Wykład II
Człowiek a społeczeństwo
Człowiek jest wytworem społeczeństwa, w tym sensie, że poza
społeczeństwem nie może rozwinąć predyspozycji właściwych gatunkowi
homo sapiens. Ten rozwój dokonuje się jednak w określonych gatunkach, które
wyciskają na nim swoje piętno. Oznacza to że doświadczenie społeczne
człowieka w powiązaniu z indywidualnymi właściwościami jego organizmu
mają zasadnicze znaczenie dla tego, jakie będą jego potrzeby i czym będzie się
kierował w dążeniu do ich zaspokajania. Elementem, który ma w tym
względzie zasadnicze znaczenie jest społeczny system wartości, co wymaga
przybliżenia tej problematyki. Trzeba przy tym pamiętać, że społeczeństwo
tworzą już wcześniej opisane struktury tj. jednostki, struktury I stopnia lub II
stopnia (grupa społeczna, zbiorowość lokalna, warstwa społeczna) oraz
społeczeństwa globalnego (naród, państwo). Na płaszczyz
nie społeczeństwa
globalnego istnieje zakaz naruszania wartości. Naruszenie wartości
traktowane jest jako działanie społecznie niepożądane czy nawet ostrzej 
zostaje potępione. Jednakże trzeba także być świadomym, iż jednostka może
rozwijać się tylko wtedy, gdy ma zapewnione pewne pole do prowadzenia
własnych działań poznawczych. Tym samym granicami wolności jednostki w
społeczeństwie są granice wolności innych jednostek. Oprócz wartości
związanych z dobrem jednostki istnieją także wartości związane z dobrem
zbiorowym, np. naród, państwo, które jest traktowane realistycznie  jako
wspólnota dziejowa i kulturalna, albo jako pewien idealny twór  naród
wybrany.
W społeczeństwie zachodzą kolizje wartości pomiędzy granicami
wolności zapewnionymi jednostkom a tzw. dobrem ogółu. Kolizja takie
zachodzą w trzech typowych układach:
1
1) pierwszy zachodzi, gdy prowadzenie działalności korzystnej z
ogólnospołecznego punktu widzenia doprowadzić musi do pokrzywdzenia
niektórych jednostek, lecz nie wiadomo z góry kogo to będzie dotyczyć.
Typowymi przykładami takich kolizji jest ruch drogowy, w którym co roku giną
tysiące ludzi, wydobywanie kopalin. Reguły ostrożności podejmowane w takich
sytuacjach przez państwo nie są w stanie wyeliminować wypadków, lecz mogą
je trochę ograniczać,
2) drugi układ występuje w razie kolizji interesów między
jednostkami albo między jednostką a zbiorowością. Pojawia się na tle
niedostatku dóbr, może mieć też związek z przyjętymi zasadami podziału dóbr.
Taka kolizja może przebiegać względnie łagodnie  przymusowy wykup ziemi
pod budowę drogi, albo przybierać postać drastyczną  napad rabunkowy,
3) ostatni układ wynika z reakcji na zachowania naruszające wartości
uznawane w danej zbiorowości np. przestępstwo  skazanie, delikt cywilny 
odszkodowanie.
Nieuchronne kolizje wartości wymagają wprowadzenia reguł ich
rozwiązywania, czyli norm regulujących zachowanie w takich sytuacjach. Jedną
z głównych form kontroli społecznej są normy prawne. Nie jest to jednak
jedyny środek pozwalający władzy państwowej na kontrolowanie podległych jej
podmiotów. Prawo działa też w przeciwnym kierunku, a mianowicie narzuca
organom władzy państwowej określone standardy postępowania i w tym sensie
jest też środkiem kontroli wobec organów władzy. Rola prawa w
społeczeństwie obejmuje:
1) ustanawianie standardów zachowań dla wszystkich adresatów,
2) informowanie jakie wartości organy tworzące prawo uznają za
istotne i wymagające ochrony,
2
3) motywowanie do podejmowania określonych działań a
powstrzymywanie od podejmowania innych,
4) kreowanie rzeczywistości społecznej przez ustalanie wzajemnych
relacji między poszczególnymi grupami czy też innymi częściami
społeczeństwa (tworzenie lub utrwalanie porządku społecznego),
5) instytucjonalizację konfliktów społecznych.
Dla potrzeb dalszych rozważań trzeba przyjąć jakąś koncepcję człowieka 
organizmu biologicznego żyjącego w społeczeństwie. Przyjmujemy, że
człowiek jest to organizm odbierający i przetwarzający płynące ze
środowiska informacje (tzw. poznawcza koncepcja człowieka). Oznacza to,
że człowiek pozostaje pod wpływem bodz
ców płynących ze środowiska, ale
dzięki mechanizmowi pamięci jest w stanie magazynować bodz
ce i posługiwać
się nimi w swojej dalszej działalności. Informacje zmagazynowane prowadzą do
powstania struktur poznawczych, które określają stosunek jednostki do
otaczającej ją rzeczywistości i wpływają na sposób rozwiązywania sytuacji i
przebieg kontaktów ze światem i środowiskiem.
Człowiek jest istotą aktywną a nie tylko reaktywną, lecz jego możliwości
poznania są ograniczone biologicznie i społecznie. Terenem, na którym
dokonuje się wpływ społeczeństwa na jednostkę są małe grupy społeczne.
W nich jednostka przyswaja wartości grupowe, poznaje normy społeczne, uczy
się przewidywać konsekwencje swoich czynów. Wejście jednostki do
społeczeństwa odbywa się poprzez ogniwa pośredniczące, stąd też siła związku
między jednostką a społeczeństwem zależy od tego, jaką rolę społeczną i w
jakim stopniu zaakceptowała jednostka, oraz od tego jak silne są jej związki z
grupą lub grupami pierwotnymi.
Przyjęta ten sposób wizja społeczeństwa nie jest wizją ani
funkcjonalistyczną ani konfliktową, lecz pośrednią. Zgodnie z tak pojętą
wizją społeczeństwa zarówno ugoda jak i przymus są sposobami
3
organizowania społeczeństwa. Ugoda ma na celu usuwanie rozbieżności
(konfliktów), przymus ma natomiast służyć utrzymaniu stanu rzeczy
korzystnego dla jednej silniejszej strony konfliktu.
Teorie kryminologiczne
1. Kryminologia pozytywistyczna
Rozróżnia się tutaj dwa kierunki: biopsychologiczny i socjologiczny.
A. Biopsychologiczny, którego podstawowymi założeniami są
następujące tezy:
- decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy pozwalające
traktować go jako odrębne indywiduum,
- niektóre z tych cech  dziedziczone, wrodzone lub nabyte, tworzą podłoże
sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych (społecznie
szkodliwych),
- można ustalić jakie cechy wywołują tendencję do zachowań
antyspołecznych (albo przestępczych), czyli możliwe jest wykrycie związku
przyczynowego między określoną cechą a określonym zachowaniem,
-ustalanie tego związku jest równoznaczne z ustalaniem przyczyn
przestępczości, co otwiera możliwości skutecznemu zapobieganiu temu
zjawisku.
B. Socjologiczny
- na zachowanie człowieka rozstrzygający wpływ mają czynniki
społeczne,
4
- niekorzystne warunki społeczne generują zachowania przestępne a
nawet mogą ukształtować u jednostki trwałą tendencję do takich
zachowań,
- można ustalić jakie czynniki społeczne wywołują zachowanie
przestępne,
- usunięcie takich czynników lub złagodzenie siły ich oddziaływania
pozwala skutecznie zapobiegać przestępczości.
Zasadniczy podział koncepcji tworzących kierunek biopsychologiczny
1) teorie kładące nacisk na cechy somatyczne, a wśród nich:
a) teorie antropologiczne,
b) koncepcje nawiązujące do genetyki,
c) koncepcje odwołujące się do zaburzeń funkcjonowania OUN,
d) pozostałe koncepcje, m.in. zaburzeń biochemicznych.
2) teorie kładące nacisk na cechy psychiczne, a wśród nich:
a) teorie konstytucjonalno  typologiczne,
b) koncepcje dotyczące nieprawidłowej osobowości,
c) koncepcje pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia)
Natomiast teorie socjologiczne, pozostające w ramach nurtu
pozytywistycznego występują w ramach następujących podgrup:
a) koncepcje ekologiczne,
b) teorie strukturalne,
c) teorie zróżnicowania kulturowego,
5
d) teorie uczenia się,
e) teorie kontroli.
1. Nurt pozytywistyczny  teorie biopsychologiczne
A. Teorie antropologiczne
1. Najdonioślejszą teorią antropologiczną jest sformułowana w 1876 r.
przez C. Lombroso teoria  przestępcy z urodzenia . Przestępca z
urodzenia wg. Lomborso musiał mieć przynajmniej sześć cech,
występujących w obrębie głowy, które wystarczały do tego, że już
można go było uznać za przestępcę, choćby potencjalnego. Były to:
cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające
kości policzkowe, specyficzna budowa ucha oraz odmienności
budowy narządów wewnętrznych lub leworęczność. W zależności od
konfiguracji takich cech Lombroso podejmował próby ustalenia, jakie
przestępstwa dany osobnik będzie najprawdopodobniej popełniał.
Poglądy Lombroso zostały odrzucone. Jego krytycy zarzucali mu
jednostronność analizy oraz to, żre nie występuje typ człowieka 
przestępcy, obwiniano go za zahamowanie rozwoju kryminologii oraz
odwrócenie uwagi od socjologicznych badań przestępczości.
2. Koncepcja dziedziczenia skłonności do zachowań społecznych 
dziedziczenie starano się rozpatrywać prowadząc badania genealogiczne,
bliz
niąt i adopcyjne. W badaniach genealogicznych prowadzonych od
początku XX w. starano się odnalez
ć jaki wpływ miała dana linia
genealogiczna na rozwój osobowości następnych pokoleń. Słynny był
przypadek rodziny oznaczonej przydomkiem Kallikak, gdzie
prześledzono losy dwóch gałęzi tej rodziny. Jedna z nich  określana jako
6
 zła , powstała z przypadkowego związku jednego z protoplastów z
kobietą z nizin społecznych, w wyniku którego urodziło się dziecko.
Druga gałąz
, pochodząca z tzw. prawego łoża i odpowiedniej pozycji ojca
określana była jako  dobra . Badając sześć pokoleń rodziny Kallikak
stwierdzono, że w gałęzi złej wobec niemal 90 % jej członków można
wysunąć różnorodne zastrzeżenia co do ich społecznego
funkcjonowania (alkoholizm, prostytucja, przestępczość, włóczęgostwo
itp.), zaś w gałęzi dobrej takie sprawy trafiały się sporadycznie.
Drugim typem badań prowadzonych w ramach koncepcji
dziedziczenia skłonności były badania bliz
niąt. Prowadzono je w
okresie międzywojennym. We wszystkich badaniach znajdowano
tendencję do zgodności zachowań bliz
niąt monozygotycznych, nie
wykrywając jej lub wykrywając w znikomym lub żadnym stopniu w
przypadku bliz
niąt dwuzygotycznych.
Wyniki podobne do badania bliz
niąt uzyskano przy badaniach
adopcyjnych (III nurt koncepcji dziedziczenia), Na ich podstawie
wskazano istotny związek między przestępczością rodziców naturalnych i
dzieci, podczas gdy takich związków nie wykrywano w relacji rodzice
przybrani  dzieci adopcyjne.
Badaniom tym można się dziwić, mając na uwadze, iż w ramach
przekazu genów dziedziczy się tylko określoną zdolność do
wchodzenia w reakcje ze środowiskiem. Nie są więc możliwe
dziedziczone skłonności do zachowań przestępnych lub nadużywania
alkoholu, lecz jedynie podłoże biologiczne, które może sprzyjać czy to
popadaniu w alkoholizm, czy też nabywaniu skłonności do zachowań
kryminalnych.
7
3. Zaburzenia struktury chromosomów
Normalny kariotyp (układ) chromosomów u człowieka to 23 pary, z
czego ostatnia tworzona jest przez chromosomy płciowe, określane
symbolami X i Y. Tak więc u mężczyzny kariotyp zapisywany jest jako 46
XY a u kobiet 46 XX. Bywa on jednak czasem zaburzony, co ustalono w
badaniach osobników, które miały 47 XYY (dodatkowy chromosom Y) lub
48 XXYY (dodatkowy chromosom X i Y)co w ocenie niektórych badaczy
ma wywoływać tendencję do zachowań kryminalnych na podłożu
agresywnym. Nie są to jednak badania potwierdzone, Trzeba zauważyć, że
obciążenie jakimś dodatkowym chromosomem może (i często wywołuje
jakieś objawy chorobowe) np. zespół Downa to zaburzenie kariotypu
polegające na dodatkowym chromosomie w parze oznaczonej numerem 21
(kariotyp 47XY 21+). Natomiast nie ma podstaw do traktowania jakiejś
aberracji chromosomowej inaczej niż przypadek chorobowy i nigdy nie jest
to warunek konieczny ani wystarczający do pojawienia się zachowań
kryminalnych.
4. Koncepcje zaburzeń OUN
Zaburzenia funkcjonowania OUN spowodowane organicznymi
mikrouszkodzeniami mózgu wg. najświeższych badań mogą stanowić
przyczynę do pojawienia się zachowań społecznie szkodliwych. Teza ta
wymaga co prawda jednak dalszych badań, aby mogła być potwierdzona.
Mechaniczne uszkodzenia mózgu mogą powstawać w czasie nawet
niegroz
nych urazów głowy lub chorób. Mikrouszkodzenia mogą być obecne
już w czasie życia płodowego. U dzieci cierpiących na takie schorzenia
obserwowano zakłócenia rozwoju zaburzeń psychicznych wywołujące
trudności w nauce oraz w przystosowaniu się do wymagań społecznych.
8
Twierdzenia jednak, że mikrouszkodzenia mózgu lub nawet uszkodzenia
poważniejsze prowadziłyby nieuchronnie do powstania zachowań
antyspołecznych należy uznać za nie możliwe do przyjęcia.
5. Pozostałe koncepcje kładące nacisk na cechy somatyczne
a) teorie konstytucjonalno  typologiczne
Jest kilka konkurujących ze sobą podziałów ludzi na różne typy
osobowości. Najstarsza, przypisywana Hipokratesowi typologia
rozróżnia cztery podstawowe typy psychosomatyczne (typologie ludzi):
1) sangwinik  silnie reagujący i niewytrwały w działaniu,
2) choleryk  silnie reagujący i wytrwały w działaniu,
3) melancholik  słabo reagujący i wytrwały w działaniu,
4) flegmatyk  słabo reagujący i niewytrwały w działaniu
Kolejną typologią, również bardzo znaną jest typologia Kretschmera,
która przedstawia się następująco:
1) typ asteniczny  wzrost wysoki, szczupły, ostre rysy twarzy, wąskie
ramiona,
2) typ atletyczny  średniego albo wysokiego wzrostu, raczej szczupły,
lecz dobrze umięśniony, twarz koścista, szeroki w ramionach,
3) typ pykniczny  średniego lub małego wzrostu, średniego lub małego
wzrostu, otłuszczony, o grubych rysach twarzy, słabo umięśniony,
duży brzuch,
4) typ dysplastyczny  o nieregularnej budowie ciała, często otłuszczony,
mężczyz
ni mają często cechy budowy kobiecej a kobiety męskiej.
9
Kreschmer łączył z wyróżnionymi przez siebie typami skłonność do
zapadania na choroby psychiczne (np. typem schizofrenicznym mieli być
astenicy) oraz twierdził, że czyste typy są konstruktami teoretycznymi,
natomiast w praktyce spotyka się wyłącznie typy mieszane.
Kolejną teorią konstytucjonalno  typologiczną jest teoria Hansa J.
Eysencka (1977). Nie wyróżniał on typów somatycznych, ale swoją teorię
oparł na przeciwstawieniu sobie dwóch, uwarunkowanych biologicznie
typów układu nerwowego, różniących się między sobą przebiegiem
procesów pobudzania i hamowania. Prowadziło to do wyróżnienia
osobowości:
1) ekstrawertyków  łatwych do pobudzenia, ale też łatwo
wygaszających się. Ekstrawertycy są optymistyczni aż do braku
krytycyzmu, spontaniczni, niepoprawni, są aktywni,
impulsywni, towarzyscy ale także nieopanowani, co może
prowadzić do agresji,
2) introwertycy  trudni do pobudzenia, ale też z trudnością
wygaszający pobudzenie, nie są towarzyscy, są powściągliwi i
raczej nieśmiali, systematyczni, sumienni lecz raczej
pesymistyczni oraz skoncentrowani na życiu wewnętrznym.
b) koncepcje nieprawidłowej osobowości  zaburzenia w obrębie obrazu
samego siebie. W badaniach sprawców wielokrotnie karanych
wykrywano zespoły cech, które można nazwać  zespołem ogólnego
niepowodzenia Zespół taki wynika z nikłej odporności na stres,
niewielkiej zdolności koncentracji, braku wytrwałości w realizowaniu
celów. Takiemu zespołowi cech towarzyszą z reguły takie jego
10
pochodne, jak niskie kwalifikacje zawodowe i nadużywanie alkoholu,
co łączenie prowadzi do zachowań antyspołecznych.
c) Psychopatia  samo pojęcie nie jest jednolite, najczęściej jest ona
pojmowana jako nieprawidłowe ukształtowanie osobowości, której
elementem jest niezdolność do trwałych związków uczuciowych
(upośledzenie sfery uczuciowości wyższej) oraz związana z tym
przewaga sfery popędowo  emocjonalnej nad wyższymi poziomami
regulacji zachowania (zubożenie struktur poznawczych).
poznawczych badaniach przestępców wielokrotnych ustalono wysoki
odsetek osób kwalifikowanych jako psychopaci. Jest to uzasadnione,
ponieważ wskazane cechy towarzyszące psychopatii prowadzą do
poczucia braku winy przy działaniach naruszających dobra innych
osób.
W podsumowaniu odrzucić trzeba wszelkie koncepcje przyjmujące
istnienie wrodzonych skłonności przestępczych, łączenie takich skłonności z
określonymi typami konstytucyjnymi itp. czyli te poglądy, które zakładają
istnienie wrodzonej predestynacji do popełniania przestępstw.
2. Nurt pozytywistyczny - teorie socjologiczne
1. Koncepcje ekologiczne  zakładają wpływ środowiska
pojmowanego jako ogół czynników zewnętrznych oddziałujących
na organizm ludzki. Aby zminimalizować zagrożenia płynące ze
środowiska oraz odpowiadać na jego wymagania, człowiek musi
reagować na bodz
ce zewnętrzne. Rozwój kierunku ekologicznego
jest wiązany z tzw. szkołą chicagowską, reprezentowaną przez
11
Roberta Parka, Ernesta Burgessa i Cliforda Shawa. Zajmowali
się oni przestrzennym rozkładem przestępczości w miastach a
wyniki tych badań wydawały się wskazywać, że w zależności od
ukształtowania środowiska w obrębie wielkiego miasta zmienia
się też nasilenie przestępczości. Tym samym zostały wyróżnione
strefy w miastach: centralna, przejściowa, mieszkań
pracowniczych, willowa, podmiejska, w których natężenie
przestępczości jest różne.
2. Teorie strukturalne
Koncepcja ta zakłada, że zróżnicowanie społeczne wywołuje
konsekwencję w postaci uplasowania ludzi w różnych miejscach
lub też na różnych  poziomach struktury społecznej, którzy mają
odmienne możliwości działania. Zrozumiałe jest, że rolnik
uprawiający własną ziemię, pracownik w fabryce i adwokat w wielkiej
korporacji mają zupełnie różne kontakty społeczne, przesądzające o
możliwości działania. Taka obserwacja została poczyniona przez
Roberta Mertona (1982 r.) i uzupełniona następującym
stwierdzeniem: wszyscy członkowie społeczeństwa podlegają
naciskowi wywieranemu przez społeczeństwo celem skłonienia ich
do osiągania uznanych w tym społeczeństwie wartości (społecznie
określonych celów). Nacisk tan może być wywoływany dlatego, że
społeczeństwo wytwarza jedną, wspólną strukturę kulturową, z
której elementami zostają zapoznani wszyscy członkowie
społeczeństwa, a która określa, do czego należy dążyć, i co należy
osiągnąć. Z takiego rozumowania wynika konieczność
przystosowania się jednostki do stawianych przez otoczenie
12
wymagań. Merton wymienił 5 następujących sposobów
przystosowania:
1) konformizm  jednostka zintegrowała co najmniej
niektóre kulturowo określone cele i środki a ponadto
potrafi je skutecznie wykorzystać,
2) innowacja  jednostka silnie zintegrowała co najmniej
niektóre cele, lecz w niewystarczającym stopniu
rozumie konieczność sięgania po kulturowo
dopuszczalne środki  w takiej sytuacji będzie zdolna
do realizowania własnych, subiektywnie ocenianych
celów i może popełniać przestępstwa, zachowywać się
niemoralnie,
3) rytualizm  pojawia się przy odrzuceniu przekonania o
potrzebie osiągania celów wyznaczonych przez kulturę,
przy jednoczesnej silnej internalizacji społecznie
aprobowanych sposobów dochodzenia tych celów _ są
to np.  idealni urzędnicy ,  nienaganni motorniczy
itp.,
4) wycofanie  co najmniej niektóre cele zostały silnie
zinternalizowane, lecz środki te zawiodły lub są
nieosiągalne, co powoduje niemożność (subiektywną)
ich osiągnięcia. U jednostki pojawia się zaniechanie
wysiłku do osiągnięcia takich celów i pojawiają się
zachowania zastępcze  włóczęgostwo, nadużywanie
alkoholu, narkomania,
5) bunt  pojawia się przy odrzuceniu kulturowo
określonych celów i norm wyznaczających sposoby i
13
środki ich osiągania. Jednostka stara się osiągnąć nowe
cele, pociągając za sobą innych ludzi.
3. Teorie zróżnicowania kulturowego  Albert Cohen (1955), odrzucił teorię
Mertona i wspólnej dla całego społeczeństwa struktury kulturowej.
Wymienił natomiast cechy, które w hierarchii wartości warstwy średniej są
wysoko cenione a posiadanie ich warunkuje osiągnięcie wyższego stanu
społecznego. Są to:
- ambicja,
- osobista odpowiedzialność,
- szacunek dla osiągnięć,
- świecki ascetyzm (możliwość i zdolność oparcia się pokusie
natychmiastowego zaspokojenia swych dążeń w imię dalekiego celu),
- racjonalność,
- dbałość o wygląd i maniery,
- eliminacja agresji fizycznej i przemocy,
- rozsądny wypoczynek,
- szacunek dla własności.
4. Teorie uczenia się zachowań przestępnych
Jedna z teorii uczenia się - Edwin Sutherland (1995 r.) sformułował teorię
zróżnicowanych powiązań, w której starał się opisać mechanizm wyboru
określonego zachowania. Teoria ta obejmuje 9 następujących twierdzeń:
1) zachowanie przestępne jest wyuczone  nie jest więc wrodzone,
lecz wymaga wyszkolenia,
2) zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z
innymi osobami w procesie komunikowania się, który jest
werbalny jak i gestykularny,
14
3) zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania
dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach,
4) gdy zachowanie przestępne jest wyuczone, to obejmuje uczenie
się technik popełniania przestępstw i specyficzne
ukierunkowanie motywów, dążeń racjonalizacji i postaw,
5) specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w
powiązaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących
bądz
niewiążących, co łączy się z przebywaniem wśród osób,
które traktują normy prawne jako wymagające przestrzegania,
albo osób dopuszczających naruszanie takich norm,
6) jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji
sprzyjających naruszaniu przepisów prawa nad definicjami nie
sprzyjającymi naruszaniu przepisów prawa,
7) zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością,
trwałością, pierwotnością i intensywnością,
8) w procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez
powiązania z kryminalnymi i antykryminalnymi wzorcami
występują te wszystkie mechanizmy, które występują przy
uczeniu się (uczenie przez naśladownictwo),
9) ponieważ zachowanie przestępne jest wyrazem ogólnych
potrzeb i wartości, nie można go wyjaśniać, odwołując się do
tych potrzeb i wartości, gdyż zachowanie nieprzestępne jest
wyrazem tych samych potrzeb i wartości  przecież zarówno
złodzieje kradną jak i uczciwi robotnicy pracują dla zdobycia
pieniędzy.
Teoria ta zakłada pasywny charakter człowieka (jednostki) w procesie
uczenia się zachowania przestępnego  człowiek jest niejako wepchnięty w
15
przestępne zachowanie przez przeważające w nim elementy kultury
antyprawnej.
5. Teorie kontroli
Emil Durkheim (1968) francuski socjolog zajmujący się przestępczością w
powiązaniu z innymi zjawiskami społecznymi stwierdził, że przestępczość
jest zjawiskiem normalnym, które występowało, występuje i będzie
występować w każdym społeczeństwie. Powody takiego stanu są jego
zdaniem dwa:
1)zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym
społeczeństwo, nie pozwalającym mu trwać bez ruchu - zmusza je do
nieustannej rewizji tego co dobre a co złe. Tym samym nawet gdyby stworzyć
społeczeństwo aniołów, w którym nie popełniano by przestępstw, to ludzie i tak
znajdą zachowania ich zdaniem godne potępienia, czyli wykreują przestępczość,
2) człowiek w swej naturze jest egoistyczny i nie ma żadnych biologicznie
warunkowanych hamulców powstrzymujących przed krzywdzeniem
innych. Stan natury to wojna wszystkich przeciw wszystkim. Durkheim skłonił
się ku twierdzeniu, że więz
społeczna jest tym, co pozwala społeczeństwu na
kontrolowanie zachowania jednostek, przy czym kontrola ta polega głównie na
przekonywaniu i na autorytecie instytucji wytworzonych przez społeczeństwo.
Stan ładu społecznego  powszechnego stosowania reguł to stan nomii. Jego
przeciwieństwem jest anomia, występująca przede wszystkim w okresach
wstrząsów lub gwałtownych zmian społecznych. Uznawane dotąd zasady
tracą wówczas swój autorytet, następuje dezorganizacja, co do tego czym się
trzeba kierować, wobec czego do głosu dochodzą  naturalne ludzkie
skłonności. Anomię wobec tego trzeba traktować jako stan braku
jednoznacznych określeń, co jest dopuszczają, a co zakazane, ale nie w
wymiarze jednostkowym lecz zbiorowym.
16