1. Podręczniki  Kryminologia Janina Błachut, Andrzej Gaberle,
Krzysztof Krajewski Gdańsk 1999,
2. Wiktymologia zarys wykładu Ewa Bieńkowska Warszawa 2000,
3. Instytut wymiaru sprawiedliwości  Kogo biją, komu kradną
przestępczość nie rejestrowana w Polsce i na świecie, Andrzej
Siemaszko Warszawa 2001 r.,
4. Granice tolerancji o teoriach zachowań dewiacyjnych Warszawa
1993 Andrzej Siemaszko.
Wykład I
I. Kryminologia jako dyscyplina nauki
Termin kryminologia pochodzi od greckich słów  crimen
(przestępstwo, zbrodnia) oraz  logos (nauka). Tak więc kryminologia w
znaczeniu czysto leksykalnym to po prostu nauka o przestępstwie. Sama
refleksja naukowa na temat przestępstwa istniała już w starożytności,
jednakże nazwę ta dyscyplina zawdzięcza francuskiemu antropologowi 
Paulowi Topinardowi (1830-1911), który użył jej po raz pierwszy około
roku 1879. Jako tytuł pracy naukowej nazwa ta pojawiła się po raz pierwszy
w 1885 u włoskiego kryminologa Rafaele Garofalo (1851-1934). Niejako
jednak ojcem nowożytnej kryminologii jest natomiast Cesare Lombroso
(włoski lekarz i antropolog 1836-1909). W tym miejscu należy ściśle
zaznaczyć odrębność kryminalistyki jako nauki od kryminologii. Przez
wiele osób terminy te bywają używane zamienne, wręcz jako synonimy, co
stanowi jednak poważny błąd. Są to bowiem dwie zupełnie odrębne
dyscypliny naukowe. Sherlock Holmes i Herkules Poirot nie byli
kryminologami, lecz specjalistami w zakresie kryminalistyki. Kryminalistyka
jest bowiem nauką zajmującą się przede wszystkim opracowywaniem metod
i sposobów wykrywania przestępstw i ich sprawców oraz dowodzenia ich w
sądzie. Kryminalistyka, podobnie jak medycyna sądowa czy psychiatria i
1
psychologia sądowa spełnia rolę usługową wobec procesu karnego w
zakresie ustalania prawdy materialnej.
Kryminologia natomiast stawia sobie zupełnie inne pytania. Dla celów
dalszych rozważań można przyjąć, że kryminologia to nauka społeczna
zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat
przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego,
przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, a także osoby sprawcy
przestępstwa, ofiary przestępstwa oraz instytucji i mechanizmów
kontrolnych jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania
przestępczości.
Powyższą definicję należy rozwinąć na poszczególne występujące w
niej obszary zainteresowania nauki kryminologii
1) przestępstwo -w tym zakresie kryminologia stawia sobie szereg
pytań, z których najważniejsze, to te czym jest przestępstwo, czym
wyróżnia się od innych zachowań ludzkich, czy pojęcie
przestępstwa ma charakter stały czy zmienny w czasie i
przestrzeni, czy możliwe są inne  pozanormatywne kryteria
przestępczości zachowania jak np. społeczna szkodliwość,
patologiczność,
2) przestępczość  traktowana jako zjawisko społeczne- przedmiotem
badań kryminologicznych jest opis tego zjawiska aspekcie
statycznym i dynamicznym (tj. określenie rozmiarów
przestępczości), struktury i dynamiki towarzyszącej temu zjawisku),
3) przestępca  tj. zainteresowanie tej nauki osobą sprawcy
przestępstwa  takie podejście do badań kryminologicznych
zapoczątkowane zostało w Ii pol. XIX w przez Cesare Lombroso,
który jest twórcą i jednocześnie poszukiwaczem odpowiedzi na
2
pytanie behawiorystyczne  dlaczego jedni popełniają przestępstwa
a inni nie. Tym samym kryminologia się po korzenie zachowań
tworzących podstawy pod przyczyny przestępczości. Rozważania w
tym zakresie mieszczą się głównie w ramach nurtu antropologiczno
 biologicznego oraz psychologicznego a dział kryminologii
zajmujący się poszukiwaniem przyczyn zachowań przestępczych i
przestępczości jako zjawiska społecznego określa się mianem
etiologii przestępczości,
4) ofiara przestępstwa  w okresie po drugiej wojnie światowej a
szczególnie w okresie ostatnich 30 lat kryminologia zaczęła w coraz
większym stopniu interesować się nie tylko sprawcą przestępstwa,
ale także jego ofiarą. W ten sposób wykształciła się nowa
dyscyplina naukowa określana mianem wiktymologii i obszerna
dziedzina badań empirycznych określana mianem badań
wiktymizacyjnych. Wiktymologia uprawiana w ramach
kryminologii zajmuje się całym kompleksem zagadnień związanych
z faktem pokrzywdzenia kogoś przestępstwem. Chodzi tu zarówno
o czynniki zwiększające prawdopodobieństwa stania się ofiarą
przestępstwa, jak i problem konsekwencji wiktymizacji dla
dotkniętej nią jednostki,
5) kontrola społeczna- do tej grupy należy szeroki dział kryminologii
empirycznej zajmującej się badaniem praktyki funkcjonowania
instytucji wymiaru sprawiedliwości. Niektórzy autorzy zaliczają
zagadnienia związane z tą tematyką do innych  odrębnych dziedzin
nauki zwanych penologią czy polityką kryminalną. Z kontrolą
społeczną jest powiązane kryminalistyczne pytanie reaktywne, które
najogólniej rzecz biorąc brzmi następująco: dlaczego pewne
zachowania uznawane są za przestępstwa i pewni ludzie za
przestępców a inne zachowania i inni ludzie nie?
3
Kryminologia jako nauka jest niewątpliwie dziedziną interdyscyplinarną.
Nie posiada własnej metodologii badawczej a jedynie wykorzystuje metody
stworzone dla potrzeb innych dyscyplin takich jak antropologia, biologia,
medycyna, psychiatria, psychologia, socjologia, statystyka, ekonomia, historia.
Trzeba także zauważyć, że kryminologami są w Europie zazwyczaj osoby o
wykształceniu prawniczym  natomiast w USA  socjologowie. Dlatego też
związek kryminologii z różnymi odrębnymi naukami jest bardzo duży i należy
poświęcić mu trochę więcej uwagi.
A. Kryminologia a nauki medyczne i biologiczne
Na początkowy rozwój kryminologii zdecydowany wpływ miały nauki
medyczne i biologiczne. Uważany za ojca założyciela kryminologii Cesare
Lombroso był z wykształcenia lekarzem specjalizującym się w psychiatrii a jego
zainteresowanie problematyką kryminologiczną wynikało z faktu, iż większość
swego życia pracował jako lekarz więzienny. W sumie na kontynencie
europejskim jeszcze w latach międzywojennych kryminolodzy byli właśnie
lekarzami  w tym przede wszystkim psychiatrzy. W tym zakresie szczególne
znaczenie dla rozwoju kryminologii odegrała i odgrywa dzisiaj psychiatria. W
tym zakresie szczególnie ważna jest problematyka psychopatologii tj. chorób
psychicznych o niechorobowym charakterze, ujawniających się jako swoista
tendencja, predyspozycja do popełniania przestępstwa i ewentualnego powrotu
do niego. Tego działu kryminologii nie można mylić z odrębną nauką tj.
psychiatrią sądową, (która zajmuje się głownie określaniem stopnia
poczytalności sprawcy w momencie popełniania przestępstwa a tym samym
możliwości ponoszenia odpowiedzialności karnej). W kryminologii istotną
sprawą jest nauka praktyczna, mające na celu postawienie dokładnej diagnozy
co do osoby sprawcy przestępstwa, umożliwiającej sądowi prawidłowe z
naukowego punktu widzenia zastosowanie prawa i prawidłową reakcję na jego
4
zachowanie, powodujące, że nie powróci on do przestępstwa. W takim ujęciu
potrzebny a czasem konieczny jest udział w procesie karnym lekarzy
psychiatrów.
B. Kryminologia a psychologia
Burzliwy rozwój psychologii pod koniec XIX i w XX wieku spowodował,
że również ta dyscyplina zaczęła się interesować osobą sprawcy. Kryminolodzy
z można to ująć psychologicznym wykształceniem zajmowali się przede
wszystkim analizą, w jakim stopniu pewne czynniki o charakterze
psychologicznym tj. osobowość, temperament, emocje, procesy uczenia się
poziom rozwoju umysłowego wpływają na rozwój zachowań przestępczych.
Wiele miejsca psychologia poświęca tematyce osobowości upatrując w niej
istnienia takiego układu cech, który przy innych sprzyjających czynnikach może
stać się zalążkiem osobowości przestępczej, mogącej sprzyjać popełnianiu
przestępstw. W niektórych krajach próbuje się tworzyć osobny dział czy też nurt
kryminologii, zwany kryminologią kliniczną, zajmujący się przede wszystkim
kompleksowym psychiatryczno  psychologicznym diagnozowaniem
sprawców przestępstw dla potrzeb praktyki wymiaru sprawiedliwości a także
budowaniem na podstawie indywidualnych przypadków pewnych uogólnień
teoretycznych na temat przestępczości.
C. Kryminologia a pedagogika
Pedagogika w kryminologii to przede wszystkim poruszanie
zagadnień o charakterze resocjalizacyjnym, łącząca się z zagadnieniami
wykonywania środków karnych wobec sprawców przestępstw, a w
szczególności kary pozbawienia wolności. Nabrała ona znaczenia z chwilą
5
rozwoju idei (lata 50 ubiegłego stulecia) traktowania kary pozbawienia wolności
jako środka resocjalizacji sprawcy przestępstwa.
D. Kryminologia a statystyka
Nauce statystyki nie są obce systemy gromadzenia danych i odpowiednich
operacji przeprowadzanych przy ich użyciu. W związku z ogromnym
zapotrzebowaniem kryminologii do określenia rozmiarów zjawiska
przestępczości statystyka posłużyła (i nadal służy) do udostępniania swych
metod badawczych w celu prowadzenia statystyk policyjnych, prokuratorskich,
sądowych czy penitencjarnych. Interpretacja danych pochodzących z tych
statystyk nie jest zadaniem łatwym i stanowi skomplikowany proces,
odgrywający znaczną rolę również na polu stosunków społecznych, zachodzący
w obrębie organów ścigania wymiaru sprawiedliwości. W obecnej
kryminalistyce mamy dział nazywany statystyką kryminalną zajmujący się
problematyką statystyk przestępczości i ich interpretacji.
E. Kryminologia a socjologia
W socjologii zauważono, że przestępczość to nie tylko osoba sprawcy, ale
przede wszystkim pewna forma zjawiska społecznego. Takie podejście
reprezentuje socjologiczna szkołą w kryminologii (będąca odłamem
socjologicznej szkoły prawa karnego). Była ona reprezentowana przez Franza
von Liszta (1851-1919) i Enrico Ferriego (1856-1929). Współczesne związki z
socjologią są różnorakie  jednym z działów bliskich kryminologii jest patologia
społeczna  nauka zajmująca się zjawiskiem społecznym określanym mianem
przejawów patologii społecznej. Chodzi tu o patologię w sensie zjawiska
szkodliwego, zakłócającego prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa jako
grupy. Do zjawisk będących przedmiotem patologii społecznej zalicza się
6
tradycyjnie alkoholizm, narkomanię, prostytucję, samobójstwa, rozwody i inne
przejawy dezorganizacji rodziny, przestępczość i inne zachowania dewiacyjne
młodzieży. Podobnie jak w przypadku innych nauk powiązanych z kryminologią
także w socjologii wykształcił się odrębny nurt nazywany socjologią zachowań
dewiacyjnych. Socjologia zachowań jest więc nauką zajmującą się społecznymi
i psychologicznymi mechanizmami zachowań stanowiących naruszenie jakichś
norm społecznych. Rozważając związki kryminologii z różnymi
subdyscyplinami socjologii nie można zapomnieć o socjologii prawa, która
zajmuje się mechanizmami genezy i mechanizmów funkcjonowania i
przestrzegania norm prawnych. Pewien obecnie kształtujący się nurt zmierza ku
przekształceniu tej dyscypliny w socjologię prawa karnego.
Konsekwencje powiązań kryminologii z socjologią
Rozważając powyższe uwarunkowania kryminologii od innych dziedzin
nauki należy zwrócić uwagę na jej szczególnie silne związki właśnie z
socjologią. Kryminologia zajmuje się bowiem właśnie w głównej mierze
patologią zachowań społecznych, wykorzystując zarówno metody
socjologiczne, jak też własne poszerzone metody badawcze. Kryminologia
rozróżniła III stopniowy podział społeczeństwa (poza jednostką) i
uwarunkowania społeczne na trzech podstawowych płaszczyznach:
1) stosunki panujące na poziomie I  w grupach pierwotnych i
innych małych grupach społecznych (rodzina, grupa
rówieśnicza),
2) stosunki panujące na poziomie II  sąsiedztwo, zbiorowość
lokalna, warstwy, klasy, instytucje ekonomiczne itp.,
3) poziom III  społeczeństwo globalne (państwo, struktury
władzy i panowania)
7
F. Kryminologia a ekonomia
W ostatnich latach mamy do czynienia z rozwojem ekspansji w
kryminologii także innych dziedzin nauki. Jedną z nich jest ekonomia. We
współczesnej kryminologii mamy zainteresowanie badaczy
eksperymentacyjnym przeniesieniem pewnych metod ekonomicznych do badań
zjawisk przestępczych oraz oparcia ich na modelu człowieka (homo
economicus) wypracowanym przez ekonomię. W sumie często mówi się o
ekonomicznej teorii przestępczości.
G. Kryminologia a historia
Drugą dziedziną nauki, która wykazuje coraz silniejszy związek z
kryminologią i której metody wykorzystywane są coraz śmielej w kryminologii
jest historia., a przede wszystkim historia społeczna. W niektórych krajach
anglosaskich mamy do czynienia ze specyficznym nurtem określanym mianem
kryminologii historycznej.
H. Kryminologia a nauka prawa karnego
Z omówionych powyższej związków kryminologii z różnymi dziedzinami
nauki a także obszaru zainteresowania tej nauki w sposób jasny można
zauważyć jej ścisły związek z prawem karnym i to zarówno materialnym, jak i
procesowym, polityką kryminalną i polityką penitencjarną. Wszystkie te
dyscypliny traktuję bowiem przestępstwo jako przedmiot swych zainteresowań.
Powstaje tym samym pytanie, co odróżnia kryminologię od prawa karnego.
Wydaje się, że najlepszym sposobem zrozumienia tych odrębności jest
zwrócenie uwagi na podział nauk na empiryczne (zajmujące się strefą bytu)
oraz normatywne (zajmujące się sferą powinności). Żeby uprościć ten
8
podział, można odwołać się do takiego przykładu: kryminologia jako nauka
zajmuje się co prawda takim samym wycinkiem ludzkich zachowań i stosunków
społecznych jak prawo karne, z tym, że obserwując otaczającą nas
rzeczywistość stara się odpowiedzieć na pytanie  jak jest (jest to sedno
nauki empirycznej  poznawczej), gdy z kolei prawo karne, jako nauka
normatywna interesuje się nie tyle odpowiedzią na pytanie  jak jest ale  jak
być powinno (to są właśnie zespoły norm kształtujących pewne standardy
zachowań funkcjonujących póz
niej w społeczeństwie a związanych z
utworzeniem norm prawnych). Trzeba zauważyć, że kryminolodzy mieli zawsze
ambicje do wcielania swych idei i pomysłów na zwalczanie przestępczości w
życie, co często z powodu istnienia innych nauk zajmujących się takimi samymi
aspektami nie jest po prostu możliwe. W tym też sensie kryminologia miała
być i często dzisiaj także przez wielu uczonych jest traktowana, jak nauka
pomocnicza prawa karnego, mająca dostarczyć naukowych, empirycznych
podstaw działalności wymiaru sprawiedliwości. Tym samym jednak doszło
do swoistej ingerencji kryminologów do działań legislacyjnych, czyli
zmierzających do tworzenia prawa, który to proces przestał być domeną
wyłącznie prawników. Obecnie jednak rodzi się postulat uwolnienia,
oswobodzenia kryminologii od kurateli ze strony prawa karnego i państwa.
Kryminologia z nauki praktycznej, pomocniczej prawa karnego ma stać się
niezależną nauką społeczną, której przedmiotem ma być nie tylko przestępstwo i
przestępca, co krytyczna analiza instytucji prawa karnego i kontroli społecznej.
W tak rozumianym ujęciu kryminologia może przyjąć zdecydowanie
krytyczną wobec prawa karnego i wymiaru sprawiedliwości, jako instytucji
społecznej kontroli, postawę.
9
Główne nurty (paradygmaty) kryminologii
Pojęcie paradygmatu zostało wprowadzone do nauki przez Thomasa
Kuhna. Zostało stworzone dla określenia pewnego nurtu w nauce i
zaadoptowane dla potrzeb kryminologii, w której można odróżnić trzy
podstawowe nurty  klasyczny, pozytywistyczny i antynaturalistyczny.
1. Kryminologia klasyczna- do głównych jej twórców zalicza się Cesare
Beccaria (1738-1794), Jeremy Bentham, Immanuel Kant, Georg Wilhelm
Friedrich Hegel oraz Anzelm Feuerbach. Szkoła klasyczna prawa karnego była
traktowana początkowo tylko jako pewien nurt w tej dziedzinie nauki, jednakże
póz
niej badacze doszli do wniosku, że sprecyzowane założenia mają charakter
czysto kryminologiczny, tworzą bowiem pewną koncepcję sprawcy
przestępstwa i społecznej reakcji na jego czyn.
Główne założenia szkoły klasycznej:
1) każdy człowiek, w tym także sprawca przestępstwa jest jednostką
racjonalną, w sposób świadomy wybierającą pomiędzy różnymi
alternatywnymi postępowaniami - indeterministyczna koncepcja
człowieka a tym samym sprawcy przestępstwa. W konsekwencji oznacza
to, że przestępca to zupełnie normalna, nie różniąca się od pozostałych
ludzi jednostka, która w świadomy i racjonalny sposób wybiera
zachowanie przestępne tym samym wybierając zło,
2) ponieważ człowiek jest racjonalny i wolny, jest równocześnie
odpowiedzialny za swe zachowanie. Taki postulat prowadzi do
absolutnej koncepcji kary, która ma wymiar i sens przede wszystkim
etyczny i stanowi sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło,
10
3) każdy człowiek jest nie tylko zdolny ale i skłonny do popełniania
przestępstw  jest to pesymistyczna wizja natury ludzkiej, zakładająca,
iż człowiek jest ze swej natury istotą złą,
4) kara ma wymiar odstraszający, trzymający w ryzach społeczeństwo.
Jest to prewencja generalna.
Ten kierunek w kryminologii nie ma tylko i wyłącznie charakteru
historycznego - w latach 70 nastąpiło swoiste odrodzenie takich tez w USA
pod pojęciem neoklasycyzmu. W ramach szkoły klasycznej jest kilkadziesiąt
różnych teorii, z których najważniejsze w swoim czasie zostaną omówione.
2. Główne założenia szkoły pozytywistycznej
Początek nurtu pozytywistycznego w kryminologii wiąże się tak jak w
prawie karnym z osobą Cesare Lombroso (1876  Człowiek  Zbrodniarz), w
którym zarysował on słynną koncepcję urodzonego mordercy. Zadał on sobie
pytanie dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa a inni nie.
Odpowiedz
, której udzielił na tzw. pytanie lombrozjańskie sprowadzała się
od tezy, że sprawca przestępstwa różni się w jakiś sposób od wszystkich
innych ludzi i jest odmieńcem. Inaczej niż przedstawiciele szkoły klasycznej
pozytywiści twierdzili, że sprawcy przestępstw to szczególna kategoria ludzi,
ze szczególnymi, osobniczymi właściwościami. Ta właśnie cecha kryminologii
pozytywnej warunkuje, iż skupia się ona na osobie sprawcy przestępstwa.
Znaczna część przedstawicieli tego nurtu w kryminologii była lekarzami a
przestępcy byli traktowania z perspektywy pacjenta. Zgodnie z tezami
kryminologii pozytywnej zachowaniami ludzi rządzą czynniki, nad którymi nie
mają oni kontroli. Zadaniem kryminologii jako nauki o zachowaniu
przestępnym jest poszukiwanie tych przyczyn. Kryminologia pozytywna to
przede wszystkim nauka o przyczynach przestępczości. W nauce
11
pozytywistycznej stwierdzono, że prawdziwe, skuteczne środki walki z
przestępczością muszą sięgać do przyczyn przestępczości. W konsekwencji
pozytywizm zwracał szczególną uwagę na prewencję specjalną i
zapobieganie ponownemu popełnianiu przez sprawcę przestępstwa a
podstawowym sposobem realizacji tego celu miała być odmiana sprawcy
poprzez jego resocjalizację.
3. Nurt antynaturalistyczny
Kryminologia pozytywna zdominowała na niemal 100 lat badania nad
przestępczością. Klasycyzm kryminologii uznano za zjawisko przebrzmiałe i
uważano, że inny sposób uprawiania kryminologii niż pozytywny nie jest do
wyobrażenia. W latach 60-70 XX w. monopol ten został jednak złamany przez
konkurenta w postaci nowego paradygmatu kryminologicznego, który można
określić mianem antynaturalistycznego, obejmującego poza teorią naznaczania
społecznego rozmaite nurty kryminologii konfliktowej, radykalnej, krytycznej
czy fenomenologicznej. Nurt ten nie uzyskał jednak roli przewodniej w
kryminalistyce, lecz niejako współistnieje jako konkurent nurtu pozytywnego.
Podstawową cechą paradygmatu antynaturalistycznego jest odrzucenie
właściwego pozytywizmowi przekonania o jedności nauk. Mówiąc wprost
antynaturaliści uznali, że specyficzny przedmiot badań, jakim jest człowiek
i społeczeństwo nie stanowi przedmiotu do badań tak jak jest to pojęte w
naukach przyrodniczych. Tym samym odrzucili analizę ilościową
(preferowaną przez nurt pozytywny) na rzecz analizy jakościowej.
Antynaturalizm opiera się na twierdzeniu, że żaden przedmiot, żadne
zachowanie nie jest tym czym jest tylko ze względu na swe obiektywne 
fizykalne właściwości. Tym samym podstawowym przedmiotem badań
kryminologicznych nie powinien być sprawca przestępstwa lecz coś, co
niektórzy przedstawiciele tego kierunku określają mianem  audytorium
12
społecznego , które dokonuje obserwacji i naznaczania (etykietowania)
określonych rodzajów zachowań a konkretnych osób jako przestępców,
dewiantów itp. Przedmiotem zainteresowania kryminologii
antynaturalistycznej stają się więc mechanizmy społecznej reakcji na
zachowanie przestępne. W tym nurcie pojawia się pytanie  reaktywne ,
które brzmi: dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i
pewni ludzie są uznawani za przestępców a inne zachowania i inni ludzie
nie? . Tym, co interesuje zwolenników tego nurtu w kryminologii interesuje
zwłaszcza mechanizm funkcjonowania instytucji kontroli społecznej, przede
wszystkim zaś pytanie o z
ródła i mechanizmy społecznych procesów
kryminalizacji.
Neoklasycyzm  nurt czwarty?
Choć na początku powiedzieliśmy o trzech nurtach w kryminologii, to tak
naprawdę możemy zwrócić uwagę na jeszcze jeden kierunek  neoklasycyzm,
który narodził się w USA w latach 70 ubiegłego stulecia i był od początku
zdefiniowany jako reakcja na dominację w kryminologii amerykańskiej
socjologicznych teorii przestępczości. Kryminologia neoklasyczna najczęściej
stanowi właśnie wyraz podejścia konserwatywnego. Towarzyszy jej postulat
powrotu do prawa karnego opartego na tradycyjnych zasadach sprawiedliwej
odpłaty bądz
odstraszania. W nurcie tym twierdzi się, że zagrożenie sankcją
karną i jej realizacja są jedynymi czynnikami, które tak naprawdę mogą zostać
wykorzystane przez państwo w walce z przestępczością. Przedstawiciele tego
nurtu głoszą powrót do traktowania sprawcy jako wolnej jednostki
wybierającej racjonalny sposób pomiędzy różnymi alternatywami
postępowania. Podstawowe pytanie, jakie zadaje sobie dzisiejsza
kryminologia neoklasyczna, to pytanie jakie są możliwości zwiększania
efektywności instytucji kontroli społecznej we współczesnych
13
społeczeństwach, tak aby stosunkowo najmniejszym kosztem osiągnąć
możliwie największe efekty w postaci redukcji nasilenia przestępczości.
Oznacza to, że rozwój kryminologii zakreślił pewne koło i nauka ta, która
zaczynała w XVIII w. od kryminalnopolitycznych rozważań nad prawem
karnym powróciła w nieco zmodyfikowanej pod wpływem nauk społecznych
postaci do swego punktu wyjścia.
Człowiek i społeczeństwo
Po ogólnych wywodach prowadzonych w ramach wstępu wypada zająć
się jednym z głównych ośrodków zainteresowania kryminologii czyli
przestępczością, która jest zjawiskiem społecznym. Ustanowienie norm
regulujących zachowanie się jednostek tworzących zbiorowość jest niezbędne 
bez ustalenia wzajemnych praw i obowiązków członków zbiorowości
panowałby w niej chaos i niepewność, uniemożliwiające skoordynowanie
działań.
W kryminologii przyjęto model rzeczywistości społecznej, którego
założenia opierają się na następujących postulatach:
1. Społeczeństwo jest układem, w którym można wyróżnić
poszczególne  płaszczyzny
a) działających jednostek,
b) małych grup społecznych (określanych jako struktury I stopnia),
c) dużych struktur społecznych np. wielkie instytucje, warstwy
społeczne (struktury II stopnia)
2. Płaszczyzny te nie są ułożone warstwowo, lecz splecione w ten
sposób, że płaszczyzna szersza zawiera w sobie płaszczyzny węższe, przy
czym niektóre elementy tych płaszczyzn mogą zachodzić na siebie,
14
3. Płaszczyzny te są zależne od siebie w takim stopniu, że żadnej z
nich nie można zredukować do jej poszczególnych elementów,
4. Spoiwem łączącym płaszczyzny są ogniwa pośredniczące.
Pierwszym z nich są role społeczne, tworzące pomost między jednostką a
małą grupą (rodziną, grupą znajomych, taką w której nie można rozróżnić
podgrup). Rola społeczna jest to względnie stały i zwarty zespół oczekiwań
odnośnie zachowania członka grupy zajmującego w niej określoną pozycję.
Rola społeczne zależy od pozycji w grupie, norm akceptowanych przez
grupę, cech jednostki. Drugim ogniwem łączącym jednostki z płaszczyzną
wielkich struktur (struktur II stopnia) są grupy pierwotne (rodzina,
sąsiedztwo, grupa koleżeńska  charakteryzuje je niewielka liczba członków,
względna trwałość, intymność i intensywność kontaktów oraz identyfikacją z
grupą, ale także nieformalne grupy takie jak szkolnictwo, siły zbrojne, komuna
hippisów, gang, grupa byłych alkoholików albo narkomanów). Grupa pierwotna
może wytworzyć własny zespół norm i zachowań, ale z reguły bazują one na
normach zewnętrznych, obowiązujących w społeczeństwie, choć wcale nie
muszą być z nimi zgodne. W tym sensie między strukturami II stopnia a
jednostkami dochodzi za pośrednictwem grup pierwotnych do wytworzenia
związków pozwalających na siebie wzajemnie oddziaływać.
5. Bezpośredni związek między jednostką a społeczeństwem występuje
wyłącznie w małych grupach, poprzez wzajemne kształtowanie roli społecznej
Dwa modele organizacji społeczeństwa
1. Funkcjonalny
a) każde społeczeństwo jest względnie trwałą, stabilną strukturą,
b) każde społeczeństwo jest strukturą dobrze zintegrowaną,
c) każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny, tzn przyczynia się
do utrzymania społeczeństwa jako systemu,
15
d) każda struktura opiera się na podzielaniu przez jej członków
określonych wartości.
W takim społeczeństwie zmiany są powolne, a wynikają ze zmiennych
warunków bytowych lub poszukiwania ulepszeń we współdziałaniu.
2. Konfliktowy
a) każde społeczeństwo podlega nieustannym procesom zmiany,
zmiana jest wszechobecna,
b) w każdym społeczeństwie stale występują niezgoda i konflikt,
c) każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez
jednych jego członków wobec innych.
Mimo tego, iż na pierwszy rzut oka założenia obu modeli wykluczają się w
sensie czystym, to tak naprawdę w realu są to ujęcia komplementarne.
16