Wykład 1
Kryteria wyodrębniania szkół i kierunków naukowych w ekonomii1
Ka\
da nauka, a historyczna w szczególności, powinna posiadać kryteria wyodrębniania szkół
i kierunków naukowych. W tym celu mo\
emy zastosować w historii myśli ekonomicznej 3 kryteria:
1) sposób interpretacji praw i kategorii ekonomicznych,
2) akceptowana teoria wartości,
3) zakres i formy regulacji gospodarki przez państwo.
Ad. 1)
W zakresie tego kryterium mo\
emy wyró\
nić dwa dychotomiczne podziały:
a) naturalna oraz historyczna interpretacja teorii ekonomicznych:
Interpretacja naturalna oznacza, \
e kategorie i prawa ekonomiczne traktuje się jako niezale\
ne
od zmieniających się techniczno-organizacyjnych form gospodarowania, a tak\
e od społecznych
warunków gospodarowania. Prawa ekonomiczne traktuje się jako absolutne, czyli niezmienne
w czasie. Rozwój ekonomii polega w istocie na doskonaleniu form i metod analizy ekonomicznej.
Z naturalnej interpretacji wypływa wniosek, \
e istnieje tak zwany naturalny porządek ekonomiczny
i istnieje tylko jeden racjonalny system społeczno-ekonomiczny  gospodarka kapitalistyczna. To
myślenie wiązało się z ekonomią klasyczną, a następnie neoklasyczną.
Interpretacja historyczna oznacza natomiast, \
e kategorie i prawa ekonomiczne traktujemy jako
zmienne w czasie, a zatem zale\
ne od społeczno-ekonomicznych form i warunków gospodarowania.
Wynika z tego, \
e zmienny jest przedmiot badań ekonomicznych. Typowo historyczne podejście głosił
marksizm oraz niemiecka szkoła historyczna.
b) deterministyczna i stochastyczna (statystyczna) interpretacja kategorii i praw
ekonomicznych:
Deterministyczna interpretacja oznacza, \
e relacje opisane przez prawa ekonomiczne występują
"zawsze i wszędzie" tzn., \
e dotyczą wszystkich zdarzeń opisywanych przez te prawa. Mają one
charakter praw przyrodniczych.
Interpretacja deterministyczna nie jest właściwa dla określonego kierunku w ekonomii, mo\
na
jednak powiedzieć, \
e przewa\
ała ona we wczesnych etapach rozwoju ekonomii jako nauki.
Stochastyczna interpretacja oznacza, \
e prawa ekonomiczne - w odró\
nieniu od praw
przyrodniczych - ujawniają się przy masowym powtarzaniu się zdarzeń opisywanych przez te prawa.
Niekiedy mówi się nawet, \
e o prawach ekonomicznych mo\
emy mówić w kategoriach prawa wielkich
liczb.
1
Wykład opracowano na podstawie B.Fiedor, Materiały do wykładów z historii myśli ekonomicznej. Wrocław AE
2003 (maszynopis).
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 1
Historia myśli ekonomicznej
Ad. 2)
Mo\
na wyró\
nić 5 podstawowych teorii wartości w rozwoju myśli ekonomicznej:
a) teoria wartości oparta na pracy (klasyczna teoria wartości).
Według tej teorii jedynym, rzeczywistym czynnikiem wartościotwórczym jest praca ludzka, tak
zwana praca \
ywa. Bie\
ąco wydatkowane w danym okresie: kapitał, czynniki naturalne, czynniki
technologiczne są w tej teorii jedynie warunkami produktywnego zastosowania pracy, lub te\
wzrostu
jej produktywności, ale same nie tworzą wartości.
Wynagrodzenie kapitału, ziemi i innych czynników ma charakter rezydualny (tzn. wykorzystuje się
to, co zastało po wynagrodzeniu pracy).
Teoria ta powstała w ramach ekonomii klasycznej a następnie była rozwijana w ekonomii
marksistowskiej.
b) teoria u\
yteczności.
Związana była ze szkołą psychologiczną w ekonomii  współcześnie po ewolucji dominuje
w mikroekonomii.
W tej teorii u\
yteczność określana jest przez indywidualnie ocenianą zdolność danego dobra do
zaspokajania konkretnej potrzeby danego podmiotu.
Z tej definicji wynika, \
e:
- zdolność zaspokajania potrzeb, a więc i wartość, posiadają zarówno dobra materialne jak
i niematerialne (usługi),
- w rozumieniu tej teorii, wartości nie posiadają dobra produkcyjne (np. maszyna, komputer),
w związku z tym, w ramach tej teorii zaproponowano szereg metod, które słu\
ą "rozpisaniu"
wartości dóbr konsumpcyjnych na dobra produkcyjne, słu\
ące do ich wytworzenia. Jest to tak
zwana teoria imputacji.
W teorii u\
yteczności wartość jest kategorią sfery wymiany, a u\
yteczność jest istotą wartości.
c) teoria produkcyjności krańcowej czynników wytwórczych.
Związana jest z ekonomią neoklasyczną.
Według tego ujęcia wszelkie czynniki produkcji są wartościotwórcze. Ka\
dy czynnik ma samoistną
produkcyjność to znaczy, \
e niezale\
nie od nakładów pozostałych czynników wnosi wkład w wartość
i cenę u\
ytkowanego dobra. Miarą tego wkładu jest produkt krańcowy czynnika2, który decyduje
równie\
o jego rynkowej cenie oraz o proporcjach podziału wytworzonego produktu.
We współczesnej ekonomii neoklasycznej mamy do czynienia z pewną syntezą podejścia b) i c),
która polega na tym, \
e w równowadze ogólnej, relacje cen dóbr (względne ceny) są determinowane
jednocześnie przez:
- relacje u\
yteczności dóbr (rzadkość ich występowania zgodnie z b),
- relacje marginalnych kosztów produkcji dóbr.
d) pragmatyczna teoria wartości .
Związana jest z ekonomią instytucjonalną.
2
Jest to przyrost produkcji związany ze zwiększeniem ilości danego czynnika (pracy, kapitału) o jednostkę.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 2
Historia myśli ekonomicznej
Wartość i cena nie powinny być oceniane przez kryteria ekonomiczne (ani przez nakłady pracy, ani
przez u\
yteczność). Powinny być określone przez zdolność danego dobra do przyczyniania się do
rozwoju indywidualnego lub społecznego, czy te\
wzrostu dobrobytu indywidualnego, czy
społecznego np.: narkotyki nie mają realnie \
adnej wartości - mają wartość ujemną; tymczasem
według niektórych innych teorii narkotyki mogą mieć pewną wartość.
e) "anty-teoria" wartości.
Wielu współczesnych ekonomistów uwa\
a, \
e w ekonomii powinno się zrezygnować z pojęcia
wartości. Ich zdaniem ta kategoria nie spełnia kryterium naukowości. W rozumieniu współczesnej
�����������������
metodologii nauk chodzi o kryterium falsyfikacjonizmu, które wymaga, aby ka\
de twierdzenie naukowe
było formułowane w takiej postaci, aby mo\
na było je poddać weryfikacji logicznej, matematycznej lub
empirycznej. Tymczasem kategoria wartości tego kryterium nie spełnia. W związku z tym nale\
y
odrzucić teorię wartości, a rozwijać teorie popytu, cen, preferencji.
Ad. 3)
Mo\
emy wyró\
nić 2 paradygmaty3:
a ) rynku.
Paradygmat rynku oznacza, \
e:
- podstawową formą koordynacji działań indywidualnych podmiotów gospodarczych jest rynek
i konkurencja,
- podmiot gospodarczy w podejmowanych przez siebie decyzjach kieruje się przede wszystkim
analizą cen swoich wyrobów, a tak\
e zakupywanych przez siebie czynników produkcji
i związanych z nimi zmianami rentowności,
- rynek ma cechy tzw. efektywności abstrakcyjnej, tzn. \
e rynek doprowadza do takiego
rozdziału ograniczonych zasobów czynników wytwórczych, \
e osiąga się maksymalną
efektywność przy istniejącym ograniczeniu zasobowym. Zasoby te są wykorzystywane
najbardziej efektywnie.
- ingerencja państwa w gospodarce powinna być ograniczona do minimum i powinna
sprowadzać się do likwidacji niedoskonałości rynku takich jak: monopole naturalne, dobra
publiczne, efekty zewnętrzne. Ingerencja nie ma jednak na celu zastępowania rynku.
b) planowania (państwowej regulacji).
Zgodnie z tym paradygmatem państwo jest alternatywnym elementem regulacyjnym w stosunku do
mechanizmu rynkowego.
Przyczyny, dla których ingerencja państwa jest potrzebna były ró\
nie pojmowane w ró\
nych
szkołach ekonomicznych:
Merkantylizm: Teoria ekonomiczna epoki Odrodzenia i wczesnego Baroku. Jest to pierwszy
kierunek naukowy w ekonomii. Potrzeba interwencji totalnej wynikała stąd, \
e zdaniem
3
Paradygmat jest to wewnętrznie niesprzeczny system twierdzeń naukowych, który jest w danym czasie w danej
dyscyplinie naukowej powszechnie akceptowany.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 3
Historia myśli ekonomicznej
merkantylistów w gospodarce nie występują \
adne uwarunkowania; dlatego interwencja
państwa mo\
e przeciwdziałać chaosowi w gospodarce; natomiast interesy indywidualne są
wtórne do interesów państw,
Ekonomia Marksistowska: Wią\
e potrzeby ingerencji państwa, a konkretnie
makroekonomicznego planowania z tym, \
e rynek kapitalistyczny prowadzi do anarchii
produkcji, cyklicznych zaburzeń produkcji itp. a interwencja państwa ma temu zapobiegać,
Ekonomia Keynesowska: Ingerencję państwową wią\
e ona z tym, \
e występują zjawiska
nierównowagi, a przede wszystkim nienadą\
anie efektywnego popytu za wzrostem zdolności
produkcyjnych gospodarki,
Ekonomia Neoinstytucjonalna: Potrzebę ingerencji państwowej wią\
e z tym, \
e rynek nie
jest w stanie, w stopniu zadowalającym, zapewnić realizacji pewnych, określonych celów
społecznych i prowadzi do zbyt du\
ego rozwarstwienia społecznego.
Pytania kontrolne:
1. Jakie są podstawowe kryteria wyró\
niania szkół i kierunków ekonomicznych?
2. Wyjaśnij, czym ró\
ni się naturalna a historyczna interpretacja teorii ekonomicznych.
3. Wyjaśnij, czym ró\
ni się deterministyczna i stochastyczna interpretacja kategorii i praw
ekonomicznych.
4. Scharakteryzuj najwa\
niejsze teorie wartości występujące w teorii ekonomii.
5. Omów paradygmat rynku.
6. Omów paradygmat planu.
Problem do dyskusji:
1. Czy widzisz wspólne wątki w poszczególnych nurtach ekonomicznych?
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 4
Historia myśli ekonomicznej