trop plastyczny

Z interpretacji Joela Snydera (2):

•

Łokieć Nieta stojącego w otwartych drzwiach
tworzy kształt litery V znajdującej się tuż nad
punktem zbiegu (wyobrażenie pędzla jako władzy
malarskiej?)

•

Pędzle trzymane przez malarza wskazują, z jednej
strony, na płótno przed malarzem, a z drugiej na
lustro; malarz stoi tyłem do lustra; czy obraz
prowokuje?

•

Obraz ma mistrzowską strukturę geometryczną

•

Zrozumienie spektaklu jest możliwe jedynie
poprzez refleksję, odrzucenie iluzji naturalizmu!!!