Stres podejście psychologiczne
Teoria stresu psychologicznego
Pochodzące z języka angielskiego określenie  stres od dawna przestało być terminem
wyłącznie naukowym, stając się wyrazem używanym potocznie. Posługujemy się nim często,
aby nazwać niektóre nasze doświadczenia życiowe i własne przeżycia, skarżąc się innym lub
tłumacząc własne zachowanie.
Problematyka stresu łączy przedstawicieli różnych dyscyplin zajmujących się
człowiekiem, a przede wszystkim: medycyny, socjologii, psychologii.
Początki badań nad stresem w naukach medycznych wiążą się z osobą kanadyjskiego
fizjologa, Hansa Selye'ego. Termin  stres użyty został przez tego autora w celu określenia
niespecyficznej reakcji organizmu, powstającej w odpowiedzi na działanie bodz
ców
szkodliwych (stresorów) zwanej Ogólnym Zespołem Adaptacyjnym (General Adaptation
Syndrom, GAS). Zespół ten przebiega w trzech stadiach: stadium reakcji alarmowej, podczas
której zostają zmobilizowane siły obronne, stadium odporności, czyli pełnego przystosowania
do stresora, i stadium wyczerpania. Do ostatniego stadium dochodzi w wyniku wyczerpania
się energii przystosowania, jeśli stresor jest odpowiednio nasilony i działa przez odpowiednio
długi czas (Selye, 1960).
Selye'emu przypisuje się najbardziej doniosły wkład w badaniu nad stresem
biologicznym. Przede wszystkim przedstawiono dowody specyficzności reakcji organizmu w
odpowiedzi na konkretne czynniki szkodliwe. Po drugie, nawet pamiętając o tym, że
koncepcja dotyczy stresu biologicznego, zarzucano jej niedostateczne uwzględnianie
czynników psychologicznych. Dla przebiegu zespołu stresu biologicznego ważna jest bowiem
psychologiczna ocena jego przyczyn.
Należy jednak uznać, że prace Selye'ego wzbudziły zainteresowanie problematyką
stresu, i to nie tylko w naukach biologicznych. Zainteresowanie problematyką stresu
psychologicznego w Polsce, datuje się od pierwszej połowy lat sześćdziesiątych. Inicjatorem
badań i autorytetem w tej dziedzinie był Janusz Reykowski z Uniwersytetu Warszawskiego.
Psychologiczne koncepcje stresu
Już w początkowym okresie badań nad stresem psychologicznym potrzebne okazało
się określenie jego specyficzności w stosunku do stresu biologicznego czy fizjologicznego.
Nie można się było przy tym odwołać do, zdawałoby się najbardziej oczywistego kryterium,
tj. do obecności zmian neuroendokrynologicznych lub ich braku, ponieważ reakcje takie
uczestniczą również w zjawisku określanym jako stres psychologiczny, stanowiąc
nieodłączny atrybut emocji. Już pierwsi autorzy opracowań z dziedziny stresu
psychologicznego dużą rolę w przebiegu reakcji stresowej przypisywali osobistemu
znaczeniu, nadawanemu przez podmiot czynnikowi szkodliwemu. Subiektywny charakter
oceny poznawczej budził jednak opory przed zastosowaniem tego terminu w definicjach
stresu psychologicznego.
Pojęcie stresu psychologicznego
Pojęcie stresu, tak jak wiele innych terminów używanych w psychologii, nie
doczekało się powszechnie akceptowanej definicji. Przystając na pewne uproszczenia,
wyróżnić można trzy nurty w określeniu stresu psychologicznego:
�� jako bodz
ca, sytuacji lub wydarzenia zewnętrznego o określonych właściwościach;
�� jako reakcji wewnętrznych człowieka, zwłaszcza reakcji emocjonalnych,
doświadczanych wewnętrznie w postaci określonego przeżycia;
�� jako relacji między czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka.
Początkowo dążono do zdefiniowania stresu psychologicznego w kategoriach
czynników albo zewnętrznych, albo wewnętrznych, najlepiej takich, które podlegałyby
obiektywnemu pomiarowi. Pierwsze  bodz
cowe podejście do definiowania stresu pokrewne
jest jego potocznemu traktowaniu jako sytuacji trudnej. Jednym z pierwszych przykładów w
literaturze jest charakterystyka podana przez I. L. Janisa (1958). Zgodnie z nią, stresem
psychologicznym jest taka zmiana w otoczeniu, która typowo, to jest u przeciętnego
człowieka, wywołuje wysoki stopień napięcia emocjonalnego i przeszkadza w normalnym
toku reagowania. Nawiązaniem do jego ujęcia jest znana koncepcja zmian życiowych
(Holmes i Rahe, 1967), w której wymienionych jest kilkadziesiąt zmian mogących nastąpić w
życiu człowieka i wymagających wysiłków przystosowawczych, takich jak: śmierć
współmałżonka, rozwód, pojawienie się nowego członka rodziny, choroba, zmiana pracy,
drobne wykroczenia przeciwko prawu, wakacje.
Podstawowym argumentem wysuwanym przeciwko temu ujęciu jest jego
niejednoznaczność. Różnice indywidualne pomiędzy ludz
mi powodują, że to samo
wydarzenie dla jednej osoby może być stresujące, a dla innej  nie. Przykładem jest występ
publiczny czy spotkanie z ważną osobistością. Niezadowolenie z owej niejednoznaczności
przyczyniło się do podjęcia kolejnych prób definiowania stresu, które reprezentują drugi nurt,
czyli odwołują się do określonej reakcji człowieka. Mimo to zewnętrzne okoliczności 
traktowane już nie jako stres, ale jako przyczyny stresu (stresory)  pozostają ważnym
wątkiem w teorii stresu psychologicznego.
Rozumienie stresu jako reakcji wywodzi się z nauk medycznych i nadal jest w tych
naukach powszechnie akceptowane. Wspomnieć tu należy przede wszystkim o stanowisku
Selye'ego (1960), którego główne tezy zostały już przedstawione. O ile jednak Selye
definiował stres w kategoriach reakcji organizmu, to w koncepcjach psychologicznych
pojęcie to rozumiane było jako przykra reakcja emocjonalna, najczęściej o treści lękowej.
Wczesnym przykładem jest ujęcie D. Mechanica (1962), określające stres jako reakcje
dyskomfortu, przy czym autor zaznacza, że występują one u osoby znajdującej się w
określonej sytuacji. We współczesnych pracach psychologów nadal można spotkać się z takim
ujęciem; występuje też ono w potocznym rozumieniu stresu jako stanu napięcia, poczucia
zagrożenia czy lęku. Wewnętrzne reakcje  podobne do tych, które określane są jako stres
psychologiczny  mogą bowiem powstać w odpowiedzi na działanie szkodliwych bodz
ców
biologicznych, takich jak zbyt wysoka czy zbyt niska temperatura.
Widać więc, że próby obiektywizacji zjawiska stresu psychologicznemu i nadania mu
jednoznaczności przez odwołanie się do jednej klasy czynników (zewnętrznych albo
wewnętrznych) zakończyły się niepowodzeniem. Obecnie powszechnie akceptowany pogląd,
że w definiowaniu stresu psychologicznego należy uwzględnić obydwa człony, a także - jako
czynnik pośredniczący  spostrzeganie sytuacji przez podmiot. We współczesnej psychologii
stres nie jest więc lokalizowany ani w jednostce, ani w otoczeniu, ale dotyczy określonego
rodzaju relacji między nimi. Zwykle ujmowana jest ona jako zakłócenie lub zapowiedz

zakłócenia równowagi pomiędzy zasobami bądz
możliwościami jednostki z jednej strony a
wymaganiami otoczenia z drugiej.
Relacyjne ujęcie stresu w pracach psychologów polskich
Tadeusz Tomaszewski, polski psycholog, przypisał status stresu psychologicznego
sytuacji trudnej, czyli takiej, w której zachodzi rozbieżność między potrzebami lub zadaniami
człowieka a możliwościami zaspokojenia tych potrzeb lub wykonania zadań. Wyróżnił on
kilka typów sytuacji trudnej: deprywację, przeciążenie, zagrożenie i utrudnienie.
Inny polski teoretyk stresu, Janusz Reykowski, określa stres psychologiczny jako klasę
czynników zakłócających określony tok czynności, zagrażających człowiekowi bądz

uniemożliwiających mu zaspokojenie potrzeb. Z kolei Jan Strelau porównuje stres do stanu,
który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość,
wrogość, a także inne stany emocjonalne, wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany
fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające bazalny poziom aktywacji.
Fenomenologiczno-poznawcze ujęcie stresu według Lazarusa
Richard Lazarus z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley jest niewątpliwie
najwybitniejszych i najczęściej cytowanym światowym autorytetem w dziedzinie stresu
psychologicznego. Pierwszą obszerną monografię, Psychological stress and the coping
process, opublikował w 1966 roku i od tego czasu rozwijał uściślał, a częściowo i zmieniał
swoją koncepcję stresu i radzenia sobie.
Podstawowym wątkiem rozważań Lazarusa jest znaczenie kontekstu sytuacyjnego
oraz znaczenie relacji jednostka  otoczenie dla wszelkich form aktywności człowieka, nie
tylko tej, która pojawia się w sytuacji stresowej. Według Lazarusa i Suzan Folkman, stresem
jest  określona relacja (relationship) między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez
osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi (1984).
Warto zwrócić uwagę, że o uznaniu relacji za stresową rozstrzygać ma tu subiektywna ocena
jej znaczenia przez osobę w niej uczestniczącą (podejście fenomenologiczno-poznawcze), a
nie właściwości obiektywne. Postępując konsekwentnie, należałoby zatem uznać, że nawet
czynnik obiektywnie groz
ny dla człowieka i wpływający na jego losy nie powoduje stresu,
jeśli zostanie nietrafnie oceniony.
Tab. Transakcja stresowa i radzenia sobie w procesualnym ujęciu Lazarusa
Wyznaczniki przyczynowe Procesy pośredniczące Skutki bezpośrednie Skutki odległe
Zmienne osobowe: Ocena pierwotna (rodzaj Jakość Poziom
-wartości i cele transakcji) rozwiązania funkcjonowania
-ogólne przekonania -krzywda/strata konfrontacji społecznego
(samoocena, poczucie -zagrożenie
kontroli) -wyzwanie
Stan emocjonalny Dobrostan psychiczny
Zmienne otoczenia Ocena wtórna (możliwości Zmiany psychologiczne Zdrowie / choroba
-wymagania radzenia sobie) somatyczna
-zasoby
Radzenie sobie
-zorientowanie na problem
-zorientowanie na emocje
Tabela powyżej przedstawia uproszczoną wersję transakcji stresowej przez Lazarusa.
Uwzględnione w pierwszym bloku wartości i cele osoby decydują o tym, czy dana transakcja
zostanie uznana za ważną. W takim wypadku następuję uruchomienie procesu oceny
pierwotnej, ujmującego relację między ogólnymi przekonaniami na temat własnych
możliwości i wymaganiami otoczenia. Uznanie relacji za stresową inicjuje procesy oceny
wtórnej i radzenia sobie. Następstwa transakcji ujęte są w dwóch perspektywach czasowych:
bezpośredniej i odległej, uwzględniających trzy poziomy analizy.
Teoria zachowania zasobów Hobfolla
Przedstawione koncepcje stresu psychologicznego rozwijane były w kontekście
ogólnych założeń dotyczących człowieka i jego funkcjonowania. Stevan Hobfoll w swojej
teorii zachowania zasobów przyjmuje zasadę, że ogólnym celem ludzkiej aktywności jest
uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych obiektów, określonych jako zasoby. Autor
wyróżnia cztery rodzaje zasobów:
1. przedmioty, np. mieszkanie, środki transportu;
2. warunki, np. stała praca, dobre małżeństwo;
3. zasoby osobiste, np. umiejętności interpersonalne, poczucie skuteczności osobistej;
4. zasoby energetyczne, np. pieniądze lub wiedza.
Model zachowania zasobów służy do określenia stresu psychologicznego, który
 definiuje się jako reakcję wobec otoczenia, w którym istnieje (a) zagrożenie utratą zasobów
netto, (b) utrata zasobów netto, (c) brak wzrostu zasobów następujących po ich
zainwestowaniu . Spośród wymienionych okoliczności najbardziej dotkliwym z
ródłem stresu
jest utrata zasobów. Autor docenia znaczenie subiektywnej oceny zasobów, przyjmując, że
zarówno spostrzegana, jak i faktyczna ich utrata lub brak wzrostu są wystarczające do
powstawania stresu, ale w odróżnieniu od Lazarusa  nie uważa określonego sposobu
percepcji za konieczny i wystarczający warunek uznania czynnika z
ródła stresu (Hobfoll i in.
1996).
Stanowisko Hobfolla zaliczamy do nurtu  relacyjnego , ponieważ definiując stres,
autor przyjmuje, że jego z
ródłem jest zagrażające lub zaistniałe zakłócenie równowagi w
wymianie zasobów pomiędzy jednostką a otoczeniem.
Koncepcja Hobfolla zasługuje na uwagę także z tego powodu, że towarzyszy jej
narzędzie do pomiaru gospodarowania zasobami  Ocena COR. Obejmuje ono listę 74
zasobów i może być stosowane jako miara obciążania czynnikami stresowymi. Zdaniem
autora, Ocena COR jest wartościowym instrumentem pomiarowym, spełniającym przyjęte
kryteria rzetelności i trafności zasobów.
Przyczyny stresu
Czynniki powodujące stres są nazywane stresorami. Są one bardzo różnorodne i mogą
być charakteryzowane z różnych punktów widzenia, z uwzględnieniem różnych właściwości
bądz
wymiarów. Przede wszystkim bierze się pod uwagę ich siłę oraz zakres oddziaływania
(czy dotyczą wielu ludzi, czy pojedynczych osób). Stanowi to podstawę rozróżnienia:
1. dramatycznych wydarzeń o rozmiarach katastrof, obejmujących całe grupy;
2. poważnych wyzwań i zagrożeń, dotyczących jednostek lub kilku osób
3. drobnych, codziennych utrapień.
Przykładami pierwszych są wojny, klęski żywiołowe, katastrofy komunikacyjne o
większej skali. Sytuacje takie są określane jako stres ekstremalny lub traumatyczny. Oprócz
niezwykłej siły oddziaływania charakteryzują się one tym, że osoby nimi dotknięte nie mogą
ich nie zauważyć lub pozostać wobec nich obojętne, są to więc stresory uniwersalne. Ich
dokładniejsza psychologiczna charakterystyka przedstawia się następująco:
�� atakują najbardziej podstawowe wartości człowieka, jak życie, schronienie;
�� stawiają niezwykle wysokie wymagania, którym nie można sprostać posługując się już
istniejącymi strategiami wykorzystywania posiadanych zasobów;
�� często przychodzą bez ostrzeżenia;
�� pozostawiają po sobie potężny ślad, który jest reaktywowany, ilekroć pojawiają się
bodz
ce skojarzone z danym wydarzeniem (Hobfoll, 1991).
Najbardziej znanym ujęciem drugiej grupy stresorów (o średniej sile) jest koncepcja
zmian życiowych, mająca postać skali. Na czele, jako najpoważniejsze z
ródło stresu, Holmes
i Rahe umieścili śmierć współmałżonka, karę więzienia, śmierć kogoś z rodziny, zawarcie
związku małżeńskiego i utratę pracy. Autorzy uwzględnili także takie wydarzenia, które
powszechnie uważane są za pożądane, jak zawarcie małżeństwa, wybitne osiągnięcia, a nawet
wyjazd na wakacje.
Do trzeciej grupy  najsłabszych stresorów  zaliczane są drobne codzienne
utrapienia, określane też jako uciążliwości dnia codziennego. Ich przykłady to: niemożność
znalezienia potrzebnej rzeczy, drobne nieporozumienia w rodzinie, trudność zdążenia na czas.
Niektórzy autorzy, np. Lazarus, tym właśnie wydarzeniom stresowym przypisują szczególne
znaczenia ze względu na ich częstość i powszechność.
Podstawą innego ważnego rozróżnienia jest charakterystyka stresora w wymiarze
czasowym. Można tu wymienić:
�� wydarzenia stresowe jednorazowe, zajmujące określony odcinek czasowy, np.
nieprzyjemne spotkanie;
�� wydarzenia periodyczne lub cykliczne, np. obowiązkowe wizyty u nielubianych
krewnych;
�� stresory chroniczne, działające permanentnie, np. nieudany związek małżeński, będący
z
ródłem ciągłych napięć;
�� sekwencję, ciąg wydarzeń stresowych, w których stresor inicjujący pociąga za sobą
następne, np. rozwód  podjęcie pracy przez kobietę  problemy z zapewnieniem
opieki dzieciom itd.
Bardzo istotną właściwością charakteryzującą stresory jest ich kontrolowalność, czyli
to, w jakim stopniu ich występowanie, przebieg i następstwa zależą od celowego działania
osób zaangażowanych. Na jednym biegunie mamy tu wydarzenia stresowe niekontrolowalne,
np. śmierć bliskiej osoby, na drugim  kontrolowalne, np. choroby, którym można skutecznie
zapobiegać, a w razie ich wystąpienia podjąć odpowiednie leczenie i nie dopuścić do
niepożądanych skutków. Kontrola większości wydarzeń stresowych ma charakter
ograniczony, są one kontrolowalne częściowo, pod jakimś względem, w pewnych warunkach
lub w pewnym okresie.
Wpływ stresu na powstawanie chorób, funkcjonowanie psychiczne człowieka.
Powiązanie stresu ze zdrowiem może przebiegać dwutorowo, na drodze bezpośredniej
jak i pośredniej.
Droga bezpośrednia.
Droga bezpośrednia prowadzi poprzez procesy fizjologiczne. Kiedy musimy stawić
czoła stresowi nasz organizm próbuje nam to ułatwić i uruchamia szereg procesów
adaptacyjnych. Pierwszym krokiem do zainicjowania reakcji stresowej jest identyfikacja
stresora. Do tego konieczne są wyższe procesy mózgowe- uczucia i pamięć. Mózg integruje
informacje i jeśli uzna je za zagrażające, to w układzie limbicznym generowana jest reakcja
emocjonalna. Układ limbiczny aktywuje podwzgórze, które koordynuje fizjologiczne
podstawy generowanej emocji. Podwzgórze sprawuje kontrolę nad obiema osiami stresu,
które wspólnie regulują aktywność układu sercowo- naczyniowego i odpornościowego.
Właśnie poprzez te dwa układy psychologiczna reakcja na stresor łączy się ze zdrowiem.
Widać tu także możliwy pośredni wpływ wyższych procesów korowych (percepcja i ocena)
na układy sercowo-naczyniowy i odpornościowy.
Ogólnie można powiedzieć, że aktywacja układu współczulnego prowadzi do
przyspieszenia akcji serca. Dzieje się tak dlatego, że organizm, który przygotowuje się do
reakcji walki-ucieczki, ma zwiększone zapotrzebowanie na tlen i energię. W sytuacji
skrajnego stresu- w porównaniu ze stanem spoczynku- ilość krwi przepompowanej przez
serce zwiększa się pięciokrotnie. Dodatkowo układ sympatyczny wraz z glikokortykoidami
prowadzi do zwężenia naczyń krwionośnych, co powoduje zwiększenie ciśnienia krwi. Jeśli
wez
miemy pod uwagę, że nawet nasze myśli mogą aktywować obie osie stresu, okaże się, że
w organizmie każdego z nas wielokrotnie w ciągu dnia dochodzi do fizjologicznej reakcji
stresowej. Takie ciągłe pobudzanie wszystkich wyżej opisanych mechanizmów może
wywoływać i na dłuższą metę wywołuje problemy z układem krążenia i nie tylko. Często
zwiększające się ciśnienie krwi może uszkadzać naczynia, zwłaszcza w miejscach, gdzie się
rozgałęziają i przyczyniać się do powstawania blaszek miażdżycowych i miażdżycy naczyń.
Wrodzone biologiczne mechanizmy radzenia sobie ze stresorami są z
ródłem
problemów zdrowotnych. W tytule znakomitej książki poświęconej relacji między stresem a
zdrowiem Sapolsky (2004) zadaje przewrotne pytanie, dlaczego zebry nie chorują na wrzody
żołądka. U większości zebr reakcja walki-ucieczki uruchamiana jest raz dziennie kiedy
drapieżniki wyruszają na łowy. I albo zebra zostaje upolowana (wtedy nie musi się martwić
czy reakcja stresowa poczyniła spustoszenia w jej organizmie), albo uchodzi z życiem i do
następnego polowania  nie myśli o całym zajściu. Do tego typu stresorów zwierzęta
przystosowały się w trakcie ewolucji. W przypadku współczesnego człowieka sytuacja
wygląda jednak inaczej. Człowiek narażony jest na stresory, których charakter jedynie w
nielicznych przypadkach wymaga od nas walki-ucieczki. Po drugie dysponujemy pamięcią i
możliwością przewidywania tego, co się wydarzy, więc wielu z nas  przerabia w myślach
najróżniejsze scenariusze, zanim rzeczywiście dojdzie do konfrontacji z danym z
ródłem
stresu. W eksperymencie opisanym przez Golemana (1997) poproszono osoby badane
(mężczyzn po zawale serca) o wyobrażenie sobie sytuacji, która kiedyś wywołała u nich
złość. Jednocześnie monitorowano pracę serca i ciśnienie krwi. U znaczącego odsetka
badanych wystąpiły zmiany w pracy układu krążenia (niedokrwienie mięśnia sercowego),
oceniane przez kardiologów jako niebezpieczne.
Podsumowując, stres powiązany jest bezpośrednio ze zdrowiem, gdyż:
�� w odpowiedzi na stresory pojawiają się silne reakcje fizjologiczne mogące przerodzić
się w schorzenie (np. częste reagowanie podwyższonym ciśnieniem krwi może
prowadzić do jego utrwalenia).
�� nadmierna aktywność fizjologiczna może pogorszyć już istniejące problemy
zdrowotne (np. podczas różnych katastrof naturalnych zwiększa się liczba osób
umierających na zawał serca)
�� stres wpływa na odporność organizmu.
Związek między psychiką a ciałem jest dwukierunkowy. Oznacza to, że za pomocą
psychiki możemy także zmieniać pewne procesy fizjologiczne. Przykładem może być
biologiczne sprzężenie zwrotne (biofeedback) czy różnorodne techniki relaksacyjne. Badania
grupy pacjentów po zawale serca wykazywały, że nawet świadome spowalnianie mowy w
sytuacji odczuwania negatywnych emocji może zmniejszać ich intensywność (mierzalną na
poziomie fizjologicznym). Poza tym do powstania czy utrzymania się stresu przyczyniają się
także czynniki psychologiczne, co również daje nam pewne możliwości przeciwstawiania się
niszczycielskiemu działaniu stresorów.
Droga pośrednia
Droga pośrednia prowadzi poprzez procesy psychologiczne: emocje, zachowania
towarzyszące stresowi i radzeniu sobie oraz zachowania antyzdrowotne.
Z jednej strony emocjom i zachowaniu towarzyszą zmiany fizjologiczne. Z drugiej
strony stres uruchamia proces radzenia sobie, na który składają się różnorodne zachowania.
Te z kolei mają dalsze konsekwencje, które same mogą być zdarzeniami stresowymi.
Człowiek, który znajduje się w sytuacji trudnej, może częściej sięgać po alkohol, nikotynę i
inne substancje psychoaktywne. Stres wiąże się także z większą ilością wypijanego alkoholu i
wypalanych papierosów oraz częstszym sięganiem po narkotyki. Ponadto człowiek, który
przeżywa ciężkie chwile, będzie prawdopodobnie gorzej spał, gorzej się odżywiał i raczej nie
będzie myślał o badaniach profilaktycznych i dbaniu o siebie.
Stres wiąże się ze zdrowiem pośrednio, czyli poprzez towarzyszące stresowi myśli,
emocje i zachowania gdyż:
�� pojawiające się zachowania związane z radzeniem sobie mogą prowadzić do
kolejnych sytuacji stresowych
�� jeśli przeżywamy stres, staramy się rozładować napięcie, poprawić nastrój np. sięgając
po papierosy czy alkohol
�� koncentracja na stresie i doraz
nych problemach życiowych zmniejsza motywację do
działań zdrowotnych
Długotrwały stres sprzyja występowaniu wielu schorzeń fizycznych organizmu.
Zwykle zaatakowane zostają najsłabsze narządy. U jednych będą one związane z układem
pokarmowym, u innych z oddechowym, a u niektórych negatywnemu oddziaływaniu stresu
zostanie poddanych wiele narządów. Zależnie od wieku, płci, dotychczasowych doświadczeń,
wychowania, przyjmowanych leków, trybu życia, filozofii życiowej i wielu, wielu innych
czynników, jedni mają większą podatność na negatywne skutki stresu, inni mniejszą. Reakcja
na stres zależy też od tego, jak widzimy siebie  czy jako bierny obiekt, który podlega
działaniu stresu, czy jako aktywny podmiot, który na ten stres odpowiada (Zielińska, 1999).
Wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy z tego, że przewlekły stres może zabijać.
Przyczynia się on do występowania czterech z najczęstszych chorób będących przyczyną
śmierci. Należą do nich choroby serca, nowotwory, udar mózgu i przewlekłe choroby płuc
(Myers, 2003). Wśród dziesięciu głównych przyczyn tych chorób, oprócz palenia papierosów,
braku wysiłku fizycznego czy ignorowania zaleceń lekarzy, wymienia się właśnie stres
(Tylka, 2004).
Stres znacząco wpływa również na zdrowie psychiczne, jest wymieniany w etiologii
takich zaburzeń psychicznych, jak zaburzenia somatoformiczne, dysocjacyjne, odżywiania
czy przystosowania (Carson, Butcher, Mineka, 2005). Niezwykle silny stresor może
prowadzić do zaburzenia stresu ostrego czy zespołu stresu pourazowego (Carson, Butcher,
Mineka, 2005). W niniejszym artykule skupię się na kilku wybranych negatywnych
następstwach stresu dla zdrowia fizycznego i psychicznego.
Stres a choroby serca
Stres umieszczany jest przez kardiologów na liście ważnych czynników ryzyka chorób
serca, opisywany jest także jako zjawisko wpływające na przebieg procesu terapii (Tylka,
2004). Psychosocjalny stres uważany jest przez wielu autorów za czynnik wyzwalający
zaburzenia rytmu pracy serca i przyczynia się do wystąpienia nagłego zgonu sercowego
(Ruberman, 1981, za: Tylka, 2004). Wśród innych psychicznych czynników zagrożenia
chorobą niedokrwienną serca szeroko wymieniane są w piśmiennictwie takie, jak wzór
zachowania, gniew, wrogość, depresja, społeczna izolacja (Tylka, 2004). Choroba wieńcowa
lub choroba niedokrwienna serca, jest najczęstszą z chorób serca. U wielu ludzi rozwija się
bezobjawowo, a pierwszym momentem uświadomienia jej obecności jest wystąpienie zawału
mięśnia sercowego.
Kiedy fizjologicznie normalny człowiek jest spokojny, bicie jego serca jest regularne,
puls wyrównany, ciśnienie krwi stosunkowo niskie, a trzewia dobrze ukrwione. W przypadku
stresu naczynia organów trzewnych kurczą się, zwiększa się ukrwienie mięśni tułowia i
kończyn. Wraz z zaciskaniem się naczyń zasilających trzewia, serce musi wzmóc swoja
pracę. Przyspiesza się tempo skurczy sercowych, rośnie puls i ciśnienie krwi. Po minionym
stresie, ciało powraca do normalnego stanu i ciśnienie krwi spada. Jeśli jednak stan gotowości
utrzymuje się, wysokie ciśnienie staje się stanem chronicznym (Carson, Butcher, Mineka,
2005). Wielu klinicystów i badaczy utrzymuje, że nadciśnienie ma swój początek w
biologicznej predyspozycji do wysokiej naczyniowej reaktywności na stres (Carson, Butcher,
Mineka, 2005).
Choroba niedokrwienna serca jest skutkiem znacznego zwężenia tętnic wieńcowych
(poniżej 25% światła) lub ich całkowitego zatkania (zawał), co bardzo utrudnia lub
uniemożliwia ukrwienie serca. (Buhl, Brzozowski, 1984). Podwyższone przez stres ciśnienie
krwi w połączeniu z powodowanym przez hormony stresowe zwężeniem światła tętnic może
prowadzić do miażdżycy, czyli odkładania się złogów na ścianach tętnic (Kalat, 2006). Za
każdym razem, gdy stresor wywołuje wzrost ciśnienia krwi, rozgałęzieniu tętnicy grozi
uszkodzenie. Hormony wydzielane podczas reakcji na stres powodują skurcz naczyń
krwionośnych, co jeszcze podnosi ciśnienie krwi. Z każdym skurczem serca krew uderza o
ten sam punkt na ścianie tętnicy, nieznacznie ja uszkadzając. W ten sposób powstają miejsca
dla odkładających się złogów cholesterolu. W miarę odkładania się kolejnych złogów, światło
tętnicy staje się coraz węższe, aż do całkowitego ich zatkania (Kalat, 2004).
W końcu lat 50  tych XX wieku dwaj kalifornijscy kardiolodzy, Friedman i
Rosenman, zwrócili uwagę na to, iż niemal połowa ich pacjentów to osoby charakteryzujące
się stylem zachowania, w którym dominuje pośpiech, nadmierna skłonność do rywalizacji,
ogromne uwikłanie w pracę zawodową, a towarzyszy temu ich niecierpliwość, irytacja, łatwo
ujawniająca się wrogość (Myers, 2003 za: Friedman, Ulmer, 1984). Osoby takie zostały
opisane jako tzw. Typ A zachowania (Type A behavior pattern). Liczne studia, długoletnie
programy badawcze, w których uczestniczyło kilkadziesiąt tysięcy osób, wykazały
występowanie znaczących związków pomiędzy takim wzorem zachowań a ryzykiem
wystąpienia choroby wieńcowej i zawału serca. Osoby należące do typu A więcej palą, mniej
śpią i piją więcej napojów kofeinowych. W sytuacjach odprężenia typ A i typ B
(przeciwieństwo typu A) reagują jednakowo. Jednak w momencie pojawienia się sytuacji
stresowej, osobnik typu A wykazuje silniejsze reakcje fizjologiczne. Wzrasta wówczas
wydzielanie hormonów stresowych, tętno i ciśnienie krwi, podczas gdy B jest nadal spokojny
(Myers, 2003, za: Lyness, 1993). W połowie lat 80. grupa ekspertów Amerykańskiego
Towarzystwa Kardiologicznego uznała Typ A zachowania za samodzielny czynnik ryzyka
występowania chorób serca (Tylka, 2004).
Stres a działanie układu immunologicznego
Zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania układu immunologicznego mają dwa typy
białych ciałek krwi: limfocyty B dojrzewające w szpiku kostnym oraz dojrzewające w grasicy
limfocyty T. Jeden z podtypów limfocytów T, zwany limfocytami NK (z ang. natural kilers)
posiada zdolność wykrywania i niszczenia uszkodzonych bądz
zmutowanych komórek takich
jak komórki macierzyste nowotworowe, zanim jeszcze staną się niebezpieczne.
Glikokortykoidy wydzielane podczas reakcji stresowej hamują wytwarzanie niektórych
limfocytów, w tym limfocytów NK, lub też aktywnie je niszczą. Czyni to organizm bardziej
podatnym na infekcje i rozwój nowotworów. Osłabienie układu odpornościowego przez
działanie glikokortykoidów prowadzi także do wolniejszego gojenia się ran (Kosslyn,
Rosenberg, 2006).
Z drugiej strony stres pobudza też współczulny układ nerwowy oraz oś HPA.
Krótkotrwałe pobudzenie obu systemów wzmacnia układ immunologiczny i w konsekwencji
pomaga zwalczać wirusy, a nawet nowotwory (Kalat, 2004 za: Benschop i inni, 1995).
Szkodliwy jest natomiast długotrwały stres. Utrzymujący się podwyższony poziom kortyzolu
kieruje energię w stronę metabolizmu i podniesienia poziomu cukru we krwi, a tym samym w
stronę przeciwną do syntezy białek, w tym białek układu immunologicznego (Kalat, 2004).
Wyłączenie systemu odpornościowego pod wpływem przewlekłego stresu powoduje
groz
ne i długotrwałe skutki zdrowotne, czyniąc organizm podatnym na choroby
spowodowane czynnikami zewnętrznymi.
Stres a rozwój choroby nowotworowej
Chociaż sam stres nie może powodować raka, istnieją dowody na to, iż może mieć on
wpływ na rozwój pewnych procesów nowotworowych (Kosslyn, Rosenberg, 2006). Badania
Sklara i Anismana (1981 w: Myers, 2003) pokazują jak osłabienie systemu
immunologicznego wskutek stresu wpływa na rozwój komórek rakowych. W celu zbadania
tej zależności badani wszczepiali gryzoniom komórki nowotworowe lub podawali im
rakotwórcze substancje. U zwierząt narażonych na niekontrolowany stres, rozmiary obszarów
zmienionych rakowo były rozleglejsze i nowotwór rozwijał się szybciej. Badania nad
rozwojem nowotworu wskutek stresu prowadzono także na ludziach. Wykazano, że
prawdopodobieństwo wystąpienia raka jest większe w ciągu kilkunastu miesięcy po
doświadczeniu depresji, bezradności lub żałoby (Myers, 2003, za: Schleifer i In., 1979).
Innym sposobem w jaki stres może wpłynąć na rozwój nowotworów, jest rozbudowa
naczyń włosowatych zasilających obszary zmienione nowotworowo. Gdy przyczyna stresu
ma charakter fizyczny, organizm wytwarza w danej okolicy większą ilość naczyń
włosowatych, mających zaopatrywać ją w krew. W przypadku zranienia rozrost sieci naczyń
jest korzystny, gdyż przyspiesza gojenie. Jeżeli jednak w organizmie znajduje się guz
nowotworowy, reakcja stresowa jedynie ułatwia jego rozrost, zaopatrując go w większą ilość
krwi (Kosslyn, Rosenberg, 2006).
Style i strategie radzenia sobie ze stresem
We współczesnych koncepcjach psychologicznych pojęcia stres i radzenia sobie
traktowane są jako nierozłączne, przy czym w końcu lat siedemdziesiątych nastąpiło
przesunięcie akcentów. Określenie "radzenie sobie "ma trzy odniesienia znaczeniowe;
radzenie sobie może być rozpatrywane jako:
-proces
-strategia
-styl
Pojęcie procesu radzenia sobie
Współcześnie proces radzenia sobie ze stresem rozumiany jest szerzej i wedle
najczęściej cytowanej definicji Lazarusa i Folkman,"obejmuje stale zmieniające się
poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i
wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej
zasoby ".W tym ujęciu radzenie sobie jest serią celowych wysiłków podejmowanych w
wyniku określonej oceny sytuacji. Zmienność charakteryzująca owe wysiłki decyduje o tym,
że radzenie sobie jest procesem. Lazarus i Folkman przypisują procesowi radzenia sobie dwie
funkcje:
-instrumentalną, inaczej zadaniową, zorientowaną na problem ,czyli na poprawę relacji
podmiotu z otoczeniem
-samorealizacji emocji, polegająca na obniżaniu przykrego napięcia i łagodzeniu innych
negatywnych stanów emocjonalnych
Warto jednak zwrócić uwagę, że rozróżnienie funkcji przez Lazarusa nie jest jednoznaczne z
wyodrębnieniem przez innych autorów dwóch kategorii  sposobów i  mechanizmów
radzenia sobie.
Proces radzenia sobie obejmuje całość aktywności podejmowanej przez człowieka w danej
sytuacji stresowej. Proces ten jest inicjowany przez poznawczą ocenę sytuacji jako
stresowej(ocena pierwotna) i kontynuowany przez cały czas-niekiedy długi-czas trwania tej
sytuacji(np. radzenie sobie z chorobą przewlekłą może trwać nawet kilkadziesiąt lat).
Zdaniem Lazarusa i Folkmana proces radzenia sobie stanowi odpowiedz
na określoną
sytuację. Zmiany tego procesu w wymiarze czasowym odzwierciedlają rozwój sytuacji
stresowej. Jeśli w tej sytuacji można wyodrębnić fazy pojawiające się w określonej
kolejności, odpowiada temu fazowość procesu radzenia sobie. Dobrym przykładem jest
proces radzenia z sytuacją egzaminu, w którym można wyróżnić: okres przygotowań,
zdawanie egzaminu, oczekiwanie na wyniki i aktywność po ich ogłoszeniu.
Oddziaływanie sytuacji na proces radzenia sobie odbywa się za pośrednictwem oceny
poznawczej. Odgrywa tu rolę zarówno ocena znaczenia sytuacji(ocena pierwotna),jak i
możliwych wariantów radzenia sobie(ocena wtórna).
Na podstawie badań Lazarusa przedstawiono wnioski dotyczące przebiegu procesu radzenia
sobie:
1. W każdej konfrontacji stresowej ludzie używają różnorodnych strategii radzenia sobie,
stosując spośród głównych rodzajów tych strategii.
2. Jeśli jednak porównać zachowanie tych samych osób w różnych konfrontacjach
stresowych, to okazuje się, że niektóre ze strategii wykazują większą stałość niż inne.
Przykładem takiej stałej strategii jest pozytywne przewartościowanie, podczas gdy
poszukiwanie wsparcia społecznego zmienia się w różnych sytuacjach stresowych.
3. Także w obrębie tej samej sytuacji radzenia sobie zmienia się w miarę jej trwania i ma
odmienną charakterystykę w różnych jej fazach.
4. Radzenie sobie zależy od oceny, czy można coś zrobić ,aby zmienić sytuację(ocena
wtórna).
5. Wbrew potocznym poglądom na temat różnic płci, w sytuacji stresowej określonego
typu kobiety i mężczyz
ni przejawiają bardzo podobny wzór radzenia sobie.
Radzenie sobie jako strategia
Teoretyczne ujęcie radzenia sobie ze stresem przez Lazarusa i Folkman zawiera
przynajmniej dwa główne kryteria, mogące stać się podstawą klasyfikacji strategii radzenia
sobie: modalność radzenia sobie(poznawcze i behawioralne wysiłki) oraz kryterium
funkcjonalne, to jest ukierunkowane strategii bądz
na rozwiązanie problemu, bądz
na
regulacje emocji. R.H. Moos zastosował kombinacje obu tych kryteriów przy konstrukcji
własnego Inwentarza Reakcji Radzenia Sobie. Uzyskano w ten sposób cztery różne rodzaje
strategii radzenia sobie:
�� poznawcze zbliżenie się, np. myślenie o różnych sposobach rozwiązywania problemu.
�� behawioralne zbliżenie się, np. sporządzenie planu działania i postępowania według
niego.
�� poznawcze unikanie, np. próba zapomnienia o całej sprawie.
�� behawioralne unikanie, np. zaangażowanie się w nowe przedsięwzięcie.
Carver, Scheier i Weintraub(1989) deklarują oparcie się na podstawach teoretycznych w
ocenie radzenia sobie. Przytoczona tu praca jest jedną z pierwszych, gdzie docenione zostało
rozróżnienie pomiędzy radzeniem sobie jako stylem i jako strategią. Autorzy proponują
określenia :pierwsze to dyspozycyjne, drugie asytuacyjne radzenie sobie.
Przedstawiona propozycja zawiera 13 skal obejmujących różne formy aktywności.
Skale te stały się podstawą opracowania twierdzeń kwestionariusz Kierunki Radzenia Sobie z
Aktualnymi Problemami(COPE).Przy formułowaniu kierowano się zasadą ,że powinny się
one dać się zastosować do opisu zarówno sytuacyjnego ,jak i dyspozycyjnego radzenia sobie.
Ponieważ przy konstrukcji kwestionariusza COPE proszono badanych o opis typowego dla
nich zachowania w sytuacji stresowej, uzyskane skale dotyczą stylu ,a nie strategii radzenia
sobie. Do oceny strategii stosowanych w konkretnej sytuacji stresowej służy równoległa
wersja narzędzia ,różniąca się jedynie instrukcją.
Radzenie sobie jako styl
W początkowym okresie badań nad stresem psychologicznym dominowały eksperymenty
laboratoryjne, w których zostały pominięte różnice indywidualne. Wkrótce zauważono ,że w
tej samej sytuacji stresowej różne osoby różnie reagują. Zauważono ,że u niektórych
stwierdzono pogorszenie funkcjonowania po zadziałaniu czynnika stresowego, a u innych
poprawę. Wyrazem tego zainteresowania jest pojęcie stylu, wprowadzone uprzednio jako
jedno z komplementarnych ujęć radzenia sobie. Zagadnienia stylu radzenia sobie zostały
przedstawione w pracy Ireny Heszen-Niejodek.
Pojęcie  stylu radzenia sobie  jest używane przez różnych autorów na ogół w podobnym
znaczeniu. Styl radzenia sobie rozpatrywany jest w ramach ogólnych założeń psychologii
interakcyjnej. Przyjmuje się ,że proces radzenia sobie zależy od czynników sytuacyjnych, od
czynników osobowych i od interakcji między tymi grupami czynników.
Pomiędzy radzeniem sobie w rozumieniu stylu i w rozumieniu aktualnego zachowania
zachodzi zależność typu cecha-stan.
Według prof. Krohne styl radzenia sobie to posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla
niej repertuar strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi.
Styl radzenia sobie traktowany jest jako dyspozycja. W procesie radzenia sobie uczestniczy
tylko część spośród strategii zawartych w repertuarze jednostki. O tym jakie strategie zostaną
wykorzystane decyduje sytuacja stresowa i możliwości wynikające ze stylu radzenia sobie.
Wpływ stylu radzenia sobie na zachowanie podejmowane w obliczu stresu prowadzi do
względnej stałości tego zachowania. Jest to stałość wzorców osoba(pomnożyć)sytuacja ,ale
nie intraindywidualna stałość w różnych sytuacjach.
Jeśli styl radzenia sobie charakteryzuje się obfitością strategii określonego rodzaju to mamy
tendencje do częstszego ich stosowania. Jeśli w repertuarze jednostki brakuje strategii
jakiegoś typu, to nie może być ona wykorzystana w obliczu stresu ,chyba że pojawi się nowa
forma zachowania .
Elastyczność jako właściwość stylu radzenia sobie.
Elastyczność zachowania ,jego dostosowanie do wymagań sytuacji, jest warunkiem
skuteczności radzenia sobie. W przebiegu czasowym sytuacyjny kontekst procesu radzenia
sobie podlega nieustannym zmianom. Ludzie różnią się nie tylko liczbą strategii i
różnorodnością repertuaru zaradczego, ale także elastycznością procesu radzenia sobie,
łatwością jego dostosowania do aktualnych wymagań konkretnej sytuacji stresowej.
Rodzaje stylów radzenia sobie
Biorąc pod uwagę, że styl radzenia sobie rozumiany jest jako zbiór strategii, nasuwa się
spostrzeżenie ,iż w obu wypadkach można by wykorzystać te same zasady klasyfikacji. W
rzeczywistości zagadnienie rodzajów stylu radzenia sobie rozwijane było odrębnie.
Najwcześniejsze i nadal najczęściej stosowane podejście do klasyfikacji stylów radzenia sobie
wykorzystuje jako podstawy teoretyczne wywodzący się z psychoanalizy konstrukt represji-
sensytyzacji. Style radzenia sobie rozróżnia się tutaj ze względu na postawę wobec sygnałów
dotyczących stresora i własnych reakcji.
Przykładem koncepcji dwóch stylów radzenia sobie jest opracowana przez Suzane
Miller(1987). Pierwszy z nich polega na koncentrowaniu uwagi na stresorze i/lub własnej
reakcji, czyli na poszukiwaniu i wykorzystaniu informacji dotyczących wydarzenia
stresowego. Osoba wówczas dąży do konfrontacji z sytuacją stresową. Drugi może być
określony jako  unikowy i polega na odwracaniu uwagi od stresora i od własnych reakcji,
czyli na pomijaniu, odrzucaniu, wypieraniu informacją o wydarzeniu stresowym.
Opisane style nie są jednorodne i każde z nich obejmuje różnorodne strategie, a w obrębie
każdego można wyróżnić przynajmniej dwa główne rodzaje strategii: poznawcze i
behawioralne.
W kilku badaniach mierzono związek pomiędzy wskaz
nikami obu stylów, opierając się na
nich należałoby rozróżnić cztery style:
1. Styl charakteryzujący się wysokimi wartościami na obu wymiarach.
2. Styl z wysoką wartością na wymiarze konfrontacji niską wartością na wymiarze
unikania.
3. Styl charakteryzujący się niskimi wartościami na obu wymiarach.
4. Styl przeciwstawny w stosunku do 2),charakteryzujący się niską wartością na
wymiarze konfrontacji i wysoką wartością na wymiarze unikania.
Endler i Parker(1990)wyróżniają:
�� styl skoncentrowany na zadaniu
�� styl skoncentrowany na emocjach
�� styl skoncentrowany na unikaniu.
Carver opracował dwie równoległe wersje kwestionariusza COPE: jedna do badania
sytuacyjnego radzenia sobie(strategii),drugą do badania dyspozycji(stylu).Ani jedna ani druga
nie dają podstaw od diagnozy typu indywidualnego stylu radzenia sobie. Styl może
przedstawić jedynie w postaci profilu ujmującego wyniki badanego w poszczególnych
czynnikach bądz
skalach.
Również Endler i Parker oraz Miller opracowali narzędzia do pomiaru stylu radzeni sobie.
Metoda Endlera i Parkera ,Inwentarz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych zawiera 48
stwierdzeń opisujących różne zachowania. Dostępna jest polska adaptacja tego
kwestionariusza(Szczepaniak, Streiau i Wrześniewski).
Podsumowanie:
We współczesnej psychologii stres nie jest lokalizowany ani w jednostce, ani w otoczeniu, ale
dotyczy określonego rodzaju relacji(interakcji, transakcji)między nimi. Zwykle ujmowana jest
ona jako zakłócenie równowagi pomiędzy zasobami lub możliwościami jednostki z jednej
strony a wymaganiami otoczenia z drugiej.
Sytuacja stresowa pobudza do aktywności ukierunkowanej na poprawę relacji, to jest na
odzyskanie równowagi pomiędzy wymaganiami otoczenia a możliwościami jednostki, oraz
na poprawę stanu emocjonalnego. Ten nurt aktywności określany jest jako radzenie sobie ze
stresem. Radzenie sobie rozpatrywane jest jako proces, strategia i jako styl. Radzenie sobie
jako proces obejmuje całość aktywności człowieka w danej sytuacji stresowej, ma charakter
złożony i dynamiczny, niekiedy zajmuje długi czas. W przebiegu czasowym dają się w nim
wyodrębnić mniejsze, jakościowo zróżnicowane jednostki aktywności, stanowiące jakby jego
ogniwa. Określone są one jako strategie lub sposoby radzenia sobie. Kategoria stylu
odnoszona jest do indywidualnego zróżnicowania dyspozycji determinujących zachowanie się
w warunkach stresowych.
Ocena efektywności radzenia sobie może dotyczyć procesu, strategii lub stylu. W wypadku
procesu ocena dotyczy rozwiązania konkretnej sytuacji stresowej i bywa nie jednoznaczna
,ponieważ radzenie sobie prowadzące do poprawy sytuacji może pociągać za sobą koszty
emocjonalne. Ocena efektywności strategii okazuje się względna, zależna od kontekstu .Nie
udało się wykazać, że istnieją strategie lepsze lub gorsze.
Zaburzenia lękowe
Zaburzenia lękowe należą do grupy zaburzeń nerwowych mających wpływ na
zachowanie ,myślenie, emocje i zachowania fizyczne. Są spowodowane zarówno czynnikami
biologicznymi jak i indywidualnymi warunkami osobowymi. Ludzie dotknięci tymi
zaburzeniami często cierpią na więcej niż jeden rodzaj zaburzeń lękowych , którym bardzo
często może towarzyszyć depresja , zaburzenia apetytu lub uzależnienie.
Zespół uogólnionego lęku
Zespół uogólnionego lęku należy do najpowszechniej występujących zaburzeń
lękowych i dotyka 5-8 % populacji. Charakteryzuję się uporczywie występującym
martwieniem się i lękiem. Osoba dotknięta tym zaburzeniem martwi się  na zapas , często o
błahe sprawy , wybiegając myślami w przyszłość. Jest w stanie ciągłej czynności , tak jakby
niebawem miało wydarzyć się coś niedobrego! Opisany stan czujności wiąże się z męczącym
uczuciem napięcia: Towarzyszą mu napięcie mięśniowe , bóle głowy , zaburzenia snu i
bezsenności. Pomimo tego , że osoba dotknięta zespołem lęku ogólnego zdaje sobie sprawę z
nadmierności własnego martwienia się , to jednak nie czuje się zdolna by swoje obawy
kontrolować i doświadcza dotkniętego dyskomfortu. W rezultacie jej funkcjonowanie w
wielu sferach życia może być znacznie utrudnione . Zespół lęku uogólnionego dwukrotnie
częściej dotyka kobiet . Spośród wszystkich zaburzeń psychicznych prawdopodobnie to
właściwie jemu najczęściej towarzyszy inna dolegliwość psychiczna  najczęściej zespół lęku
panicznego , fobia społeczna , fobia specyficzna czy depresja.
Zespół lęku napadowego
Zespół lęku napadowego zwany też lękiem napadowym, lękiem panicznym lub
zespołem paniki , charakteryzuje się epizodami nagłego , ostrego lęku , któremu towarzyszy
uczucie nadciągającej katastrofy paniki ). Osoby dotknięte lękiem napadowym mogą się
obawiać, że podczas danego epizodu wystąpi u nich zawał , wylew że się uduszą , omdleją ,
oszaleją , stracą nad sobą kontrolę. Lękowi towarzyszy nieprzyjemne doznania somatyczne,
jak kołatanie serca, duszność , uczucie gorąca , zawrotów głowy. Napad paniki jest zwykle
przeżywany jako  spadający niczym grom z jasnego nieba , niespodziewany i gwałtowny.
Lęk paniczny prowadzi niekiedy do rozwoju agorafobii  lęku przed przebywaniem oraz
unikania przebywania w określonych miejscach w obawie , że może w nich dojść do  napadu
.Najczęściej unikane są miejsca , w których dana osoba może mieć poczucie że w razie paniki
trudno mi się będzie wydostać , lub pomoc będzie miała trudność z dotarciem do mnie, takie
jak środki komunikacji, sklepy , kina , kościoły , windy .Nasilona agorofobia może przez
długi czas obawiać się opuścić miejsca zamieszkania .
Natręctwa
Natręctwa są zaburzeniem lękowym , w którym świadomość jest zdominowana przez
trwałe i niekontrolowane myśli lub jednostka czuje się zmuszona do powtarzania określonych
działań ,co prowadziło znacznego cierpienia i zaburzenia codziennego funkcjonowania.
Osoby z natręctwami dotyka także depresja i inne zaburzenia osobowości .Obsesje
przybierają postać natrętnych myśli lub natrętnych czynności.
Natrętne myśli (obsesje)-to powtarzające się i utrzymujące wyobrażenia ,które przychodzą
nieproszone i są przeżywane jako niedorzeczne, niekontrolowane i niecelowe. Uporczywe
myśli każdy miewa ,ale chory z natręctwami ma je tak często i tak intensywnie ,iż nie może
radzić sobie w codziennym życiu. Nie może się od nich uwolnić ,choć bardzo chce. Myśli
natrętne dotyczą wątpliwości co do wykonanych czynności, częstymi treściami są
wątpliwości natury moralnej, natrętne myśli sprzeczne z przekonaniami chorego(myśli
bluz
niercze ,dewiacje seksualne),co prowadzi do przeżywania silnego poczucia winy.
Czynności natrętne(kompulsje)  polegają na przymusie wykonywania zrytualizowanych
czynności ciągle i ciągle na nowo. Albo nie istnieje żaden realny związek między czynnością
i jej skutkiem ,albo czynność ta jest wyraz
nie , jednoznacznie przesadzona. Odmianami tych
czynności jest groteskowy profesjonalizm i pedanteria, wykonywanie określonych czynności
wg. ściśle określonego rytuału, niekończące się sprawdzanie wykonania pewnych czynności
(zamknięcie gazu, zabezpieczenie drzwi).Natręctwa są spostrzegane przez dotkniętego nimi
jako obce jego osobowości ,wręcz jako  głupie absurdalne . Konsekwencją zaburzeń
natrętnych jest ich negatywny wpływ na wzajemne kontakty z innymi, zwłaszcza z
członkami rodziny.
Fobie proste
Fobia jest zaburzeniem związanym z odczuwaniem strachu w odpowiedzi na
określone sytuacje czy przedmioty , strach ten jest nieproporcjonalny do rzeczywistego
zagrożenia , a osoba unika sytuacji fonicznych, mimo ,że zdaje sobie sprawę, że jest on
nieuzasadniony i nadmierny.
Fobie proste dzielą się na pięć klas:
�� fobie przed zwierzętami (ofidiofobia )
�� fobie przed środowiskiem naturalnym (brontofobia )
�� fobie sytuacyjne (klaustrofobia )
�� fobie przed krwią , zastrzykiem
�� inne fobie (np.strach przed śmiercią-tanatofobia )
Fobia społeczna
Dosyć częstym zaburzeniem lękowym jest zespół lęku społecznego- zespół zachowań
lękowych w kontaktach interpersonalnych. Ma on dwie kategorie różniące się rodzajem lęku:
�� specyficzny- nie uogólniony , charakteryzujący się pojawieniem tylko jednej lub paru
sytuacji lękotwórczych.
�� uogólniony-który dotyczy wszystkich sytuacji interpersonalnych.
Szczególnym rodzajem lęku społecznego jest erytrofobia- lęk przed zaczerwienieniem
się w sytuacjach interpersonalnych. Jest to zawężenie lęku objawiające się ciągłą obawą, by
nie znalez
ć się w sytuacji która spowoduje silny lęk i czerwienienie się.
Objawy często występujące w erytrofobii:
�� wstydliwość i nieśmiałość
�� dyskomfort odczuwany w sytuacjach społecznych
�� lęk przed złą oceną innych
�� grono przyjaciół i osób zaufanych ogranicza się do kilku osób
�� unika spotkań towarzyskich i takiej pracy zawodowej która wymaga wiele kontaktów
z innymi, jest powściągliwa w sytuacjach towarzyskich z obawy przed powiedzeniem
czegoś ,co może być uznane za niestosowne czy głupie.
Przykładami typowych zachowań mogą być :
�� niezdolność do kontynuowania publicznej wypowiedzi
�� krztuszenie się pokarmem spożywanym przy innych
�� drżenie rąk podczas pisania w obecności innych osób
�� niemożliwość sformułowania odpowiedzi na pytanie postawione w sytuacjach
towarzyskich.
W pewnym okresie choroby ekspozycja na bodziec wyzwoli prawie zawsze reakcję. Często
następują zachowania o cechach unikania określonych sytuacji ,co może zaburzać pracę
zawodową, naukę itp. Równocześnie mogą występować takie objawy jak pocenie się
przyśpieszona praca serca, napady paniki . Osoba chora doświadcza cierpienia psychicznego
związanego z sytuacją wywołującą lęk. W wielu przypadkach może być przyczyną do
sięgania po alkohol , narkotyki czy prowadzić do depresji.
Zespół stresu pourazowego
Zespół stresu pourazowego jest efektem stresu o bardzo dużym natężeniu związanym
z doświadczeniem przekraczającym zwykłe ludzkie przeżycia, np. wojna gwałt, przebywanie
w obozie koncentracyjnym, uczestnictwo lub bycie świadkiem katastrofy z wieloma ofiarami
śmiertelnymi, bezpośrednie zagrożenie życia czy napaść. Diagnozę taką można otrzymać,
jeśli w trakcie zdarzenia odczuwało się bardzo silny stres i jeśli przez miesiąc utrzymują się
następujące objawy:
�� ponowne doświadczenie przeżytego zdarzenia w postaci natrętnych wspomnień,
wyobrażeń myśli, koszmarów sennych,
�� silny niepokój związany ze wszystkim, co przypomina zdarzenie,
�� dążenie do unikania wspomnień związanych z przeżyciem,
�� nadmierna czujność, rozdrażnienie, wybuchowość, przesadny lęk, nadpobudliwość.
Zespół stresu pourazowego nie tylko jest odbierany jako trudny do zniesienia stan psychiczny,
ale może też uczynić człowieka niezdolnym do poprawnego funkcjonowania w
społeczeństwie, w tym do pracy.