Płaszczyzny

samodzielności człowieka

• Termin samodzielność ma bardzo

szerokie znaczenie. Można mówić o
różnych płaszczyznach tego zjawiska:
samodzielności w sferze sprawności
motorycznej, czynności
samoobsługowej, samodzielności
myślenia, samodzielności działań,
samodzielności w zakresie kontaktów
społecznych, samodzielności
emocjonalnej itp.

• W następujących po sobie okresach

życia człowiek zdobywa kolejno wiele
umiejętności, które pozwalają jej
stawać się coraz bardziej niezależną.
Osiąga samodzielność i doskonali ją
w różnych aspektach.

Tabela 1. Zmiany samodzielności człowieka w ciągu życia -
podsumowanie własne

Zakres
samodzielnoś
ci /Etapy
samodzielnoś
ci

Samoobsługa Czynności

społecznie
użyteczne

Myślenie

Działanie

Emocje

Moralność

Kontakty

Społeczne

1

2

3

i

5

6

7

8

Samodzielnoś
ć

trafianie łyżką naśladowanie myślenie

manipulacje
na

brak

brak

naśladowanie

lokomocyjna

do ust, picie z czynności

związane z

przedmiotach samodzielnoś

ci

samodzielnoś
ci

innych osób,

kubeczka,
próby

wykonywanyc
h

działaniem na

próby

zakładania

przez
dorosłych

przedmiotach

koncentrowan
ia

garderoby

na sobie
uwagi
osoby dorosłej
lub
rówieśnika

Samodzielnoś
ć

opanowanie

pomoc

werbalizacja manipulacje

na

brak

brak

inicjowanie

elementarna

czynności

dorosłym

celu,

przedmiotach
,

samodzielnoś
ci

samodzielnoś
ci

kontaktów

fizjologicznyc
h,

w prostych

uchwycenie

początek

z opiekunami,

nabierania

czynnościach związku

działań

zabawy

pokarmu na

między

celowych

równoległe

łyżkę,
zakłada-

czynnościami

z innymi

nie i
zdejmowa-

a ich
skutkami

dziećmi

nie niektórych
części
garderoby

Samodzielnoś
ć

samodzielne

proste

rozumowanie
i

określanie
celu

początek

przestrzegani
e

kontakty

praktyczna

spożywanie

obowiązki

wnioskowanie
,

przed
przystąpie-

samokontroli norm

z innymi
(poza

posiłków.

w rodzinie

początek

niem do
działa-

emocjonalnej, ustanowionyc

h

rodzicami)

rozbieranie i

i przedszkolu krytycznego

nia,
planowanie

zastępowanie przez

dorosłych

dorosłymi
oraz

ubieranie się,

poszukiwania czynności,

form
niewerbal-

rówieśnikami

wykonywanie

przyczyn

kontrola

nych
wyrażania

czynności

zjawisk, okres przebiegu

emocji

toaletowych

pytań

działań

werbalnymi

Samodzieln
ość

całkowita

podejmowan
ie

syslcin.ilyzo
wa-

skuteczne

umiejętność

rozumienie

wspolpr.iea Z

poznawcza

samodzielno
ść

stałych

nie wiedzy:

strategie

powstrzymy
wa-

norm

rówieśnikiem

obowiązków, szeregowani

e,

działania,

nia

moralnych i
ich

i dorosłym,

utrzymywani
e

klasyfikowan
ie,

początek

emocjonalny
ch

akceptaq'a,

dzielenie się

porządku

tworzenie

samokontroli
i

reakcji

odpowiedzial
-

obowiązkami

w rzeczach

logicznego

koncentracja
na

werbalnych,

ność za

z innymi

osobistych

ciągu
zdarzeń,

realizowany
m

zastępowani
e

podejmowan
e

aktywne

zadaniu,

ich reakcjami czyny, około

poszukiwani
e

wytrwałe

pantomimicz
-

10-11 roku

informaqi

dążenie do
celu

nymi

uwewnętrzni
enie
norm

Samodzielno
ść

całkowita

zdolność do

samodzielne

krytyczny

okres

rozumienie

samodzielne

refleksyjna

samodzielnoś
ć

podejmowan
ia

rozwiązywan
ie

stosunek do

wzmożonej

norm,
tworzenie

wyciąganie

obowiązków
z

problemów,

podejmowa-

emoq'onalno
ści,

własnych
reguł

wniosków

własnej

formułowani
e

nych zadań,

odkrycie
świata

w stosunku

inicjatywy

hipotez,

refleksja nad własnych

emccji

do zachowań

operowanie

własnym

innych ludzi

pojęciami

działaniem,
wywiązywan
ie
się ze
zobowiązań

Samodzielno
ść

całkowita

praca

niezależność poczucie

samodzielno
ść

samodzielno
ść

akceptacja

autonomiczn
a

samodzielnoś
ć

zawodowa,

myślenia,

odpowiedzial
-

emocjonalna: w tworzeniu wobec innych

działanie na

dociekliwość, ności za

rozumienie

norm

ludzi,

rzecz innych dokonywanie podejmowan

e

własnych
emocji

poszanowani
e

ludzi, opieka ocen,

i realizowane i umiejętność

ich

ich autonomii
i

nad własną

refleksyjnośc cele

opanowania

indywidualno
ści

rodziną

• Samodzielność lokomocyjna (1

rok życia) – dziecko zdobywa
umiejętność samodzielnego
pokonywania przestrzeni i osiągania
przedmiotów.
Może bez pomocy innych docierać w
różne miejsca, poznawać i
eksplorować otoczenie, uwalnia się
więc od bezpośredniej kontroli i
opieki dorosłych podczas zdobywania
i poznawania świata

• Samodzielność elementarna (2-3

rok życia) – dziecko samodzielnie
zaspokaja swoje podstawowe potrzeby,
wykonuje podstawowe czynności
samoobsługowe, a także zasadnicze
działania na rzecz innych osób,
sygnalizuje swoje stany emocjonalne,
odkrywa i próbuje działać zgodnie z
własną wolą. Jest zatem w najbardziej
podstawowym (elementarnym) zakresie
niezależne od swoich najbliższych w
różnych sytuacjach życia codziennego

•

Samodzielność praktyczna (od 3 - 4
do 6 - 7 roku życia) – dziecko zdolne jest
do samodzielnego celowego działania i
realizacji własnego planu działania,
wykonuje czynności z zakresu
samoobsługi i działań na rzecz
innych. Może zatem świadomie
kierować swoją aktywnością,
przygotowywać się do jej wykonania, a
także świadomie wpływać na jej efekt.
Zyskuje niezależność w trakcie
praktycznego działania

• Samodzielność poznawczą (od 7-8

do 11-12 roku życia) - aktywność
człowieka zdominowana jest przez
czynnik intelektualny, osiąga
zdolność korzystania z uprzednich
doświadczeń, potrafi świadomie
kierować
własną aktywnością, a także ponosić
konsekwencje swoich decyzji i
działań;

• Samodzielność refleksyjną (od 13 -

14 do 17 - 18 roku życia) - jednostka
osiąga zdolność świadomej analizy
własnych działań, samodzielnie
przewiduje ich skutki, rozpatruje różne
możliwe rozwiązania, wstępnie
konstruuje wizje własnego przyszłego
życia, uświadamia sobie własne emocje
i potrafi nimi kierować, opierając się na
nich, lepiej poznaje siebie, a na
podstawie refleksji i przemyśleń określa
własną tożsamość;

• Samodzielność autonomiczną (od

18 - 19 roku życia) – jednostka
świadomie realizuje własny
indywidualny model życia, w
działaniu kieruje
się przyjętymi przez siebie normami i
wartościami, jest zdolna wychodzić
poza utarte schematy działania,
zachowuje autonomię w kontaktach z
innymi osobami.

Czynności samoobsługowe

Czynności samoobsługowe

• Toaleta – kontrola potrzeb

fizjologicznych

• Higiena osobista – mycie się i

czynności pielęgnacyjne

• Ubieranie się
• Spożywanie posiłków

Metody uczenia umiejętności

samoobsługowych

• Uczenie się przez naprowadzanie
1. Uczenie się przez stopniowe

dochodzenie do pożądanych reakcji

2. Uczenie się przez podpowiadanie
3. Dzielenie czynności na elementarne

etapy

• Uczenie się przez odtwarzanie

UCZENIE SIĘ PRZEZ

NAPROWADZANIE

Stopniowe dochodzenie do

pożądanych reakcji

• Polega ona na nagradzaniu dziecka

za zrobienie czegoś, co nie
odpowiada dokładnie naszym
zamiarom, ale stanowi istotny krok
w opanowaniu danej umiejętności

Podpowiadanie

•  Polega ona na czynnym

wspomaganiu dziecka w trakcie
wykonywania polecenia, a
następnie stosowaniu wzmocnień,
aby nabrało ochoty na powtarzanie
nagrodzonej czynności.

FORMY:

• Podpowiadanie fizyczne
• Gestykulacja
• Instrukcja werbalna

Dzielenie czynności na elementarne etapy.

• WYODRĘBNIAMY KOLEJNE ETAPY
• UCZYMY POSZCZEGÓLNYCH

CZYNNOŚCI ZWIĄZANYCH Z
DANYMETAPEM

• ŁĄCZYMY ETAPY, STOSUJĄC ZASADĘ

OD KOŃCA LUB OD POCZĄTKU

NAŚLADOWANIE – UCZENIE SIĘ

PRZEZ ODTWARZANIE

• Stosujemy wszystkie dotychczas

prezentowane metody oraz
modelowanie, czyli demonstrowanie

• Formułujemy polecenie np.: „umyj

ręce”,

• demonstrujemy czynność,
• podpowiadamy dziecku,
• Nagradzamy, gdy dziecko poprawnie

wykona czynność.

wzmocnienia

 
• Wzmocnienia pierwotne - wzmocnienia konieczne

do życia: jedzenie, picie,

• Wzmocnienia wtórne, które same w sobie nie są dla

dziecka użyteczne, ale mają tę zaletę , że za nie
może otrzymać to czego pragnie (za uzbieranie np.
10 serduszek otrzymuje wymarzoną nagrodę).

• Wzmocnienia społeczne
• Wzmocnienia stymulujące - ich rola

wzmacniająca polega na tym, że dostarczają
dziecku nowych bodźców i interesujących wrażeń.

W jaki sposób myślimy

o świecie?

Poznanie społeczne

• analiza tego, w jaki sposób ludzie

myślą o sobie i innych, czyli:

• jak selekcjonują,
• interpretują,
• zapamiętują i wykorzystują

informacje do formułowania sądów i
podejmowania decyzji

?

• każdego dnia mamy do czynienia z

ogromem informacji

• w wielu sytuacjach brakuje nam

podstawowych informacji

• nasza wiedza o świecie nie jest

biernym zapisem napływających
informacji

Wiemy

• Dziecko selekcjonuje i zapamiętuje

tylko niewielką, potrzebną ich
część — jego umysł musi więc
dostarczać kryteriów takiej selekcji

• umysł dostarcza wskazówek na

temat tego w jaki sposób wyciągać z
pamięci informacje i jak należy je
przetwarzać

Struktury poznawcze człowieka reprezentują

otaczającą go rzeczywistość w dwojakiej formie:

• reprezentacje określonych w czasie

i przestrzeni, doświadczanych przez
nas zdarzeń - reprezentacje
epizodów (inaczej pamięć
epizodyczna).

• reprezentacja rzeczywistości

wyabstrahowanej, czyli jej
kontekstu czasowo- przestrzennego -
schematy poznawcze.

Schematy poznawcze.

Schematy poznawcze.

• Schemat poznawczy jest

podstawowym elementem wiedzy
ogólnej człowieka oraz organizacją
uprzednich doświadczeń z jakimś
rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów

• Zawierają z reguły nie wszystkie

wiadomości na temat danego
fragmentu rzeczywistości, lecz
wiedzę uogólnioną na podstawie
konkretnych doświadczeń czy
epizodów.

Schematy poznawcze

• Schematy stanowią bardzo bogate

struktury informacyjne, ponieważ ich
zastosowanie pozwala na wyciąganie
licznych wniosków.

• Na podstawie rozpoznania obiektu

czy zdarzenia jako egzemplarza
jakiegoś schematu, można
wywnioskować wiele jego
właściwości, nawet jeżeli nie zostały
zaobserwowane.

Schemat jako procedura poznawcza

Program podstawowych operacji
poznawczych, jakie jednostka może
wykonać na tym fragmencie rzeczywistości,
do którego się ten schemat odnosi

• rozpoznawanie
• porównywanie
• wnioskowanie
• ocenianie
• przypominanie

Schemat a zrozumienie

rzeczywistości

Właściwości schematu uaktywniają
się

• w sytuacji braku informacji
• w sytuacji nadmiaru informacji
• w sytuacji nowej informacji

Hierarchiczna budowa schematu

• każdy schemat ma strukturę wewnętrzną
• jednocześnie sam wchodzi w skład bardziej

złożonych schematów

• w skład wewnętrznej struktury schematu nie

wchodzą wewnętrzne struktury jego subschematów

• człowiek dążąc do zrozumienia czegoś nie musi

wykorzystywać całej swojej wiedzy na dany
temat i nie musi poszukiwać wszystkich
informacji tego tematu dotyczących

• najpierw musimy poznać schematy elementarne,

aby zrozumieć bardziej złożone

Funkcje schematów poznawczych:

• określają, na jakich aspektach

rzeczywistości koncentruje się uwaga
jednostki,

• jakich informacji poszukuje,
• jak interpretuje dostrzeżone

informacje,

• które z nich i w jaki sposób używa

przy rozwiązywaniu swoich
problemów

Podział schematów

• Wszystkie schematy można podzielić

stosownie do rodzaju
reprezentowanych w nich obiektów
na trzy rodzaje:

• skrypty,
• schematy osób
• schematy cech.

Skrypty poznawcze

•  Szczególną kategorią schematów

poznawczych są schematy
reprezentujące zdarzenia społeczne,
takie jak np. ”przyjęcie urodzinowe”,
czy „wizyta u lekarza”.

• Każde z takich zdarzeń składa się ze

specyficznego układu działań
ludzkich, wykonywanych przez
określone osoby w określonym
otoczeniu.

• Skrypty poznawcze mogą być

podstawowym budulcem do
tworzenia bardziej złożonych struktur
poznawczych.

• Rzeczywistość reprezentowana przez

skrypty i zbudowane na ich
podstawie struktury stanowi ciągi
zdarzeń i działań społecznych,
wiążące ze sobą różne społeczne
obiekty i mający różny stopień
złożoności. Poznawcze reprezentacje
obiektów : ludzi, wytworów kultury,
elementów środowiska, są w tym
ujęciu teoretyczną częścią większej
całości

• Koncepcja skryptów głosi, że skrypty

i struktury skryptopodobne są
podstawową formą reprezentowania
rzeczywistości społecznej.

• Skrypty służą do rozumienia przebiegu

zdarzeń znanych i powtarzających się. Są
one bogate informacyjnie: zwykle zwierają
dużo szczegółowych informacji na temat
specyficznego układu działań społecznych,
aktorów czy ważnych elementów scenerii,
różnią się między sobą stopniem
uszczegółowienia charakterystyki
zdarzeń , a także poziomem złożoności
tzn. liczbą i rodzajem powiązań scen,
liczbą uczestników zdarzenia i
perspektywą czasową.    

• Skrypty służą do rozumienia przebiegu

zdarzeń znanych i powtarzających się. Są
one bogate informacyjnie: zwykle zwierają
dużo szczegółowych informacji na temat
specyficznego układu działań społecznych,
aktorów czy ważnych elementów scenerii,
różnią się między sobą stopniem
uszczegółowienia charakterystyki
zdarzeń , a także poziomem złożoności
tzn. liczbą i rodzajem powiązań scen,
liczbą uczestników zdarzenia i
perspektywą czasową.    

Skrypty stanowią rodzaj „przepisu”
na zachowanie w danej sytuacji

• Skrypty charakteryzują się czasową

organizacją scen, która nie występuje w
przypadku innych schematów. Badania
pokazują, że pamięć wydarzeń jest pewnym
wypośrodkowaniem pomiędzy tym, co
faktycznie miało miejsce , a tym , co stanowi
reprezentowany w skrypcie typowy przebieg
wydarzeń danego rodzaju. Szybkość
przetwarzania danych wzrasta , kolejność
otrzymywania informacji pokrywa się z ich
kolejnością typową dla danego skryptu.

• Aby skrypt wpłynął na zachowanie

muszą być spełnione trzy warunki:

• po pierwsze – musi być wyuczony, czyli

zostać wprowadzony do struktury
poznawczej ;

• po drugie – musi być zaktywizowany

bezpośrednio przed zachowaniem , czyli
przejść z pamięci letarnej (drzemiącej)
do operacyjnej (uświadomionej );

• po trzecie – człowiek musi chcieć i

umieć wejść w rolę aktora.

• Aby skrypt wpłynął na zachowanie

muszą być spełnione trzy warunki:

• po pierwsze – musi być wyuczony, czyli

zostać wprowadzony do struktury
poznawczej ;

• po drugie – musi być zaktywizowany

bezpośrednio przed zachowaniem , czyli
przejść z pamięci letarnej (drzemiącej)
do operacyjnej (uświadomionej );

• po trzecie – człowiek musi chcieć i

umieć wejść w rolę aktora.

Skrypty

• Każdy „scenariusz” uwzględnia:
• Kontekst sytuacyjny i rekwizyty,

które tam zwykle występują

• Uczestników zdarzenia, „aktorów

umożliwiający’ jego realizację

• Sekwencję czynności, które trzeba

zrealizować, by osiągnąć cel

Skrypt

• Wytworzenie skryptu umożliwia

człowiekowi łatwą i szybką orientację
w otoczeniu i realizowanie celów w
sposób ekonomiczny

Funkcje skryptu

• Umożliwiają przewidywanie zdarzeń,

zachowań , zjawisk

• Tworzą wiedzę na temat tego, w jaki

sposób zachować się w danej sytuacji

Schematy poznawcze –

skrypty

Schematy poznawcze powstają,
zmieniają się i rozpadają pod
wpływem napływających informacji
Skrypty mają także otwartą strukturę
i można je korygować

Modyfikacja skryptu

• Nowe sekwencje aktywności
• Nabywana wiedza w zmienionej

sytuacji

• Sekwencja czynności stanowiących

rdzeń posiadanego dotąd skryptu

Skrypty

• Skrypty zdarzeń tworzone przez dzieci z

zaburzeniami w rozwoju mają cechy
utrudniające późniejsze przypominanie.
Zawierają głównie aspekty typowe dla
konkretnej sytuacji (ta łazienka, ten ręcznik
itd.).

• Dzieci kodują stosunkowo mało szczegółów,

uwzględniają niewiele relacji i tworzą mało
spójne reprezentacje zdarzeń.

• Po dłuższym czasie trudno im przypomnieć

sobie kolejność czynności.

Uczenie się jest utrudnione z powodu
dużej zależności od otoczenia. Dzieci nie
potrafią same pokierować procesem
poszukiwania informacji w pamięci,

• Wykonując daną czynność opierają się

na wskazówkach dorosłych

• Zasób doświadczeń związanych z

określonym działaniem jest zwykle wąski

• Posiadane skrypty są często związane z

określonym miejscem, przedmiotem i w
niewielkim stopniu podlegają zmianom

skrypty

• Gdy zdarzenie nabiera cech nowych,

dzieci mają trudności ze zmianą
swego zachowania tak, by uczynić je
efektywnym

• Starają się wiernie odtwarzać

posiadane skrypty

Zasady, których warto

przestrzegać

• Wzbogacaj nieustannie doświadczenie dziecka,

związane z danym skryptem

• Umożliwiaj maksymalna samodzielność w trakcie

uczenia się – nie wyręczaj w trakcie rutynowych
czynności

• Organizuj zabawy umożliwiające uczenie się

skryptów,

• Pamiętaj, uczestnicy zdarzenia – terapeuci,

nauczyciele to „aktorzy umożliwiający’ realizację
skryptu

• Pamiętaj, że niektóre dzieci potrzebują więcej prób i

doświadczeń