III. System

prawa

1. Typy systemów prawa

2. Niesprzeczność systemu

prawa

3. Zupełność systemu

prawa

4. Luki w prawie

1. Typy systemów prawa

System prawa – to zbiór uporządkowanych i wzajemnie ze sobą powiązanych norm generalnych i
norm abstrakcyjnych wysłowionych w tekstach aktów prawotwórczych, obowiązujących na określonym
terytorium w określonych przedziałach czasowych.

Typy współczesnych systemów prawnych:

1.

system civil law (system prawa kontynentalnego)

2.

system common law (system prawa anglosaskiego)

3.

system prawa socjalistycznego

4.

system prawa kapitalistycznego

5.

systemy prawa Dalekiego Wschodu

6.

system prawa Islamu

7.

system prawa hinduskiego

8.

systemy prawa afrykańskiego

9.

system prawa skandynawskiego

Typy systemów

Cechy systemu kontynentalnego:

a) prawo jest tworzone przez wyodrębnione organy prawotwórcze (zwykle parlamenty);

b) tworzenie prawa polega na ustanawianiu nowych norm o charakterze generalnym i abstrakcyjnym;

c) stosowanie prawa polega na podejmowaniu rozstrzygnięć (ustalaniu norm indywidualnych i
konkretnych) wyłącznie na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych oraz w ich granicach;

d) w oparciu o pkt b) i c) możliwe jest rozgraniczenie tworzenia i stosowania prawa;

e) organy powołane do stosowania prawa (np. sądy) nie tworzą (nie powinny tworzyć) norm
generalnych i abstrakcyjnych;

f) organy stosujące prawo nie są związane poprzednimi rozstrzygnięciami w podobnych sprawach;

g) zasada prymatu ustawy;

h) zakaz tworzenia prawa przez sądy;

i) historycznym źródłem civil law jest prawo rzymskie;

System prawa polskiego ilustruje system kontynentalny (civil law).

Cechy systemu common law:

a) prawo jest tworzone zarówno przez organy stricte prawotwórcze, jak i
przez sądy;

b) nie można pojęciowo ograniczyć tworzenia i stosowania prawa, choć
można wyróżnić różne rodzaje prawotwórstwa;

c) sądy ustanawiają w przypadku braku regulacji własne reguły generalne i
abstrakcyjne;

d) podstawę dla rozstrzygnięć mogą stanowić precedensy prawotwórcze;

e) jak wynika z pkt d), istnieje pewien poziom związania organów stosujących
prawo poprzednimi rozstrzygnięciami w podobnych sprawach;

f) sądy mogą tworzyć prawo;

g) brak recepcji prawa rzymskiego (wywodzi się z prawa zwyczajowego).

Cechy systemu kapitalistycznego:
a) własność prywatna i gospodarka wolnorynkowa jako podstawa

ustroju ekonomicznego;

b) demokracja parlamentarna jako podstawa ustroju politycznego;
c) system praw i własności obywatelskich z wolnością słowa i

zrzeszania się jako podstawą porządku społecznego.

Cechy systemu socjalistycznego:
d) podstawą ustroju ekonomicznego jest własność państwowa i

gospodarka planowa;

e) podstawą

ustroju

politycznego

jest

dyktatura

partii

komunistycznej;

f) prawo

socjalistyczne

cechuje

daleko

posunięta

negacja

podstawowych praw i polności obywatelskich ,a w szczególności
wolności słowa i zrzeszania się;

g) widoczna instrumentalizacja prawa;
h) miał charakter totalitarny.

Systemy konkretne – system norm prawnych obowiązujących na danym terytorium
państwowym w określonym czasie.
Zbiór przepisów prawnych jest uporządkowany:
a) przepisy prawne tworzą hierarchiczną strukturę (systematyzacja pionowa)
b) przepisy prawne są pogrupowane w kompleksy norm zbliżonych do siebie treściowo

(systematyzacja pozioma).

Systematyzacja pionowa:
Hierarchia aktów normatywnych:
c) Konstytucja – akt normatywny o najwyższej mocy prawnej, tworzony przez parlament

w specjalnym trybie. Konstytucja reguluje podstawy ustroju politycznego,
ekonomicznego i społecznego państwa oraz zawiera katalog podstawowych praw
obywatelskich.

d) Ustawy – są podstawowym instrumentem legislacji, tworzy je parlament. Ustawy

regulują materie szczególnie istotne z punktu widzenia obywateli.

e) Akty podustawowe: rozporządzenia, uchwały, zarządzenia – służą z zasady wykonaniu

ustaw i z tego powodu najczęściej konieczne do ich wydania jest szczególne
upoważnienie zawarte w ustawie.

f) Akty prawa miejscowego – ich moc obowiązująca jest terytorialnie ograniczona.
Art. 87 Konstytucji RP – Źródłami powszechnie obowiązującego prawa
Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe
oraz rozporządzenia. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej
Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.

Systematyzacja pozioma – wyróżnia się trzy podstawowe kryteria podziału
prawa na gałęzie:
a) kryterium przedmiotowe – podstawą podziału prawa na różne gałęzie jest

treść regulowanych stosunków społecznych;

b) kryterium podmiotowe – kogo dotyczy;
c) kryterium metody regulacji – pełni rolę pomocniczą wobec kryterium

przedmiotowego. Najważniejsze gałęzie prawa posługują się odmiennymi
zasadami regulacji.

Trzy metody regulacji :
a) metoda cywilna – stosuje się w tych dziedzinach, w których prawo
respektuje autonomię woli stron i w granicach określonych przez normy
imperatywne pozwala podmiotom prawa swobodnie kształtować stosunki
prawne;
b) metoda administracyjna – posługujemy się nią wówczas, gdy jeden z
podmiotów jest w sensie prawnym podporządkowany drugiemu;
c) metoda karna – stosuje się w tych przypadkach, w których pewne czyny
są zabronione przez ustawę pod groźbą kary.

Gałąź prawa – odpowiednio usystematyzowana grupa przepisów prawnych
regulujących w sposób w miarę kompletny określoną dziedzinę życia społecznego.

Rodzaje gałęzi prawa:
a) prawo konstytucyjne
b) prawo administracyjne
c) prawo cywilne
d) prawo pracy
e) prawo rodzinne
f) prawo karne
g) prawo finansowe

Tendencje przeobrażeń gałęzi prawa:
h) dyferencjacja - wyodrębnianie się z gałęzi prawa dotychczas istniejących gałęzi

bardziej wyspecjalizowanych (np. prawo pracy z prawa cywilnego);

i) powstawanie gałęzi mieszanych, łączących elementy różnych regulacji prawnych

(np. prawo morskie);

j) powstawanie gałęzi prawa całkowicie nowych jako rezultat powstawania nowych

technologii (np. prawo informatyczne).

Prawo materialne – to zespoły norm regulujących, w sposób pierwotny, daną

sferę stosunków społecznych, określających jakie prawa i obowiązki mają

podmioty aktywne w tej sferze.

Prawo procesowe – to zespoły norm regulujące sposób postępowania w

przypadku, gdy doszło do naruszenia norm prawa materialnego oraz

kompetencję i organizację organów rozstrzygających te sprawy.

Prawo publiczne – jest to zbiór norm odnoszących się do interesu państwa.

Prawo publiczne reguluje stosunki między organami państwa oraz między

organami państwa i obywatelami. Prawo publiczne zajmuje się stosunkami

władczymi, w których jeden podmiot jest podporządkowany drugiemu.

Zazwyczaj roszczenia publiczno-prawne są dochodzone z urzędu.

Prawo prywatne – jest to zbiór norm odnoszących się do interesu jednostki.

Prawo prywatne zajmuje się stosunkami między obywatelami. Prawo prywatne

reguluje stosunki między podmiotami równorzędnymi. Roszczenia prywatno-

prawne są dochodzone zazwyczaj na wniosek zainteresowanych stron.

2. Niesprzeczność systemu prawa

System prawa powinien być niesprzeczny. Niesprzeczność, najogólniej rzecz
ujmując polega na tym, by w systemie prawa nie było takich dyrektyw
zachowania, które są wzajemnie niekompatybilne, czyli obejmują swoim
zakresem te same sytuacje, ale uniemożliwiają bądź utrudniają wzajemnie
swoje stosowanie. Niemniej jednak, jeżeli wystąpi sprzeczność w systemie
prawa, należy zastosować instrumenty pozwalające na jej eliminację.

Kolizje norm

1) Sprzeczność norm występuje wtedy, gdy w systemie funkcjonuje taka

para norm o pokrywających się zakresach zastosowania, z których jedna
zakazuje jakiegoś zachowania Z, a druga nakazuje zachowanie Z.

Innymi słowy, normy są w stosunku sprzeczności wtedy, gdy ich zakresy

zastosowania pokrywają się, a nie można ich jednocześnie ani wypełnić, ani
naruszyć. Przykładowo, norma N1 zakazuje podmiotowi P prowadzenia
pojazdów mechanicznych, a norma N2 temu samemu podmiotowi nakazuje
podjęcie pracy w charakterze kierowcy. Jeżeli P powstrzyma się od
prowadzenia pojazdów, wypełni zakaz, ale naruszy nakaz. Jeżeli zaś
podejmie pracę kierowcy, wypełni nakaz, naruszając zakaz. Nie jest
możliwa taka sytuacja, w której podmiot P wypełni dwie sprzeczne
normy, ani taka w których obie te normy naruszy.

2) Druga z kolizji o charakterze logicznym – przeciwieństwo norm
występuje wtedy, gdy dwie normy o pokrywających się (nakładających)
zakresach zastosowania są względem siebie w takiej relacji, że nie da się
ich jednocześnie wypełnić, ale można je jednocześnie naruszyć.
Przykładowo, norma N1 nakazuje podmiotowi P być 12 maja br. o 10-tej
rano w Wałbrzychu, druga zaś norma (N2) nakazuje podmiotowi P być o tej
samej porze w Gdańsku. Podmiot P nie może jednocześnie wypełnić obu
norm. Może jednak obie normy naruszyć. Może przecież w dniu 12 maja o
godz. 10-tej być np. w Szczecinie, czy w Paryżu. Naruszy wtedy normy
N1 i N2 jednocześnie.
3) Niezgodność prakseologiczna (prakseologia to refleksja o
skutecznym działaniu) występuje wtedy, gdy dwie normy są względem
siebie w takiej relacji, że spełnienie jednej z nich uniemożliwia lub rażąco
utrudnia

spełnienie

normy

drugiej.

W

większości

koncepcji

pozytywistycznych prawo jest instrumentem sterowania procesami
społecznymi. Nie powinno być w związku z tym tak, że jedna norma
zmierza do osiągnięcia jakiegoś celu, a druga osiągnięcie celu
uniemożliwia, bądź utrudnia. Przykładowo jedna norma nakazuje
wybudować w miejscu X osiedle. Druga natomiast nakazuje umieścić tam
zbiornik retencyjny. Nawet, gdy spełnienie tych dwóch norm jest
możliwe, to działanie takie jest prakseologicznie niewłaściwe.

Reguły kolizyjne

Zapewnienie niesprzeczności systemu, wobec istnienia kolizji wymaga instrumentów ich
rozstrzygania. Funkcję tę pełnią następujące reguły kolizyjne.

1) Pierwsza reguła kolizyjna oparta na kryterium hierarchicznym wyrażana jest łacińską
paremią Lex superior derogat legi inferiori – ustawa (przepis ustawy) wyższego rzędu
uchyla ustawę (przepis ustawy) niższego rzędu. Przykładowo, skoro z dwóch norm (N1 i N2)
będących ze sobą w kolizji (np. norm przeciwnych) jedna (N1) jest normą ustawy a druga
(N2) normą aktu o randze niższej niż ustawa, zastosowanie w danej sprawie znajdzie, co
oczywiste, norma N1. W ten sposób system będzie mógł funkcjonować jako niesprzeczny.

2) Druga reguła kolizyjna oparta jest na kryterium temporalnym, czyli czasowym wyrażana
jest paremią Lex posteriori derogat legi priori – norma późniejsza wyłącza zastosowanie
normy wcześniejszej. Skoro norma jest wypowiedzią sugestywną określonego podmiotu
(jego rozkazem, poleceniem), to w sytuacji, gdy jest niezgodna z innymi poleceniami,
stosować będziemy polecenia późniejsze.

3) Trzecia reguła kolizyjna (zakresowa) oparta jest na kryterium merytorycznym, zwanym
także kryterium zakresowym wyrażana jest paremią Lex specialis derogat legi generali –
norma węższa zakresowo (bardziej szczegółowa) wyłącza zastosowanie normy zakresowo
szerszej (bardziej ogólnej). „Logika” reguły przedstawia się następująco: Skoro prawodawca
ustanowił dwie kolidujące normy, z których jedna jest ogólna, zaś druga ma węższy zakres,
zastosowanie znajdzie ta druga.

Reguły kolizyjne II stopnia:

a) między regułą hierarchiczności i temporalną – gdy mamy dwie normy
prawne, z których jedna jest normą wydaną wcześniej i jest wyższego
stopnia, a druga norma została wydana później i jest normą niższego
stopnia. Norma wyższa hierarchicznie deroguje normę niższego stopnia –
„lex superior prior derogat legi posteriori inferiori”;

b) między regułą hierarchiczności i merytoryczną – gdy jedna z norm
sprzecznych treściowo jest normą wyżej usytuowaną w hierarchii systemu
i jednocześnie normą ogólną, druga zaś normą szczegółową niższego
rzędu, wtedy znów dominuje reguła hierarchiczności – „lex superior
generali derogat legi inferiori speciali”;

c) między regułą temporalną i merytoryczną – gdy norma ogólna wydana
później koliduje z normą szczegółową wydaną wcześniej (są tego samego
stopnia), dominuje norma merytoryczna – „lex prior specialis derogat legi
posteriori

generali”.

3. Zupełność systemu prawa

Zupełność – cecha systemu, założenie o charakterze idealizacyjnym, dyrektywa
dla organów stanowiących prawo (nakaz stanowienia prawa wolnego od luk) i
organów stosujących prawo (nakaz wypełniania luk w prawie poprzez
konstruowanie norm prawnych pośrednich przy pomocy reguł wnioskowań
prawniczych – inferencyjnych).

Rodzaje zupełności w systemie prawa:
a) zupełność obowiązywania – system prawna zupełny wtedy, kiedy o
jakiejkolwiek normie prawnej można powiedzieć czy jest ona elementem dla
tego systemu, czy nie jest;
b) zupełność proceduralna – zupełność w sferze stosowania prawa – system jest
zupełny jeżeli organ stosujący prawo, na podstawie norm prawnych tego
systemu prawa, jest w stanie rozstrzygnąć każde zagadnienie prawa na
podstawie norm prawa;
c) zupełność kwalifikacyjna (zupełność w sferze wykładni prawa) – system jest
zupełny jeżeli na podstawie norm prawnych tego systemu można powiedzieć o
jakimkolwiek zachowaniu podmiotu prawa czy jest zakazane, nakazane lub
indyferentne.

4. Luki w prawie

Luka w prawie to sytuacja, w której brak jest odpowiedniego przepisu (normy) prawa, bądź istniejący
przepis (norma) nie jest taki jak być powinien.

•luka extra legem –

występuje,

gdy dla danego stanu faktycznego (kwestii prawnej) brak jest normy

prawnej (przepisu prawa)

•luka intra legem – występuje, gdy dla danego stanu faktycznego (kwestii prawnej) obowiązuje
norma prawna (przepis prawny), jest ona jednak nazbyt ogólny (przepis niedookreślony);

•luka contra legem – występuje, gdy dla danego stanu faktycznego (kwestii prawnej) obowiązuje
norma prawna (przepis prawny), ale nie jest ona taka jak być powinna;

•luka techniczna - oznacza brak norm (przepisów) prawnych regulujących procedurę, w jakiej ma
dojść do podjęcia jakiejś decyzji, wydania jakiegoś aktu prawnego albo dokonania jakiejś innej jeszcze
czynności;

•luka swoista (konstrukcyjna/tetyczna) - oznacza brak norm (przepisów) prawnych, których
ustanowienie nakazują inne normy (przepisy prawne), brak uregulowania wszystkich elementów
danej instytucji prawnej;

•luka kolizyjna (logiczna) - oznacza sprzeczności dwóch obowiązujących norm (przepisów)
prawnych;

•luka de lege ferenda (postulatywna) - oznacza lukę, extra, intra czy contra legem, czy też innego
jeszcze rodzaju (techniczną, swoistą, kolizyjną), której mimo zachodzącej potrzeby jej wypełnienia,
nie można usunąć w inny sposób, aniżeli na drodze przyjęcia odpowiedniej ustawy (rozporządzenia,
uchwały, itd.);

•luka zamierzona i niezamierzona - luki celowo przewidziane przez ustawodawcę lub będące
wynikiem jego pomyłki.

Luki contra legem oraz de lege ferenda zwane są aksjologicznymi (ocennymi, z punktu widzenia
wartości zewnętrznych), a często też pozornymi, w odróżnieniu od luk rzeczywistych, do których
należą luki kolizyjne, swoiste i techniczne, a także niezamierzone.