Agnieszka Komuda
IV rok socjologii UMK
KOBIETY WIEJSKIE A PRZEDSI
BIORCZOŚĆ1
I. Problemy kobiet wiejskich (bariery w rozwoju kobiecej przedsiębiorczości na wsi):
" specyfika pracy w rolnictwie - nierozerwalna jedność gospodarstwa rolnego i
gospodarstwa domowego, odznaczającą się brakiem czasowego i przestrzennego
oddzielenia sfery produkcji od działań na rzecz gospodarstwa domowego, powoduje
permanentny deficyt wolnego czasu. Nale\
y podkreślić, \
e ścisłe połączenie tych
dwóch sfer aktywności dotyka przede wszystkim kobiety. Wynika to z kolejnej
przyczyny generującej brak czasu w jego bud\
ecie u mieszkanek wsi.
" tradycyjny podział pracy w gospodarstwie rolnym na prace kobiece i męskie - jedną z
cech specyficznych wiejskiego gospodarstwa domowego jest historycznie i
obyczajowo utrwalony patriarchalny układ stosunków. Układ ten uczynił kobietę
odpowiedzialną zarówno za całokształt prac domowych, jak równie\
szereg czynności
produkcyjnych. Ten tradycyjny układ ról między kobietą i mę\
czyzną nie uległ
zmianie na skutek społeczno-ekonomicznych przemian właściwych okresowi
transformacji w Polsce. Tradycyjnie do ich obowiązków związanych z produkcją
rolniczą, nale\
ą: sadzenie i zbiór roślin okopowych, zbiór zbó\
, sianokosy, pielęgnacja
i suszenie roślin. Jest to pomoc udzielana mę\
owi przy produkcji roślinnej, jednak\
e
na tym nie kończą się obowiązki, bowiem do kobiety  od zawsze nale\
y opieka nad
produkcją zwierzęcą, czyli obrządek, karmienie zwierząt oraz udój. Kobieta pracuje w
gospodarstwie rolnym na równi z mę\
em, po\
ytkując na to ok. 7 godzin dziennie,
podczas gdy mę\
czyzna niewiele więcej  8 godzin2. Natomiast w gospodarstwie
domowym panuje dominacja wkładu i zaanga\
owania prawie wyłącznie kobiety,
której tylko czasami i w niektórych czynnościach pomagają mą\
lub dzieci. Do
obowiązków pań nale\
y \
ywienie rodziny, zakupy (daje się tu zauwa\
yć pewną
1
Referat powstał na podstawie pracy licencjackiej p. Agnieszki Komudy pt.  Przedsiębiorczość kobiet wiejskich
na przykładzie powiatu nowomiejskiego , napisanej w Zakładzie Socjologii Obszarów Rustykalnych IS UMK w
Toruniu, pod kierunkiem dr Wojciecha Kniecia.
2
Gutkowska, K. 1998. Zagadnienie przedsiębiorczości na wsi w teoretycznych koncepcjach przystosowania
gospodarstw domowych do zmian makroekonomicznych, w: Sawicka, J. Aktywizacja zawodowa kobiet wiejskich
poprzez rozwój drobnej przedsiębiorczości. Tom I. Społeczno-kulturowe i ekonomiczne uwarunkowania
przedsiębiorczości kobiet. Warszawa: Fundacja Rozwój SGGW. s. 85.
1
pomoc mę\
ów w zakupach okresowych), przetwarzanie produktów rolnych,
gotowanie, zmywanie, sprzątanie i utrzymywanie estetycznego wyglądu domu, opieka
nad dziećmi i ich wychowywanie. Nie trudno zauwa\
yć, \
e przewa\
ająca ilość prac w
gospodarstwie domowym została zło\
ona na braki kobiety.  Kobieta zarówno czynna,
jak i bierna zawodowo (co zresztą nale\
y na wsi do zupełnej rzadkości) dz
wiga cię\
ar
obsługi gospodarstwa domowego, zgodnie z ludowym porzekadłem, \
e  chłop trzyma
tylko jeden węgieł domu, a kobieta pozostałe trzy  3. Owocować to mo\
e niechęcią
rodziny do przejmowania niektórych obowiązków kobiety podejmującej aktywność
zawodową.
" niedostateczny postęp w dziedzinie infrastruktury - Proces mechanizacji, jaki
dokonuje się na obszarach wiejskich dotyczy w o wiele większym stopniu czynności
wykonywanych przez mę\
czyzn ni\
kobiety. Wpływa to znacznie na stopień
ucią\
liwości oraz czasochłonności zajęć związanych z obejściem, obrządkiem czy
uprawami pielęgnacyjnymi. Innym czynnikiem zwiększającym obarczenie
mieszkanek obszarów wiejskich pracą jest niedorozwój infrastruktury technicznej, ale
tak\
e komunalnej i społecznej. Co znamienne, dostępność dóbr i usług, która w
znacznej mierze zale\
y od stopnia rozwoju sieci handlowo-usługowej, jest jednym z
głównych czynników kształtujących czasochłonność prac domowych. Brak
mo\
liwości naprawy odzie\
y, skorzystania z usług fryzjera, czy pielęgniarki
powoduje, \
e kobiety wiejskie spędzają jeszcze więcej czasu na pracy na rzecz
rodziny. Z rozwojem przedsiębiorczości bezpośrednio wią\
e się deficyt placówek
opiekuńczych dla dzieci, czyli przedszkoli, które znacznie odcią\
yłyby panie w
obowiązkach i umo\
liwiły zajęcie się prowadzeniem własnej firmy.
" tradycyjny układ ról - Układ pozycji zajmowany przez poszczególnych członków
rodzinnych gospodarstw domowych na wsi wcią\
jeszcze polega na patriarchalnej
hierarchii władzy i presti\
u. Niechęć mał\
onka do podejmowania nowych ról
zawodowych, dotąd niekojarzonych z pozycją kobiety, nie jest tutaj jedynym
problemem. Często sprzeciw wobec zachowań przedsiębiorczych wyra\
a równie\

społeczność lokalna, której zdanie ma dość du\
e znaczenie, szczególnie dla kobiet.
Tak więc istnieje mniejsze prawdopodobieństwo podjęcia działań w kierunku
zało\
enia prywatnej firmy, je\
eli zachowanie to nie jest akceptowane przez
3
Tryfan, B, Rosner, A. Pięcek, B. 2003. Kobiety wiejskie wobec zmian systemowych. Warszawa: IRWiR PAN, s.
55.
2
najbli\
szych lub szerszą społeczność mieszkańców wsi. Tradycyjnie kojarzona z
kobietą rola matki, opiekunki i \
ony, powoli zaczyna być poszerzana o role
zawodowe, ale jest to zjawisko związane bardziej z przymusem ekonomicznym ni\
ze
zmianami mentalnościowymi mę\
czyzn. Warto zauwa\
yć tak\
e, \
e podobne
stereotypy dotyczące sfer aktywności kobiet są utrwalone nie tylko w rodzinach
wiejskich, ale tak\
e wśród pracodawców, między innymi wśród pracowników
banków, którzy mniej chętnie udzielają paniom kredytów na rozpoczęcie własnego
przedsięwzięcia.
" Bariery psychologiczne  W hamowaniu rozwoju prywatnych inicjatyw
gospodarczych podejmowanych przez mieszkanki wsi nie sposób przecenić roli
specyficznego wychowania kobiety, którego skutkiem jest między innymi brak wiary
we własne siły, strach przed ponoszeniem ryzyka, a więc postawy bardzo
niesprzyjające podejmowaniu działań przedsiębiorczych. Proces socjalizacji polega na
tym, \
e  Kobietom aplikuje się wartości rodzinne jako najwa\
niejsze, mę\
czyznom 
doskonałość w sytuacjach zadaniowych i zawodowych. Doskonałość kobieca ma
realizować się w rodzinie poprzez takie cechy jak uległość, przywiązanie,
opiekuńczość (zawodami tradycyjnie i typowo kobiecymi są: pielęgniarka i
nauczycielka), doskonałość mę\
czyzny zaś wyra\
a się w cechach o charakterze
progresywnym: przywództwo, przedsiębiorczość, zdolności intelektualne .
II. Problemy kobiet wiejskich związane z rynkiem pracy:
Bezrobocie:
Wszystkie kobiety w Polsce są w większym stopniu dotknięte bezrobociem ni\

mę\
czyz
ni. Notuje się ich większy udział w populacji bezrobotnych i wy\
szą stopę
bezrobocia ni\
u panów. Jednak\
e brak zatrudnienia wśród mieszkanek wsi jest
powa\
niejszym problemem ni\
bezrobocie kobiet z miasta oraz ni\
bezrobocie mę\
czyzn z
terenów wiejskich. Jest tak dlatego, \
e bezrobocie kobiet wiejskich jest trudniej zredukować i
cię\
ej mu przeciwdziałać, ma ono bowiem wiele z
ródeł oraz specyficzny charakter.
Bezrobocie występujące na wsi dotknęło kobiety wiejskie dotychczas pracujące wyłącznie lub
dodatkowo poza rolnictwem, a tak\
e samodzielnie prowadzące gospodarstwa rolne. Jest ono
wynikiem restrukturyzacji w ró\
nych gałęziach gospodarki narodowej, bowiem zwolnienia
będące następstwem transformacji zazwyczaj najpierw dotykały kobiety. Szczególnie w
sektorach ulegających szybkim zmianom. Nale\
y tak\
e wspomnieć o pracownicach
3
uspołecznionego sektora rolnictwa, które straciły zatrudnienie. Innym powodem jego braku
jest powrót na wieś dwuzawodowców, którzy byli w swoich gospodarstwach zastępowani
przez \
ony. Niegdysiejsze kierowniczki gospodarstw rolnych stały się zbędne i zasiliły
szeregi niepotrzebnej siły roboczej, jednocześnie powiększając zjawisko ukrytego bezrobocia.
Mo\
na wysnuć wniosek, i\
transformacja w pierwszej kolejności pogorszyła warunki
bytowania kobiet wiejskich. Dotyczy ono bowiem w znacznym stopniu tak\
e absolwentek
szkół ponadpodstawowych, które nie mogą znalez
ć w obrębie gospodarstwa rolnego
adekwatnego do zdobytych kwalifikacji zatrudnienia. Mo\
liwość zaanga\
owania się kobiet
wiejskich w prace zawodową determinowana jest fazą rozwoju rodziny, a tak\
e ograniczona
faktem, i\
muszą wykazywać stałą gotowość do pracy we własnym gospodarstwie rolnym i
poszukiwać pracy w pobli\
u lub w miejscu zamieszkania. Bezrobotne to najczęściej kobiety
mające 18-24 i 25-34 lata4. Przewa\
nie pozostają one na utrzymaniu rodziców. Jest to
niezwykle niekorzystna tendencja, bowiem to właśnie młode pokolenie powinno mieć
największe szanse na pracę i największą siłę przebicia na rynku zatrudnienia. Co więcej, na
obszarach wiejskich istnieje dominacja lepiej wykształconych bezrobotnych kobiet ni\

mę\
czyzn; wskazuje to na przewagę wcześniej ju\
wspomnianych absolwentek szkól
ponadpodstawowych nad ich absolwentami w grupie osób bezrobotnych. Na tym nie koniec
deformacjom struktury rynku pracy, jako \
e kobiety częściej dotknięte są długotrwałym
bezrobociem. Średni okres pozostawania bez pracy wynosi dla mę\
czyzny 9,6 miesięcy, a dla
kobiet 12,25. Prowadzi do wykluczenia i izolacji osób pozostających bez pracy przez długi
czas. Wszystkie cechy sytuacji kobiet na rynku pracy wskazują na proces feminizacji
bezrobocia, co mo\
e w następstwie prowadzić do feminizacji ubóstwa.
Postępująca defeminizacja obszarów wiejskich:
Kobiety, szczególnie młode, które nie mogą znalez
ć odpowiedniej lub literalnie \
adnej
pracy, opuszczają wieś, w poszukiwaniu lepszej przyszłości. Liczą na lepsze zatrudnienie,
większe dochody, albo po prostu na poprawę warunków bytowych. Motywem wyjazdu ze wsi
mo\
e być tak\
e chęć uniknięcia losu swojej matki i babki, czyli cię\
kiego, pełnego trudów i
obowiązków \
ycia kobiety wiejskiej. Córki właścicieli gospodarstw rolnych, pragną opuścić
wieś, by nie wiązać swej przyszłości z mę\
em-rolnikiem. Niedobór kobiet jest szczególnie
4
Duczkowska-Małysz, K i Duczkowska-Piasecka, M. 1998. Przedsiębiorczość wśród kobiet wiejskich, w:
Sawicka, J.(red.). Kobieta wiejska w Polsce. Rodzina, praca, gospodarstwo. Warszawa: Wyd. Jardan, s. 40
5
Tryfan, B., Kobiety wiejskie a aktywność zawodowa, bezrobocie i przedsiębiorczość.  Wieś i Rolnictwo , nr 4,
s. 74.
4
widoczny w grupie wiekowej 20-29 i 30-44 lata6. Rozmiary tego zjawiska są niezwykle
niepokojące, ogólnie w latach 1976-1992 wieś opuściło na stałe około 1,4 mln kobiet7. W
przedziałach wiekowych typowych dla zawierania związków mał\
eńskich przeciętnie
przypada około 10 kobiet mniej na stu mę\
czyzn; proporcje te są szczególnie niekorzystne w
gospodarstwach rolnych, gdzie na 100 mę\
czyzn w wieku 20-34 lat przypadało tylko 75
kobiet8. Odpływ młodych kobiet do miasta oznacza równie\
przyspieszone starzenie się
ludności. Konsekwencją tego jest malejąca liczba gospodarstw domowych na wsi, co
powoduje depopulację obszarów wiejskich. A co za tym idzie, osłabienie infrastruktury
społeczno-ekonomicznej na wsi, zamykanie szkół, placówek opieki zdrowotnej oraz punktów
usługowych, co przekłada się bezpośrednio na pogorszenie się warunków \
ycia ludności
wiejskiej.
III. Dlaczego przedsiębiorczość?
Przedsiębiorczość ma pozytywne konsekwencje nie tylko słu\
ące zmianie oblicza wsi,
i polepszenia standardu \
ycia jej mieszkańców, ale tak\
e transformacjom ludzkiej
świadomości. Dzięki rozwojowi działań przedsiębiorczych dokonuje się zmiana na
płaszczyz
nie wartości, tak\
e w postrzeganiu roli kobiety, ju\
nie tylko jako matki, \
ony i
gospodyni, ale tak\
e jako osoby zawodowo aktywnej, która mo\
e tak jak i mą\
dostarczać
środków finansowych i dokładać się do rodzinnego bud\
etu.
Prowadzenie prywatnej działalności gospodarczej wpływa korzystnie równie\
na sferę
emocjonalną. Kobiety wiejskie coraz częściej wyra\
ają potrzebę pracy zarobkowej, chęć
aktywności i współuczestniczenia w poprawie sytuacji dochodowej rodziny. Jest to pierwsza
tendencja, jaką daje się zauwa\
yć wśród kobiet wiejskich.
A
atwa do zauwa\
enie jest tak\
e potrzeba uzyskania niezale\
ności finansowej, która
umo\
liwia zerwanie z tradycyjnym postrzeganiem roli kobiety. W ten właśnie sposób
dokonuje się walka ze stereotypami. Co samo w sobie jest zjawiskiem wyjątkowo
korzystnym, a nie istnieje lepsze pole do udowadniania swoich umiejętności i zdolności ni\

prowadzenie firmy na własną odpowiedzialność oraz własne ryzyko.
6
Gutkowska, K. i śelazna, K. 1995. Kobieta we współczesnym chłopskim gospodarstwie domowym.  Wieś i
Rolnictwo , nr 1. s 94.
7
Ibidem, s. 93.
8
Ibidem, s. 21.
5
Mieszkanki wsi dzięki samozatrudnieniu mają szansę na potwierdzenie swoich
umiejętności oraz u\
yteczności. Odpowiadają za losy swoje i rodziny, bez ingerencji osób
trzecich lub pomocy mę\
a. Kobiety, nie tylko wiejskie, przez prowadzenie własnych
przedsięwzięć gospodarczych, realizują siebie, zaspokajają własne aspiracje.
Przedsiębiorczość słu\
y zaspokajaniu własnych ambicji, ale równie\
poprawie
przyszłości pokoleń kobiet wiejskich, losów córek i wnuczek współczesnych
przedsiębiorczyń, czyli awansu społecznego kobiet w ogóle.
Zaspokajanie materialnych potrzeb rodziny przez rezydentki wsi sprzyja
egzekwowaniu bardziej partnerskich układów w domu. Przedsiębiorczość kobiet wiejskich
wymusza reorganizację w obrębie stosunków między mę\
em a \
oną, tak aby kobieta
otrzymywała tyle samo władzy i presti\
u co mę\
czyzna, jako \
e ponosi takie same obcią\
enia
i pełni jednakowe obowiązki.
Podsumowując korzyści jakie przynosi rozwój kobiecej przedsiębiorczości wiejskiej
nale\
y wspomnieć o tym, \
e dzięki samozatrudnieniu wszystkie, nie tylko wiejskie, kobiety
zyskują swoistą podmiotowość, a ich prawa i potrzeby manifestują się poprzez ich pracę.
6