ŹRÓDŁA PRAWA:

PERIODYZACJA PRAWA RZYMSKIEGO: od tradycyjnej daty założenia Rzymu (753 p.n.e.) do śmierci Justyniana I (565 rok n.e.), przybierało różne formy ustrojowe (królestwo, republika, pryncypat, dominat) i źródła obowiązującego prawa:

1. ŹRÓDŁA PRAWA W OKRESIE ARCHAICZNYM: (od założenia Rzymu do połowy III w p.n.e. – do pierwszej wojny punickiej – rok 264 p.n.e.)

1. Zwyczaj – Z mos maiorum wywodziło się wiele instytucji o podstawowym dla Rzymian znaczeniu, jak np., przysługujące ojcu nad dziećmi ius vitae necisque, zakaz darowizn między małżonkami, zakaz małżeństw między krewnymi. Z biegiem czasu następowało przejmowanie przez prawo stanowione, jednak Rzymianie zawsze odnosili się do prawa zwyczajowego z wielkim szacunkiem i wielokrotnie na to prawo się powoływali.

2. Leg es regiae – prawo stanowione; nazwano je leges regiae (ustawy królewskie) lub od twórcy zbioru ius Papirianum. Obecnie przyjmuje się, że jest to prawo spisane prawdopodobnie na początku republiki. Wiadomości na temat tych ustaw pochodzą w przeważającej części od historyków piszących po grecku (co utrudnia ich rekonstrukcję).

3. Ustawa XII tablic – lex duodecim tabularum – miała charakter względnie całościowy. Była to pierwsza z ustaw zajmujących się prawem prywatnym. Uchwalona w latach 451-450 p.n.e., kiedy to plebejusze domagali się spisania, tym samym uściślenia dotychczasowego prawa zwyczajowego. Ustawę redagowały dwie specjalnie powołane komisje. Prawa spisane na 12 drewnianych tablicach, wystawione na forum Romanum. Prawa te były ‘źródłem całego prawa publicznego i prywatnego’. Nigdy nie została formalnie uchylona. Tekst nie zachował się (tablice spłonęły w czasie najazdu Gallów w 387 p.n.e.), ale tablic tych uczono się na pamięć. Były kazuistyczne, przepojone elementami sakralnymi; odznaczało się formalizmem i doczyło praktycznie tylko obywateli rzymskich. Pierwszej rekonstrukcji dokonał Jacobus Gothofredus w 1613r.

4. Leges i plebiscita – w państwie rzymskim lud (plebejusze i patrycjusze) zbierał się na zgromadzeniach ludowych (comitia curiata, comitia centuriata,comitia tributa), na których uchwalał ustawy – leges. „ustawą jest to co lud nakazuje i postanawia.” Do uchwalenia ustawy dochodziło w następujący sposób: z wnioskiem o jej uchwalenie występował uprawniony urzędnik – magistratus mający ius agendi cum populo (konsul, pretor, dyktator). Pytał zgromadzonych czy przyjmują projekt (rogatio). Głosowanie jawnie, później tajnie. Przyjęta ustawa wymagała początkowo zatwierdzenia przez senat. Często ustaloną lex nazywano imieniem wnioskodawcy. Tekst ustawy składał się z 3 części: 1. Praescriptio, zawierała imię wnioskodawcy, datę zebrania komicjów, na których poddano projekt pod głosowanie, 2. Rogatio czyli właściwą treść ustawy, 3. Sanctio – postanowienia na wypadek naruszenia przepisów ustawy. Lex mogła być lex perfecta (przewidywała nieważność czynności dokonanej wbrew przepisom ustawy, np. zakaz darowizn między małżonkami), lex minus quam perfecta – ustanawiała kary za dokonanie czynności dokonanej wbrew ustawie (związek małżeński zawarty w czasie żałoby był ważny ale strony podlegały karze infamii), lex imperfecta – nie przewidywała nieważności ani kary (zakazująca nadmiernych darowizn).

Leges datae – akty wydawane przez magistraturę na mocy upoważnienia zgromadzenia ludowego bądź senatu. (np. XII tablic).

Dwie ustawy uchwalone w różnym czasie dotyczące tej samej kwestii (o ile nie były sprzeczne) mogły się nawzajem uzupełniać. Oznaczano je wspólną nazwą – lex Iulia et Papia. Gdy późniejsza była sprzeczna z wcześniejszą przyjmowano pierwszeństwo ustawy późniejszych – ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą.

Lex retro non agit - Ustawa nie działa wstecz. Sformułowane na podstawie konstytucji cesarzy Teodozjusza II i Walentyniana III.

Plebejusze zbierali się osobno (Consilia plebis) na których podejmowali uchwały plebsu (plebiscita) obowiązujące początkowo tylko ich samych. Z biegiem czasu od uchwalenia lex Hortensia (287 p.n.e.) plebiscita zostały zrównane z leg es i zaczęły obowiązywać wszystkich obywateli. Plebiscita po lex Hortensia odegrały podstawową rolę w tworzeniu prawa rzymskiego.

1. Interpretacja ustawy XII tablic i początki rzymskiej jurysprudencji – początkowo interpretacją XII tablic zajmowali się pontyfikowie (kapłani). Kolegium pontyfików z pontifex maximus na czele sprawowało nadzór nad prawem sakralnym. Układali oni kalendarz, kiedy można było dokonywać czynności prawnych (dies fasti) a kiedy nie (dies nefasti). Przy interpretacji, rozciągali moc tych norm na sytuacje nie objete przez ustawę. Powstały: adoptio, emancipatio, testamentum per aes et libram. Wiedza prawnicza pontyfików początkowo tajemna, aż kiedy ok., 304 roku p.n.e. Cn. Flavius ogłosił kalendarz sądowy i zbiór legis actiones zwanego później ius Flavianum. Ok. 250 r. p.n.e. Tiberius Corncanius pierwszy plebejski pontifex Maximus, zaczął publicznie objaśniać obowiązujące prawo. Następowała powolna sekularyzacja jurysprudencji, funkcje interpretatorów prawa przejęły osoby świeckie.

1. ŹRÓDŁA PRAWA W OKRESIE PRZEDKLASYCZNYM: (od polowy III wieku p.n.e. do końca republiki, czyli do 27 roku p.n.e.)

1. Edykty urzędników – główną rolę w tworzeniu prawa prywatnego poprzez wydawanie edyktów (edicta) odegrali urzędnicy sprawujący jurysdykcję, tj. pretorzy (praetor urbanus - miejski, praetor peregrinus), później namiestnicy prowincji i edylowie kurulni sprawujący jurysdykcję na targowiskach. Urzędnicy ci obejmując urząd ogłaszali na białej tablicy (album) program działalności na okres swej rocznej kadencji. Przejmował z edyktu poprzednika te przepisy, które się sprawdziły, dodając coś nowego, zyskującego z czasem nazwę od jego imienia. Lex Cornelia de edictis w 67 wprowadza zasadę, że pretorzy w swej działalności są związani normami umieszczonymi w edykcie (by zapobiec samowoli). Prawo pretorskie spełniało trojaką funkcję, mogło ono: 1. Wspomagać (adiuvare) realizację przepisów ius civile, 2. Uzupełniać (supplere) ius civile, 3. Poprawiać (corrigere) niesłuszne według pretora normy ius civile.

2. Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa – prawnicy okresu republiki zajmowali się głównie działalnością praktyczną: cavere – układanie formularzy aktów prawnych, agere – udzielnie pomocy stroną w toczącym się procesie, gł. Układanie formularzy procesowych, respondere - udzielanie porad prawnych magistraturom, sędziom, os. prywatnym. Za twórcę jurysprudencji jako nauki uważany jest Sextus Aelius catus, twórca Tripertita.

Manlius Manilius, Marcus Iunius Brutus, Publius Macius Scaevola – dali podstawy prawu cywilnemu.

Quintus Macius Scaevola i Servius Sulpicius Rufus – dwaj najwybitniejsi prawnicy okresu republiki.

1. ŹRÓDŁA PRAWA W OKRESIE KLASYCZNYM: (zwany tak ze względu na szczególny rozkwit nauki prawa - od początku pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana – rok 284 n.e.)

1. Zaprzestanie uchwalania leges – całkowity zanik działalności zgromadzeń i wydawania leges dopiero pod koniec I w. n.e.

2. Senatus consulta – senat – organ doradczy króla – pełnił doniosłą funkcję w zakresie prawa publicznego. Uchwały podejmowane przez senat – senatus consulta będące wskazówkami dla magistratury. Jego uchwały uzyskały moc ustawy choć nigdy nie nazywano ich leges. Cesarz na posiedzeniu senatu sam przedstawiał wniosek (oratio principis), który był oczywiście jednogłośnie uchwalany. Z biegiem czasu nie było glosowania a potem całkiem upadło.

3. Uporządkowanie edyktów – na polecenie cesarza Hadriana, jurysta Salvius Iulianus ok. 130 r n.e. uporządkował teksty edyktów pretora miejskiego i kurulnego. Ten jednolity tekst został zatwierdzony przez senat w formie senatu consultum, a wszelkie przyszłe zmiany należały tylko do cesarza. Pretor stał się tylko wykonawcą prawa. Teks zaczęto nazywać dictum perpetuum lub dictum Iulianum / Salvianum. Ostatecznie zrekonstruowany Otto Lenela Das edictium perpetuum.

4. Konstytucje cesarskie – miejsce dotychczasowych źródeł prawa (leg es, dicta) zajęły konstytucje (constitutiones) wydawane przez cesarzy oraz prawotwórcza działalność sądów. Constitutiones wydawali cesarze, początkowo miały formę edyktów, skierowane do ogółu, dotyczyły kwestii administracyjnych. Najsłynniejszy – Constitutio Antoniniana. Cesarze udzielali pisemnych instrukcji urzędnikom – mandaty, w postaci obszernych ksiąg – libri mandatorum. Dekrety i reskrypty wiążą się z procesem nadzwyczajnym, gdzie cesarz podczas rozpraw miał decydujący głos. Dekrety - rozstrzygnięcia spraw spornych, czyli wyroki wydawane w sprawach, które trafiały przed sąd cesarski w pierwszej instancji lub w drodze apelacji, a w których cesarz występował w roli sędziego. Reskrypty – pisemna odpowiedź cesarza na pytanie prawne jakie w związku z toczącą się sprawą stawiali urzędnicy.

5. Prawotwórcza działalność prawników

1. Ius respondenti – August przyznał wybitnym prawnikom prawo udzielania wiążących opinii – ius respondenti ex auctoritate principis. Opinia wydana przez takiego prawnika wiązała sędziego, który ograniczał się tylko do sprawdzenia czy stan faktyczny przedstawiony juryście przez stronę jest zgodny z rzeczywistością. Wydane przez nich opinie uwzględniano w analogicznych przypadkach, aż stały się źródłem prawa. Juryści wchodzili też w skład rady cesarskiej, gdzie przygotowywali projekty reskryptów i dekretów.

2. Szkoły prawa i najwybitniejsi juryści –

- Labeo – od Proculusa – szkoła prokuliańska

- Capito – od Sabinusa – szkoła sabiniańska. /

Obie szkoły to nic innego jak dwa kierunki w nauce prawa oparte na różnych poglądach filozoficznych. Prokulianie – filozofia stoicka, sabinianie – perypatetycka.

Najwybitniejsi juryści: Celsus, Iulianus, Pomponius, Gaius, Papinianus, Paulus, Ulpian, Modestinus.

1. Instytucje Gaiusa – tajemniczy prawnik z II w n.e. napisał komentarz do ustawy XII tablic, dzieki któremu można odtworzyć kolejność przpisów prawa rzymskiego; autor podręcznika Institutiones napisanego ok. 160 r n.e. składającego się z 4 ksiąg, dzięki niemu można poznać rzymskie instytucje prawne; ksiega I dotyczy rzeczy, księga II i III dotyczą powództw, IV systematyka prawa. Cytując Instytucje Gaiusa po dużej literze G. podaje się numer księgi i paragrafu, np. G. 1,8.

1. ŹRÓDŁA PRAWA W OKRESIE POKLASYCZNYM: (od początków panowania cesarza Dioklecjana do śmierci cesarza Justyniana I. w tym okresie wyodrębnia się prawo justyniańskie (lata 527-565 n.e.)

1. Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich – cesarz zdominował wszystkie organy władzy; wydawał konstytucje w formie leges generales (zastąpiły edykty) i reskryptów. Konstytucje w tym okresie zaczęto nazywać leges. Początkowo dla całego cesarstwa, potem dla jednej części a dla innej dopiero po zatwierdzeniu przez władcę. Do końca IV w wydawane po łacinie, później na wschodzie po grecku. Ilość konstytucji wzrastała, były dostępne tylko m.in. w Rzymie, Konstantynopolu, co powodowało kłopoty z odszukaniem właściwego przepisu. Próbowano zaradzić tworząc pod koniec III w. n.e. dwa prywatne zbiory konstytucji, czyli kodeksy. Słowo KODEKS zaczęło oznaczać zbiór konstytucji cesarskich. Codex gregorianus, codex Hermogenianus, codex Theodosianus – konstytucje od 312 roku. Powstał z inicjatywy Teodozjusza II i był zbiorem oficjalnym, urzędowym; 16 ksiąg. Novellae Postttheodosianae - Konstytucje wydane między 438-468 n.e.

2. Próby uporządkowania ius – cytując, nie przywiązywano wagi czy jurysta miał ius respondenti, więc pojawiało się przedstawianie sprzecznych ze sobą opinii prawników. Wydano więc ustawy o cytowaniu zawierające wskazówki jak ma postąpić sędzia. Najbardziej znana – Konstytucja reweńska – Teodozjusza II z 426 n.e. – postanowiła, że moc obowiązującą mają tylko pisma 5 jurystów klasycznych: Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana, Modestyna. W przypadku różnic między nimi decydowała zasada większości a przy równej opinii decydował Papinian.

3. Upadek jurysprudencji i kultury prawnej – juryści pracowali w kancelarii cesarskiej, anonimowi, nie tworzyli samodzielnie a jedynie upraszczali już istniejące, w ten sposób powstały Pauli Sententiae – zbiór zwięzłych zasad prawnych; również Ulpiana – Tituli ex corpore Ulpiani – elementarne opracowanie podręcznikowe. Te uproszczenia były potrzebne, gdyż nastąpił upadek kultury prawnej. Kryzys ekonomiczny, powrót do gospodarki naturalnej sprawił, że trudne prawnicze konstrukcje były niezrozumiałe. Zaczęto stosować prawo lokalne, posługiwano się uproszczonymi pojęciami zrozumiałymi dla miejscowych. Zatarło różnice między posiadaniem a własnością. Mówi się, że w okresie prawa poklasycznego nastąpiła wulgaryzacja prawa (vulgaris – ludowe, pospolite, powszechne). Wulgaryzacja była bardziej powszechna w Cesarstwie Zachodnim. We Wschodnim tendencje klasycystyczne pod wpływem szkół prawniczych w Bejrucie i Konstantynopolu – oparte na starym prawie ius – kultura prawna długo tam przetrwała.

4. Przedjustyniańskie próby kodyfikacji leges i ius – próby sporządzenia zbiorów zawierających jednocześnie stare ius i nowe leges. Zbiorami takimi były:

1. Fragmenta Vaticana

2. Collatio legum Mosaicarum et Romanarum

3. Leges Saeculuares

4. Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti

5. Scholia Sinaitica

Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego germańscy władcy wydawali urzędowe zbiory praw dla ludności rzymskiej zamieszkałej na podbitych terenach:

1. Lex Romana Visigothorum lub Breviarium Alarici

2. Edictum Theodorici

3. Lex Romana Burgundionum.

1. ŹRÓDŁA PRAWA JUSTYNIAŃSKIEGO - w 528 n.e. codex vetus – zbiór konstytucji cesarskich; jednak był on sprzeczny i w 530 powstał nowy – Digesta lub Pandekty; powstały też Instytucje i nowa wersja Kodeksu, tzw. Codex repetitae praelectionis. Każdą z tych części kodyfikacji ogłosił Justynian wydając wprowadzającą konstytucję. Digesta vel Pandectae – wybór pism prawników – bardzo trudne dzieło, w 3 lata powstało, gdyż podzielono je na masy: tzw. sabiniańską, edyktalną, papiniańską; pozostałe księgi tworzyły dodatek – appendix. Wybrany materiał pochodzący z prac 38 prawników komisja podzieliła na 50 ksiąg, te zaś tematycznie na tytuły. W tytule umieszczono fragmenty dzieł jurystów. Przy każdym fragmencie zaznaczono w inskrypcji od jakiego jurysty i z jakiego dzieła on pochodzi. Dłuższe fragmenty podzielono w średniowieczu na paragrafy, pierwsze zdanie fragmentu oznaczono literami pr. = principim, czyli początek. Obecnie cytując Digesta: D, numer księgi, nr tytułu, fragmentu, paragrafu np. D.12,1,3. Prawie całe Digesta zawierają materiał dotyczący prawa prywatnego, jedynie księgi 47 i 48 poświęcone są prawu karnemu. Do naszych czasów dochowało się kilka rękopisów, najstarszy znajduje się obecnie we Florencji. (tzw. Florentina).

Następna część kodyfikacji – Instytucje – są podręcznikiem do nauki prawa wzorowanym głównie na Instytucjach Gaiusa; w instytucjach justyniańskich księgi podzielono na tytuły, te zaś na paragrafy.

Codex – (codex repetitae praelectionis) zawiera konstytucje od cesarza Hadriana po konstytucje samego Justyniana. Składa się z 12 ksiąg podzielonych tematycznie na tytuły, które zawierają konstytucje ułożone w porządku chronologicznym.

Interpolacje – zmiany dokonywane przez kompilatorów, zmiany tekstów w celu dostosowania zebranego materiału do aktualnego stanu prawnego.

Nowele - uzupełnienia kodyfikacji justyniańskiej.

Ustawodawstwo Justyniana obowiązywało we Wschodnim Cesarstwie aż do jego upadku (1453r). Na Zachodzie, gdzie po upadku Cesarstwa (476) posługiwano się leges Romanae barbarorum kodyfikacja justyniańska została wprowadzona na terenie części Italii w roku 534. N.e. ustawodawstwo Justyniana popadło w zapomnienie aż „odkryli” go glosatorowie. Dziełem ich było ułożenie zbioru składającego się z 4 części: Kodeksu, Digestów, Instytucji i Nowel – nazwane Corpus Iuris Civilis.