Cudzoziemskie dzieci bez opieki
- sytuacja psychospołeczna
1. Kilka słów o psychologii dziecięcej
Każde dziecko potrzebuje opieki fizycznej, ludzkiej czułości i stymulacji umysłowej,
żeby w pełni się rozwinąć i zrealizować swój potencjał w dorosłym życiu.
Gwałtowne zmiany i niepewność wynikające z sytuacji wysiedlenia i pozbawienia
opieki mogą zaszkodzić rozwojowi dziecka pod względem fizycznym, umysłowym,
psychologicznym, kulturowym, i socjalnym.
Po przyjez
dzie do naszego kraju, wiele dzieci może cierpieć z powodu poczucia
olbrzymiej straty, żalu, strachu, dezorientacji, lub traumy.
Istnieje kilka czynników ryzyka, które mogą zwiększyć podatność dzieci bez opieki
na krzywdę, oraz kilka czynników ochronnych, które mogą pomóc dzieciom uporać
się z trudnymi warunkami i wstrząsającymi przeżyciami.
Każdy dorosły pracujący z dzieckiem powinien rozumieć dotkliwe skutki, jakie może
mieć dla dziecka pozbawienie go opieki rodziców lub opiekunów oraz poznać
sposoby na łagodzenie ich negatywnego oddziaływania.
Dzieci bez opieki potrzebują trochę czasu, by opowiedzieć o sobie. Obawa przed
ewentualnymi konsekwencjami powiedzenia całej prawdy dla rodziny pozostawionej
w ojczyz
nie, lub historie wymyślone przez przemytników mogą przedłużyć ten
proces.
Niniejszy tekst poświęcony jest najważniejszym pojęciom z zakresu psychologii
dziecięcej, które są istotne dla zrozumienia sytuacji dzieci cudzoziemskich bez opieki.
Wprowadza czytelnika w podstawy faz rozwojowych dziecka i pokazuje, jak wydarzenia,
które przeżyły dzieci ubiegające się o status uchodz
cy, mogą negatywnie wpłynąć na ich
rozwój oraz zdrowie psychiczne. Przedstawia również metody na przeciwdziałanie
efektom traumy i stresu.
Należy pamiętać przy tym, że praktyki wychowywania dzieci znacznie różnią się w
różnych kulturach. Większość badań nad zagrożeniami dla rozwoju dziecka  np.
pozbawieniem opieki i stratą  była przeprowadzona w społeczeństwach krajów
1
rozwiniętych; ich wyniki nie mogą być po prostu przełożone na inne konteksty
kulturalne. Nic zatem nie zastąpi indywidualnej oceny, jak dziecko z danego kontekstu
zareagowało na swoją sytuację. Wskazana jest analiza skupiona na dziecku, na jego
przeżyciach i na opiniach, pragnieniach i poglądach jego oraz innych osób w jego
otoczeniu.
2. Wpływ traumatycznych wydarzeń, straty i pozbawienia opieki na
psychikę dziecka
Wydarzenia traumatyczne, np. nagła ucieczka, straty, pozbawienie opieki i silny
strach mogą mieć natychmiastowy oraz, w niektórych przypadkach, długoterminowy
wpływ na psychikę dzieci i młodzieży.
Charakter reakcji dziecka zależy od wielu czynników, m.in. wieku, płci, cech
osobistych i temperamentu, dojrzałości, oraz powodów i czasu trwania ich
rozdzielenia od rodziców lub opiekunów. Obserwujemy również znaczne różnice
kulturowe.
Ograniczone rozumienie dziecka odnośnie upływu czasu może także ograniczyć jego
zrozumienie prawdopodobnego czasu trwania separacji od rodziny. Dzieci mogą
również wymyślić powody, dla których były porzucone przez rodzinę lub wysłane
przez nią zagranicę, np. brak własnej wartości.
W przypadkach, gdy dziecko cierpiące na skutek podobnych wydarzeń nie jest
traktowane z odpowiednią delikatnością (np. agresywny wywiad statusowy,
niedelikatne badania lekarskie, itd.), może nastąpić reakcja wtórnej traumy.
Dzieci bez opieki ubiegające się o status uchodz
cy mogły przeżyć doświadczenia, które mogą
mieć natychmiastowy bądz
długoterminowy wpływ na ich rozwój i dobrobyt. Jeżeli uciekły
przed konfliktem zbrojnym, prawdopodobnie były świadkami lub nawet ofiarami brutalnej
przemocy, niszczenia mienia (na przykład własnego domu). Mogły być zmuszone do nagłej
ucieczki w panice. Młodzi ludzie mogą też opuścić własny kraj ze względu na zagrożenia,
przemoc i nadużycia na tle politycznym, związanym z ich wiekiem lub płcią, w tym przed
przemocą w rodzinie  wszystkie te przeżycia mogą na długi czas odcisnąć się na psychice
dziecka. Ponadto, rozdzielenie od rodziców lub innych opiekunów samo w sobie jest bolesnym
doświadczeniem.
Przedstawiamy psychologiczne skutki takich doświadczeń dla dzieci w różnych fazach rozwoju,
w nadziei, że pomoże to osobom pracującym z dziećmi bez opieki zrozumieć różne wewnętrzne i
zewnętrzne objawy ich stanu psychicznego. Niewłaściwe traktowanie dzieci przez osoby
nieodpowiednio przygotowane może narazić dzieci na wtórną reakcję traumatyczną.
2
Reakcje na traumatyczne przeżycia
Bezpośredni wpływ wyżej wymienionych wydarzeń na psychikę dziecka zależy w
znacznej części od:
znaczenia wydarzenia dla dziecka i jego rodziny i, co najważniejsze, czy wydarzenie
doprowadziło do utraty jednego lub obojga rodziców lub/i opiekunów,
fazy rozwojowej dziecka,
cech osobowych dziecka,
obecności osób dorosłych, zwłaszcza znanych opiekunów,
osobistego zaangażowania dziecka, jako ofiary lub sprawcy.
Długofalowy wpływ na rozwój dziecka także zależy od różnych czynników, np.:
w jaki sposób osoby w najbliższym otoczeniu dziecka zareagowały na ewentualne
zmiany w jego zachowaniu, wyglądzie lub statusie społecznym,
na ile najistotniejsze straty mogą być zrekompensowane  np. brak rodziców,
opiekunów, schronienia,
na ile można uniknąć dalszych traumatycznych przeżyć,
zakres i jakość pomocy udzielanej dziecku i jego rodzinie,
na ile wydarzenia zmieniły oczekiwany  scenariusz życia dziecka (aspiracje na
przyszłość, planowane miejsce zamieszkania, styl życia, itd.).
U najmłodszych dzieci, które przeżyły przerażające doświadczenia, mogą występować:
cofnięcia rozwojowe  tzn. mogą stracić (przeważnie tymczasowo) osiągnięcia
rozwojowe np. mowę lub kontrolę nad funkcjami fizjologicznymi, np. nocne
moczenie łóżka,
zaburzenia snu i zwyczajów odżywiania się,
utrata chęci lub zdolności do zabawy, lub zaabsorbowanie tematyką przemocy,
śmierci itd. w zabawie i rysunkach.
Reakcje takie mogą być wzmożone, gdy rodzice lub inni opiekunowie popadają w
depresję i okazują dziecku mniej zainteresowania niż zazwyczaj. Ogromne nasilenie
reakcji może nastąpić, gdy traumatyczne przeżycia są spotęgowane przez utratę rodziców
lub opiekunów.
Wpływ przemocy i innych traumatycznych przeżyć na rozwój starszych dzieci (od 7-12
lat) przeważnie wpływa na ich umiejętności tworzenia więzi z innymi ludz
mi i zdolności
do nauki.
zdolność i chęć tworzenia więzi mogą ucierpieć na skutek przeżyć, które odbierają
dzieciom zaufanie do innych ludzi i wzbudzają strach i podejrzliwość, w
szczególności w przypadkach, gdy dziecko straciło swoich bliskich na skutek śmierci
lub rozdzielenia,
3
 dzieci mogą popaść w depresję i stracić zainteresowanie do nauki. Potrafią też
zamknąć się w sobie i  wtopić się w tło w szkole, rzadko przyciągając uwagę
nauczyciela,
niektóre dzieci mogą zachować chęć kształcenia się lecz cierpieć na skutek
natrętnych wspomnień, tzw.  flashbacks  nagłych, niepokojących wizji z
traumatycznego doświadczenia które mogą zakłócać ich koncentrację i motywację.
Inne możliwe objawy to:
zwiększona agresja,
różne fizjologiczne dolegliwości np. bóle głowy, bóle żołądka, trudności w
oddychaniu, brak apetytu i energii,
gwałtowne zmiany nastroju i inne oznaki poważnego niepokoju,
poczucie winy, że ono samo przeżyło, a inni nie.
W wieku nastoletnim, efekt narażenia na przemoc i ciężkie przeżycia może zarysować się
szczególnie wyraz
nie. Zdolności do nauki i tworzenia więzi mogą być zaburzone, a w
niektórych przypadkach, gdy maleją szanse na edukację i przebieg rozwoju osobistego
jest zakłócony, wiele nastolatków może odczuć dotkliwy brak perspektyw i sensu w
życiu. U młodzieży w tym wieku mogą występować objawy podobne do tych
spotykanych u młodszych dzieci: głęboki strach i ból mogą opóz
nić okres dojrzewania.
Działalność kryminalna, nadużywanie środków odurzających i inne formy
antyspołecznego zachowania mogą zacząć stanowić z
ródło sensu w życiu oraz stać się
sposobem na odreagowanie głębokiej frustracji.
Konsekwencje wykorzystywania dzieci
Obecnie mamy wiele dowodów na to, że dzieci bez opieki są narażone na różne formy
wykorzystywania i wyzysku. Niektóre opuszczają swoje ojczyzny, ponieważ były
poddawane przemocy w rodzinie lub w społeczeństwie, np. wykorzystywaniu
seksualnemu, przemocy na tle płciowym lub politycznym. W dodatku wiemy, że dzieci
bez opieki coraz częściej padają ofiarami handlarzy ludz
mi, którzy przemycają je do
krajów europejskich i północnoamerykańskich, często w celu wyzyskiwania ich do pracy
lub prostytucji. Nawet gdy przemytnicy nie zmuszają dzieci do podejmowania takiej
pracę w kraju docelowym, w trakcie podróży są one całkowicie zdane na ich łaskę i
narażone na nadużycia.
Wykorzystywanie seksualne i wyzyskiwanie dzieci często mają poważne i dalekosiężne
skutki, w zależności od wieku, płci i temperamentu dziecka, charakteru oraz czasu
trwania samego doświadczenia wykorzystania, tożsamości sprawcy oraz jakości
uzyskanej pomocy, zwłaszcza ze strony rodziny dziecka. Pomimo, że większość dzieci
wykorzystywanych seksualnie to dziewczynki, należy pamiętać, że chłopcy również
mogą zostać ofiarami  a zgłaszają takie przypadki jeszcze rzadziej, niż dziewczynki.
4
Wszystko to może mieć bezpośredni oraz długofalowy wpływ na rozwój dziecka.
Nadużycia w rodzinie (naruszenia o charakterze fizycznym, seksualnym lub
emocjonalnym albo zaniedbanie dziecka) niosą ze sobą szczególnie groz
ne
konsekwencje, prowadząc do rażącego naruszenia zaufania pokładanego przez dziecko w
stosunku do dorosłych odpowiedzialnych za opiekę nad nim i ochronę. W zależności od
wieku i fazy rozwoju, dziecko może być bezbronne wobec tego typu zachowań.
Badania przeprowadzone w krajach rozwiniętych sugerują, że dzieci wykorzystywane
często stają się wykorzystującymi dorosłymi. Chłopcy wykorzystywani seksualnie
wykazują skłonności do wykorzystywania innych dzieci, podczas gdy dzieci
zaniedbywane emocjonalnie dorastają nie doświadczając miłości i czułości, co może
negatywnie wpłynąć na ich umiejętność wychowania własnych dzieci.
Separacja
Przywiązanie do opiekunów jest jednym z podstawowych elementów rozwoju dziecka,
gdyż taka więz
jest niezbędna dla bezpośredniego dobrobytu dziecka. Najwięcej badań na
temat konsekwencji pozbawienia opieki było przeprowadzonych w krajach rozwiniętych,
gdzie często występuje silny kulturowy nacisk na przywiązanie do jednego opiekuna,
zazwyczaj do matki dziecka. Natomiast w wielu innych kulturach, małe dzieci korzystają
z opieki i przywiązują się do wielu opiekunów  matek, babć i dziadków, starszego
rodzeństwa, itd.
Najmłodsze dzieci: U niemowląt poniżej 4  6 miesięcy, rozłąka zwykle nie powoduje
stresu, pod warunkiem, że potrzeby ciepła, pokarmu, wygody i stymulacji są
zabezpieczone. W tym wieku niemowlę nie nauczyło się jeszcze rozpoznawać
indywidualnego opiekuna i więzi jeszcze się nie ukształtowały. Jednakże wyniki badań z
Europy sugerują, że okres od narodzin do 2-3 lat jest wyjątkowo ważny dla kształtowania
więzi i rozwijania zachowań związanych z przywiązaniem. Rozdzielenie z opiekunem w
tym okresie prowokuje najdotkliwsze reakcje stresu, szczególnie między 6 a 18
miesiącem życia.
Jeżeli separacja jest długotrwała, często zdarza się, że małe dziecko:
cofa się w rozwoju, np. może stać się bardziej wymagające i żądać, by je karmiono
lub odmawiać przyjmowania pokarmu,
przeżywa lęki nocne,
mówi mniej wyraz
nie, powracając do  paplaniny niemowlęcej,
bardziej niż poprzednio lęka się osób nieznajomych,
traci kontrolę nad funkcjami fizjologicznymi.
Innym istotnym czynnikiem wpływającym na rozumienie rozłąki jest odczuwanie
upływu czasu. Bardzo małe dzieci nie potrafią jeszcze rozumieć czasu jako wartości
odmierzanej przez zegar i kalendarz. Dzieci poniżej pięciu lat mogą mieć trudności z
pojęciem śmierci i mogą nie zrozumieć, że zmarły rodzic już nigdy nie wróci.
5
Dzieci w wieku szkolnym, reagując na stratę i rozłąkę, objawiają swój stres poprzez inne
zachowania, m.in. przez
zaprzeczanie wydarzeniom,
depresję,
zwiększoną agresję,
zaburzenia snu,
dolegliwości fizyczne lub/i psychosomatyczne, np. bóle głowy, bóle brzucha,
trudności w oddychaniu.
Dziecko, które zostało porzucone lub wysłane zagranicę przez rodziców musi radzić
sobie nie tylko z brakiem opieki, ale także z myślą, że jest niechciane lub odrzucone, być
może było również zaniedbane lub wykorzystywane w okresie poprzedzającym
porzucenie. Dzieci mogą tłumaczyć sobie takie wydarzenia na różne sposoby,
niekoniecznie rzeczywiste, np. obwiniając za nie siebie i brak własnej wartości.
Nastolatki, pomimo, że prawdopodobnie nauczyły się już konwenansów dotyczących
panowania nad emocjami i żałobą, a ponadto nabrały umiejętności poznawczych
pozwalających im zrozumieć to, co dzieje się wokół nich, nadal czerpią korzyści ze
struktury życia rodzinnego. Możliwość otrzymywania wsparcia i porad od dorosłych,
którzy stanowią pozytywny wzór zachowania, daje im ważną szansę na rozwój, gdyż
postawy, przekonania i wartości, które przyswoją w tym wieku, będą im towarzyszyć
przez całe życie. Niektóre badania dowiodły, że utrata opiekunów w wieku nastoletnim
może mieć poważniejsze długoterminowe efekty niż separacja doświadczona przez
młodsze dzieci. Jedną z możliwych przyczyn jest fakt, iż może to negatywnie wpłynąć na
kształtującą się właśnie tożsamość nastolatka.
Badania przeprowadzone w krajach rozwiniętych wskazały, że oddzielenie od rodziców
może mieć długotrwałe konsekwencje dla dzieci. Istnieją jednak dowody na to, że
większość długofalowych konsekwencji nie wynika z samej utraty opieki rodziców, lecz
z braku odpowiedniej opieki zastępczej w okresie bezpośrednio po oddzieleniu. Wyniki
badań wyraz
nie wskazują na to, że dzieci najlepiej sobie radzą z taką sytuacją, gdy
opiekują się nimi dorosłe osoby (lub czasami starsze rodzeństwo), które okazują dziecku
właściwy stopień czułości, troski i uwagi. Bardzo trudno jest uzyskać odpowiednią,
zindywidualizowaną opiekę w warunkach instytucjonalnych, np. w domach dziecka. W
miarę możliwości dzieci (zwłaszcza najmłodsze) powinny być umieszczane w rodzinach
zastępczych. Możliwość utrzymywania kontaktu z członkami rodziny
najprawdopodobniej pomaga zmniejszyć stres dziecka. W związku z tym, szczególną
wagę ma zasada nie rozdzielania rodzeństwa. Korzystne jest również utrzymywanie
ciągłości z przeszłością na inne sposoby, np. przez zachowanie kilku przedmiotów
przywiezionych z sobą.
6
3. Czynniki ryzyka i ochrony
W sytuacji konfliktów zbrojnych lub prześladowań oraz podczas ucieczki, dzieciom i
młodzieży grozi akumulacja tzw. czynników ryzyka, które mogą spowodować
poważne zagrożenia dla ich rozwoju.
Pojęcie odporności psychicznej skupia uwagę na tzw. czynnikach ochrony w naturze
danej osoby i w otaczającym ją kontekście społecznym, które mogą pomóc w
radzeniu sobie z nieszczęściem
Odporność psychiczna dziecka jest ściśle związana z odpornością jego rodziców lub
opiekunów.
Wzmacniane społecznych mechanizmów wsparcia prawdopodobnie jest
najskuteczniejszą metodą pomagania dzieciom w radzeniu sobie z tragicznymi
doświadczeniami.
Czynniki wpływające na stan psychiczny dziecka
Dzieci i młodzież w sytuacjach konfliktu, rozłączone ze swoimi rodzinami, spotykają się
z szeregiem zagrożeń dla ich rozwoju pod względem socjalnym, emocjonalnym i
umysłowym, w wyniku olbrzymich zmian zachodzących w ich otoczeniu. Niemniej
jednak, oceniając zagrożenie dla danego dziecka należy pamiętać, że różni ludzie reagują
różnie w podobnych okolicznościach. Tych, którzy radzą sobie lepiej można uznać za
odpornych psychicznie  co jest zasługą ich cech osobowych, jakości życia rodzinnego,
wsparcia społecznego, itd. Podkreślić należy, że odporność zależy nie tylko od
osobistych cech charakteru, lecz również od oddziaływania czynników zewnętrznych.
Zdrowie psychiczne dzieci doświadczających przeciwności losu wynika z bilansu tzw.
czynników ryzyka i czynników ochrony.
Osoby odpowiedzialne za opiekę nad małoletnimi bez opieki w krajach schronienia
powinny starać się jak najlepiej  amortyzować skutki ich przeżyć, zapewniając wsparcie
i wprowadzenie możliwie jak najwięcej czynników ochrony. Jednak nawet osoby, które
mają z nimi do czynienia z dziećmi przez krótki czas (np. podczas wywiadu na granicy)
mogą wiele uczynić, aby ten czas był pozytywnym doświadczeniem.
Czynniki ryzyka
Niewielu młodych ludzi na świecie przeżywa tyle wydarzeń, które mogą mieć szkodliwy
wpływ na rozwój psychiczny, jak dzieci cudzoziemskie bez opieki. Wielu z nich mogło
być świadkami lub ofiarami przemocy, a także przeżyło stratę i poważne zakłócenia w
swoim życiu. Stres wynikający z takich doświadczeń może być wzmożony przez
rozłączenie z rodziną lub opiekunami oraz ucieczkę z kraju pochodzenia. Czynniki
ryzyka często pojawiające się w takich warunkach to m.in.:
W kraju pochodzenia oraz podczas ucieczki:
7
" bycie świadkiem lub ofiarą przemocy, zabijania, zniknięć, zniszczenia,
niestabilnej sytuacji, itd. (w przypadku przemocy również niekiedy sprawcą),
" trudne warunki rodziców i rodziny (np. bezrobocie lub/i trudne warunki
materialne, zły stan zdrowia fizycznego lub psychicznego, napięcia małżeńskie,
niemożność zabezpieczenia przyszłości rodziny),
" utrata pewności siebie i poczucia własnej wartości,
" uboga dieta i niedożywienie,
" brak perspektyw na edukację i rozwój osobisty,
" nadmierna uciążliwość płatnej lub nieodpłatnej pracy,
" niepewność o przyszłe losy,
" utrata znanego otoczenia, przyjaciół i znajomych,
" rozdzielenie od rodziców, rodziny lub opiekunów; nagła konieczność dz
wigania
odpowiedzialności za siebie i za własne bezpieczeństwo,
" długa, niebezpieczna podróż, której towarzyszą strach przed wyzyskiem,
nadużyciami lub zdradą z rąk przemytników lub handlarzy ludz
mi oraz niemal
całkowity brak panowania nad sytuacją.
W kraju schronienia:
" wykorzenienie ze znajomego i zrozumiałego kontekstu społeczno-kulturowego,
składającego się m.in. z norm, sposobów zachowania, języka oraz stosunków
społecznych w kraju pochodzenia,
" brak pewności co do statusu prawnego oraz brak kontroli nad własnym losem,
" utrudniony lub niemożliwy dostęp do pracy, edukacji lub/i opieki zdrowotnej,
" stres z powodu długu za przerzut do kraju, strach przed wyzyskiem lub zemstą ze
strony przemytników,
" rasizm, ksenofobia i inne formy dyskryminacji; bezduszne traktowanie przez
urzędników,
" osamotnienie i izolacja.
Jednoczesne występowanie kilku czynników ryzyka, zwłaszcza w przypadku, gdy
wynikają zarówno z traumatycznych przeżyć w przeszłości, jak i z obecnej sytuacji,
może nieproporcjonalnie zwiększyć ryzyko. Spiętrzenie się wielu czynników ryzyka
prawdopodobnie zaszkodzi rozwojowi dziecka i narazi je na większą podatność na
oddziaływanie innych z
ródeł stresu.
Czynniki ochronne
Czynniki ochronne pomagają osłonić ludzi od najgorszych skutków takich zagrożeń i
tym samym zwiększają odporność psychiczną. Mogą nimi być pozytywne cechy
charakteru lub właściwości bezpośredniego otoczenia społecznego w kraju schronienia.
Cechy charakteru:
" kompetencje poznawcze: dobry poziom inteligencji, zdolności komunikowania
się, realistycznego planowania i adaptacji do nowego otoczenia, zdolności
językowe, itd.,
" poczucie własnej wartości, pewność siebie, opanowanie,
8
" umiejętność radzenia sobie z przeciwnościami aktywnie, nie pasywnie  np.
tendencja do myślenia o i planowania przyszłości zamiast tkwiena myślami w
przeszłości,
" odczuwanie porządku i sensu życia, na które często składają się przekonania
religijne lub polityczne.
W kraju schronienia:
" obecność jasno wyznaczonego, godnego zaufania opiekuna, który udziela
solidnego i konsekwentnego wsparcia i poradnictwa,
" powrót do regularnego trybu życia codziennego z dobrym poziomem aktywności,
" przywrócenie poczucia normalności i bezpieczeństwa, m.in. przez dostęp do
poradnictwa prawnego, opieki medycznej, terapii psychologicznej, oraz zajęć
rekreacyjnych i terapeutycznych,
" dostęp do informacji i możliwość aktywnego uczestniczenia w procedurach
prawnych oraz w życiu społecznym w miejscu pobytu,
" dostęp do edukacji, która może pobudzić aktywność, jest z
ródłem celów
życiowych i możliwości ich realizacji oraz kluczem do integracji. Szkoła jest
również środowiskiem, w którym dziecko może znalez
ć oparcie.
" nieformalne wsparcie ze strony struktur społecznych, np. organizacji religijnych
lub etnicznych, nauczycieli, sąsiadów, itd.
" w miarę możliwości, dostęp do własnych kulturowych lub religijnych tradycji,
które mogą być z
ródłem ukojenia i sposobem na radzenie sobie z żałobą i stratą.
" obecność starszych osób mogących stanowić wzór konstruktywnego radzenia
sobie z przeciwnościami.
Dzieci bez opieki, same w odległym kraju, mogą mieć zachwiane wewnętrzne
mechanizmy obronne, podczas gdy ich systemy społecznego wsparcia mogły być
zniszczone lub przerwane. Jednym z nadrzędnych celów dla opiekunów powinno być
pomaganie dziecku w stworzeniu nowego grona znajomych i życzliwych osób (mogą
nimi być wolontariusze, rodziny zastępcze, studenci z poradni prawnych, rówieśnicy w
szkole, itd.) i w tym, by dziecko stało się cenionym członkiem tego środowiska.
Dzieci i młodzież powinny przede wszystkim być traktowane jako aktywne podmioty w
swoim własnym rozwoju, nie jako pasywne ofiary przeciwności losu. Oceniając
sytuację dziecka, należy zwrócić uwagę zarówno na jego umiejętności, silne strony i
zaradność, jak i na trudności i wrażliwe punkty. Aktywne zaangażowanie młodych ludzi
może być kluczowym elementem w zmniejszaniu zagrożeń i wzmacnianiu odporności
psychicznej.
Opracowanie:
Zuzanna Olszewska
UNHCR, 2003
9