Jarosław Iwaszkiewicz, Opowiadania wybrane (BN) oprac. Andrzej Zawada
BIOGRAFIA
Ukraina
Leon Jarosław Iwaszkiewicz urodził się 20 lutego 1894 r. w Kalniku na Ukrainie. Jego ojciec był
buchalterem w tamtejszej cukrowni, brał udział w powstaniu styczniowym, za co był relegowany z
Uniw. Kijowskiego. Fragmenty jego nieskończonej prozy wykorzystał syn w opowiadaniu Księżyc
wschodzi.
Powstaniem zainteresował się Jarosław przez to, że jego ojciec w nim uczestniczył i przez to, że
jego rodzice byli starsi, gdy się urodził (jako 5 i ostatnie dziecko) i kultywowali dawną polskość.
W 1902 r. zmarł Bolesław Iwaszkiewicz i Maria z dziećmi przeniosła się do Warszawy. Tu
Jarosław zaczął naukę i zaprzyjaźnił się z rodziną Szymanowskich. Po 2 latach wrócili na Ukrainę,
gdzie zostali do 1909 r. Jarosław uczył się w gimnazjum rosyjskim.
W Elizawetgradzie Jarek przyjaźnił się dalej z Szymanowskimi. W wieku 9-10 lat, również pod ich
wpływem, pisał wiersze i dramaty, próbował komponować (potem np. pieśń śpiewana w Brzezinie
przez Malwinę będzie wzięta z Pieśni kurpiowskich Karola Szymanowskiego; wspólnie napisali
operę Król Roger).
Od 1909 r. Iwaszkiewiczowie są w Kijowie – Jarek uczy się i udziela korepetycji. Środowiska
ziemiańskie zaczynają kształtować jego świadomość.
W 1912 r. Jarosław zapisał się na wydział prawa Uniw. Kijowskiego, równocześnie studiował w
szkole muzycznej i konserwatorium. Skłaniał się bardziej ku komponowaniu. Ale uświadomił
sobie, że kompozytorem nigdy wybitnym nie będzie, a chciał się wyróżniać.
W 1915 r. opublikował pierwszy utwór: sonet Lilith w kijowskim piśmie „Pióro”. W teatrze Studya
Stanisławy Wysockiej był aktorem i doradcą literackim. Potem w 1921 r w Warszawie był
współzałożycielem teatru eksperymentalnego Elsynor, który zrobił klapę pokazując awangardową
sztukę lekceważonego wtedy S.I. Witkiewicza. W XX-leciu napisał kilka dramatów, lepsze to Lato
w Nohant i Maskarada. Po II wojnie był kierownikiem literackim w Teatrze Polskim. Napisał
Odbudowę Błędomierza, Wesele pana Balzaka, Noc czerwcową i Pod akacjami.
W 1918 r. wstąpił do III Korpusu Polskiego. Gdy latem rozbroili ich Austriacy, wrócił do Kijowa.
Miasto zajęła Armia Czerwona, a Jarek 14 października 1918 r. przyjechał do Warszawy.
Warszawa, Europa
Swoje oktostychy drukował w piśmie studenckim „Pro arte et studio” (red. Mieczysław Grycendler,
potem Grydzewski). Poznał Lechonia, Tuwima i Słonimskiego. W kawiarni Pod Pikadorem na
Nowym Świecie 57 czytali wspólnie różne wiersze.
W grudniu 1918 r. (z datą 1919) ukazał się debiut książkowy Iwaszkiewicza – Oktostychy.
Pisarz współpracuje z poznańskim „Zdrojem” ekspresjonistów (1920-21). Ukazuje się Zenobia
Palmura. Powieść poetycka. Redaguje z Peiperem „Nową Sztukę”, ale pismo pada po dwóch
numerach (1922), a między redaktorami tworzy się konflikt.
W 1920 r. Iwaszkiewicz wstępuje do wojska na 3 miesiące, ale w walkach nie uczestniczy. Potem
redaguje dział Sztuka w „Kurierze Polskim” do 1923 r. Współpracuje z „Tygodnikiem
Ilustrowanym” i „Kurierem Lwowskim”. Sekretarzuje marszałkowi sejmu, Maciejowi Ratajowi.
1
W 1922 r. żeni się z Anną Lilpop, córką przemysłowca warszawskiego, a od 1925 postanawia zająć
się głównie literaturą. Wyjeżdża do Paryża na pół roku. Potem wiele jeszcze podróżował. Sycylia
stała się jednym z jego ulubionych miejsc.
W 1928 r. skończył budowę domu nazwanego Stawisko w Podkowie Leśnej. Zamieszkali tam z
dwiema córkami. Teraz jest tam muzeum.
W 1927 r. Iwaszkiewicz pracował w Min. Spraw Zagranicznych, miał m.in. promować za granicą
polskich literatów. W 1932 r. jako dyplomata RP wyjechał do Kopenhagi. W 1935 r. – do Brukseli.
Rok później zrezygnował z polityki, w której nie liczono się z intelektualistami (Tomasz Mann
musiał emigrować), również z powodu choroby żony.
Angażował się w tym czasie w prace PEN Clubu i Unii Intelektualnej. W wierszach Powrotu do
Europy widać ideę paneuropeizmu. Ta idea kazała mu napisać Kochanków z Werony, gdzie
tragiczne zakończenie to nie wynik ciągu nieporozumień, ale nienawiści dwóch rodów.
W listach do żony nie pisał jednak o książkach, ale o sytuacji w Niemczech, gdzie od 31 stycznia
1933 r. legalnie rządziła partia Hitlera.
W 1932 r. spędza kilka tygodni na Sycylii, gdzie kończy Panny z wilka. Sycylia zastępuje mu
Ukrainę – wciąż porównuje te kraje. W Kopenhadze, pod wpływem kultury skandynawskiej, pisze
Słońce w kuchni, Młyn nad Kamionną, przekłada Andersena, Kierkegaarda, pisze Gniazdo łabędzi i
Szkice o literaturze skandynawskiej.
Stawisko, okupacja
W 1936 r. Iwaszkiewicz osiada w Stawisku. Publikuje zbiór opowiadań Młyn nad Utratą. W
1938 r. wychodzą Wiersze wybrane, tom poetycki Inne życie, powieść Pasje błędomierskie, Dwa
opowiadania i esej Fryderyk Szopen.
Gdy wybuchła II wojna, jako jedyny ze Skamandra, zdecydował się zostać w domu. Liczył, że
Warszawa nie będzie zdobyta. Jeszcze w 1939 r. spłonęło jego mieszkanie w Warszawie, a w nim
najcenniejsze obrazy i rękopisy. W 1941 r. zaczął pisanie Książki moich wspomnień, cyklu esejów o
dzieciństwie, ukraińskiej i mazowieckiej młodości, skamandryckich początkach literackich,
przyjaźniach intelektualnych. Pisał Nowele włoskie i wiersze do tomu Ciemne ścieżki. Powstały
opowiadania: Bitwa na równinie Sedgemoor, Matka Joanna od Aniołów, Stara cegielnia, Ikar i
Młyn nad Lutynią.
W Stawisku w czasach wojny wiele osób znalazło schronienie i opiekę. Bywał tu Andrzejewski,
Miłosz, Dygat, Parandowski, Nałkowska, Dąbrowska, Baczyński, Gajcy i inni. Odbywały się tu
wieczory autorskie, odczyty i koncerty.
Iwaszkiewicz-instytucja
Po wojnie wielokrotnie wybierany był prezesem Zarządu Głównego Związku Zawodowego
Literatów Polskich. Pełnił jeszcze wiele funkcji w instytucjach kulturalnych (do przeczytania w
Wikipedii). W 1952 r. został posłem na Sejm PRL.
Dostawał nagrody literackie, państwowe i zagraniczne, m.in. radziecka Nagroda Leninowska
(1970). Redagował czasopisma: poznańskie „śycie Literackie”, „Nowiny Literackie” (W-wa, PPS),
„Twórczość” (od 1955, po Ważyku).
Za socrealizmu w ramach pańszczyzny dla partii rządzącej napisał Sprawę pokoju. Wiersze i
przemówienia, wiersz List do Prezydenta Bieruta, dydaktyczną powieść dla młodzieży Wycieczka
do Sandomierza, opowiadania, np. Ucieczka Felka Okonia. Powstaje studium o Bachu i Listy z
podróży do Ameryki Południowej.
2
W latach 60. i 70. Stawisko stało się już domem ludzi starych. 23 grudnia 1979 r. zmarła żona
pisarza. 86-letni Iwaszkiewicz wyjechał do Paryża. Po miesiącu wrócił do kraju i trafił do szpitala.
Zmarł 2 marca 1980 r. Pochowano go – wedle życzenia – po katolicku, w Brwinowie.
TWÓRCZOŚĆ
Dwa powody jej niezwykłości: pokaźne rozmiary, tematyczna i gatunkowa wszechstronność.
Poezja
Napisał 24 książki poetyckie, w tym 6 wyborów wierszy.
Debiut poetycki miał miejsce w piśmie „Pióro”, w Kijowie w roku 1915, a także w tygodniku
„Kłosy Ukraińskie”:
• precyzja formalna
• intensywna zmysłowość
• malarskość, postrzeganie barwy, kształtu i faktury
• imitacja doznań dotykowych i smakowych
• struktura dźwiękowa i muzyczna kompozycja
Debiutancki tom Oktostychy (1919): KLASYCYZM
• demonstracja estetyzmu
• impresje wywołane gł. przez kunsztowne przedmioty, obrazy, muzykę
• aluzyjne glosy do mitów czy legend literackich
• rzeczywistość sztuczna, rzeczywistość kultury – jedyny dany nam świat
• kulturowość tematów, sztuczność świata poetyckiego, modernistyczny egocentryzm,
eksponujący ja poetyckiej jako środek doznań emocjonalnych wczesna poezja
• parnasizm – poetyka dystansu, stylizacji i pośredniości, zaufania do kultury
Dionizje (1922) – drugi nurt twórczości: EKSPRESJONIZM
• prywatność i fascynacja śmiercią
• ekspresjonistycznie rozchwiana kompozycja, gwałtowna składnia, bez paralelizmów
rytmicznych
• prozaizacja i brutalizacja słownictwa
• antyestetyzm!
• bezpośredniość, poetyka wyznania i świadectwa, imitowania mowy, filozofia
egzystencjalnego pogodzenia z prawami natury
Powrót do Europy (1931), Lato 1932 (1933), Inne życie (1938):
• wątki tematyczne w kolejności: historia, podstawowe doświadczenia egzystencjalne
widziane przez symbolikę religijną i eschatologiczną, kultura oraz jej dzieła i los artysty
Przechodził stadia skrajne: pseudoklasycyzm (stylizacje – ody, poematy, List do Prezydenta
Bieruta), nurt antypoetycki (naturalność – cykl Wiersze ulotne).
Ciemne ścieżki (od Nowego Roku 1939 przez 18 lat) + poematy Tristan przebrany (1946), Podróż
do Patagonii (1949):
• nurt trzeci – artystyczna prostota, imitacja bezpośredniej mowy i zaprzeczenie parnasizmu
(razem z tomem Warkocz jesieni, 1954)
3
Wiersze lat 60.: Jutro żniwa (1963), Krągły rok (1967), Xenie i elegie (1970):
• najbliżej spontaniczności mowy i naturalności egzystencji
• odnalezienie się w kosmosie i pogodzenie z biologiczną determinacją
• rozluźnienie rygorów poetyki, konstrukcje brulionowe – otwarta kompozycja, zaburzony
porządek rytmiczny i rymowy
• powraca prywatność
• dominuje antyestetyzm
Końcówka to pokonanie ograniczenia klasycyzmu i dyktatu prostoty:
• Śpiewnik włoski (1974) – językowa swoboda, wolność wyboru każdej tradycji, poetyckość
nie licząca się ze szkołami
• Mapa pogody (1977) i Muzyka wieczorem
Poezja Iwaszkiewicza dąży do piękna i bierze się z akceptacji świata. Style, klasycyzm i
ekspresjonizm, mają też swoje odpowiedniki w prozie
Proza
Klasycyzm: narracja powieściowa, dłuższe opowiadania – tradycyjny realizm, temat współczesny
lub historyczny wymieniane z tematem mitologicznym zastosowanym metaforycznie.
Ekspresjonizm: proza poetycka młodości, krótkie nowelki, obrazki, cykle impresji, niektóre
późniejsze opowiadania – tragizm zdeterminowany powikłaniem emocjonalnym, świat w
nadrealnej estetyce sennego koszmaru.
Powieści
7 sztuk: Hilary, syn buchaltera (1923), Księżyc wschodzi (1925), Zmowa mężczyzn (1930),
Czerwone tarcze (1934), Pasje błędomierskie (1938), Wycieczka do Sandomierza (1953), 3-tomowa
Sława i chwała (1956, 1958, 1962).
Bohaterami powieści są artyści. Nie wszyscy wybierają konkretną formę wyrazy swojej sztuki,
czasem po prostu są artystami w przyjmowaniu świata i poczuciu możliwości wyboru.
Pisarz mówił, że w jego twórczości prawie wszystko jest biografią, jeśli nie zewnętrzną, to
wewnętrzną (autotematyzm).
Dzieje artysty to dzieje jednostki uwikłanej jak wszyscy w biologię, historię, politykę, ale zarazem
jednostki wyjątkowej, która usiłuje własne i cudze życie przekształcać w doświadczenie
uniwersalne. Nie może się to stać bez udziału kłamstwa, jakim jest sztuka. W Księżycu... określił
swój program: „Zatrzymywać momenty życia, zamyślać się nad nimi i dawać im trwanie, oto moje
odnalezione zadanie”.
W opowiadaniu Serenite dochodzi jednak do głosu Iwaszkiewiczowska filozofia rezygnacji –
przekonanie o niepoznawalności świata, niewiara we wpływ człowieka na zdarzenia. Ale artysta
winien dążyć do poznania mimo wszystko i składać „kontur rzeczywistości”. Pilność, pracowitość
sprawozdawcy muszą wystarczyć za estetykę.
Upływ czasu i przyrost doświadczenia przesuwają punkt ciężkości w stronę sceptycyzmu i pokory.
Widać to już w Zmowie mężczyzn. Dylemat życia ukazany jest tu jako walka aktywizmu i
pasywizmu, sceptycyzmu właśnie i wiary.
• motyw związku duchowego księdza i Alinki powtórzy się w Matce Joannie...
• Alinka to zapowiedź postaci Panien z Wilka
• postać pianisty Tadeusza Szmita prowadzi do wątków muzycznych Sławy i chwały
4
• najważniejszy jest wątek wewnętrznego spokoju osiąganego za cenę życiowej klęski
W Pasjach... chodzi o przedstawienie sprzecznych postaw wobec kultury i uniwersalnej etyki.
Pretekstem jest tradycyjne widowisko pasyjne, które ma być skomercjalizowane – bohaterowie
różnie się do tego ustosunkowują. W literaturze dominował wtedy katastrofizm.
Czerwone tarcze nie są już powieścią współczesną, ale histriozoficzną – rola jednostek,
społeczeństw i kultur w historii. Akcja dzieje się w XII wieku i opowiada dzieje Henryka
Sandomierskiego.
Pracę nad Sława i chwałą przerwała II wojna. Pisana była 24 lata, w realiach trzech epok – Polska
niepodległa, Polska okupowana, Polska Ludowa. Właściwym tematem powieści jest poszukiwanie
wewnętrznego ładu, czemu przeszkadza historia. Obroną może być dystans artysty.
Eseje
Opowieści autobiograficzne, eseje podróżnicze, studia muzyczne, felietony, szkice o literaturze,
noty edytorskie. Zaczął je pisać od wydania Pejzaży sentymentalnych (1926), najbardziej znane są
Podróże po Polsce:
• wątek geograficzno-autobiograficzny, rozwijany na emigracji przez Miłoza,
Stempowskiego, Vincenza
• motyw szukania ojczyzny, definiowania siebie poprzez miejsce, z którym można i chce się
identyfikować (dla Iwaszkiewicza to Ukraina, Mazowsze i Sandomerz)
• podróże są również w głąb siebie, są autoanalizą
Książka moich wspomnień została napisana w czasie II wojny w celach „autoterapeutycznych”.
Eseje podróżnicze to też Książki o Sycylii (1956), Podróże do Włoch (1977) i Petersburg (1976).s
• w tych drugich jest zwarte pytanie o siły żywotne kultury europejskiej – Włochy były dla
niego jej źródłem; mniej go interesuje teraźniejszość, bardziej ciągłość, uniwersalizm
• Petersburg to rozmyślania o Rosji, jej historii i kulturze, o polskim jej pojmowaniu; stawia
tu pytanie, które powraca w Mapie pogody: „Czyśmy Europejczycy, czyli też Azjaci?”
(pojawia się ono też w Zarudziu)
Ogrody (1974) to esej o najważniejszych parkach w życiu pisarza, monolog starego i
doświadczonego autora.
Varia
Wymienione powyżej (pierwsza linijka „esejów”) i utwory dramatyczne. Spośród dramatów
najstarszy jest Samobójstwo. Konwersacje o tragedii (1912). Najpopularniejsze były osnute na
biografiach Szopena i Puszkina: Lato w Nohant i Maskarada.
Pisarz tłumaczył też z francuskiego, rosyjskiego, angielskiego, duńskiego. Napisał scenariusz
filmowy Nad Niemnem (1938).
OPOWIADANIA
W edycji Dzieł (1975) zebrane zostały 64 opowiadania autora, jest to prawie cały jego dorobek.
Tworzył gatunki pograniczne:
1. fabuła/dokument – w tomie Marginalia (1993)
2. fabuła/ekspresja językowa poezji – proza poetycka (określenie autora): Zenobia Palmura
(1920; pierwszy przejaw autotematyzmu, bohater nawet nazywa się Iwaszkiewicz), Legendy
i Demeter (1921), Ucieczka do Bagdadu (1923), Wieczór u Abdona (1923)
5
Powtarza się tu pytanie o wpływ literatury i sztuki na los jednostki. Młodzi pisarze, zafascynowani
francuską dekadencją, żyjący w świecie nieprzewidywalnym, brali zagadnienia sztuki za
najważniejszą sprawę codzienności. Ale potem rzeczywistość upominała się o swoje i literackość
znikała, pozostawiając wrażenie, że była demonicznym złudzeniem.
W 1926 r. napisał nowelkę Krata, ważną dla niego samego. Był to przeciwny biegun twórczości –
naturalistyczna narracja. Jest to znak zachodzącej przemiany.
U Iwaszkiewicza odmiennym zagadnieniom odpowiadają odmienne gatunki literackie:
• powieści: studia autotematyczne i autobiograficzne, portretowanie artysty uwikłanego w
konflikty współczesności i problemy tradycji
• opowiadanie: wychodzi poza tę tematykę, wprowadza pewien uniwersalizm
Czas egzystencji. Panny z Wilka
Przeżycia wojenne zostawiły w świadomości Wiktora niezatarty ślad – powracają jako obraz
zabitego dezertera. Wojna zaczęła nowy temat jego biografii, który po 15 latach uzna jako stracony,
nieodpowiadający młodzieńczym wyobrażeniom.
Zdaje mu się, że po przybyciu do Wilka czas cofnął się o 15 lat. Chce tu odnaleźć harmonię i nadać
sens dalszemu życiu. Problematyka Proustowska – jest tu w poszukiwaniu straconego czasu.
Stara się odtworzyć dawne sytuacje. Ale teraźniejszość widać zbyt silnie, by to się mogło udać.
Wiktor wytrzymał konfrontację mitu i rzeczywistości (choć początkowo chciał skrócić wakacje i
wrócić w swój mit). Wybrał teraźniejszość. Odchodzi bogatszy o zrozumienie egzystencji.
Przestrzeń międzyludzka. Brzezina
Staś stara się ostatnie tygodnie życia przeżyć jak najpełniej. Miłość do Maliny ma go przywiązać do
życia, zagłuszyć lęk egzystencjalny.
Pomiędzy braćmi jest konflikt niezrozumienia – zewnętrzną beztroskę Stasia jego brat bierze za
wyraz niezrozumienia dla swojej żałoby, nie domyślając się tragedii świadomości młodszego brata.
Bolesław odzyska wewnętrzną równowagę przez śmierć brata i krótki związek z Maliną.
Są różne interpretacje co do tematu opowiadania:
• o śmierci
• o osiąganiu zgody na siebie i swój los (jak Panny z Wilka)s
• o różnych postawach wobec życia i śmierci
Jest to równocześnie pochwała życia i studium umierania. Paradoksalną przyczyną osiągnięcia pełni
egzystencji jest świadomość śmierci.
Pełnia życia, a potem świadomość umierania jest przez Stasia odczuwana jedynie biologicznie:
• mówi bratu, że nie chce umierać tak młodo i powtarza to do końca
• sprowadza fortepian, bo muzyka jest dla niego obietnicą formy porządkującej życie (mówi o
nim w tych kategoriach – uwertura, finał), ale zmienia się tylko w powtarzaną melodię z
Davos
• pozostałe tygodnie chce przeżyć w teraźniejszości – nie odpowiada na listy, i bez
sensotwórczej kultury – nie szuka wyrazu swych przeżyć w muzyce; wybiera zmysłową
kontemplację śmiertelnego piękna
Mogłaby to być kontynuacja Czarodziejskiej góry, ale Staś podchodzi do życia zbyt emocjonalnie, a
nie analitycznie i intelektualnie, nie ma tu zagadnień etyczno-estetycznych. Wątek pobytu w Davos
6
nie musiał być wzięty od Manna, bo tam leczył się Karol Szymanowski, którego Iwaszkiewicz
odwiedził w 1929 r. Malina śpiewa poza tym pieśń z Pieśni kurpiowskich Szymanowskiego. Aida,
drewniana willa w Podkowie Leśnej, siedziba Iwaszkiewiczów przed wybudowaniem Stawiska, to
pierwowzór leśniczówki.
Wybór tragiczny. Młyn nad Utratą
Opowiadanie na podstawie doświadczeń z okresu Aidy (1923-28), gdzie gościł Szymanowski,
Lechoń, Słonimski i inni. Opowiadanie to portret Jerzego Lieberta, w czasach Aidy 20-letniego,
zmarłego 12 lat przed jego napisaniem.
Warszawski majątek Krzywizna to właściwie Podkowa, a historia Juliusza Zdanowskiego
przypomina biografię Jerzego Lieberta. Karol Hopfer to Iwaszkiewicz i po trosze Szymanowski.
Inne szczegóły są rzeczywiste – Hopfer jadał najchętniej na kolację kwaśne mleko (jak młody
muzyk Olek Landau), poeta Desmond King czynił w swym pokoju niesłychany bałagan (jak Karol
Szymanowski).
Jest to opowiadanie o trzech przyjaciołach, którzy w poezji lub religii chcą odnaleźć uzasadnienie
swojej egzystencji. King znajduje oparcie w poezji, Zdanowski w poezji i religii, a Hopfer – w
światopoglądzie swoich przyjaciół. Rozmawiają o świętości, która jest najwyższą z wartości
osiągalnych przez człowieka, a więc wzorem ludzkiej aktywności.
Młyn... to studium klęski, jaką ponosi mit świętości w konfrontacji z życiem.
• Zdanowski, zakochawszy się, porzuca swój światopogląd religijny; jego miłość to czysto
zmysłowa fascynacja – podobnie jak u Stasia z Brzeziny, ale Julian, gdy mija pierwsza
fascynacja, zaczyna czuć, że utracił coś dużo ważniejszego; jest jednak tragicznie
konsekwentny i nie przyjmuje ostatniego namaszczenia od ks. Górskiego
• ucieleśnioną przyczyną tragedii jest kobieta – naturalny żywioł życia, który kruszy
intelektualne konstrukcje mężczyzn
Bohaterowie tych trzech międzywojennych opowiadań dokonują wyborów między pamięcią a
trwaniem, życiem a sztuką, ideą a codziennością – jest to zawsze wybór tragiczny, bo pojmują oni
świat jako arenę walki ducha z materią.
Wobec historii. Bitwa na równinie Sedgemoor
Ostatnia alternatywa – idea a codzienność – przybierze postać wyboru między instynktem
życiowym a ludożerstwem historii, regułom gwałtu i wojennej destrukcji. Są dwie drogi oporu:
1. wirtualny powrót do normalności i ucieczka od okupacyjnej codzienności w pamięć
( Książka moich wspomnień, Nowele włoskie)
2. podejmowanie aktualnej problematyki
Pytanie o sens jednostkowego udziału w dziejach pojawiło się np. w krótkiej nowelce Nowa miłość
– w ciągu minuty od odgłosu ostatniego naciśnięcia dzwonka u drzwi i odgłosu oddalających się
kroków kobiecych bohater przebiega wyobraźnią przyszłość i nie otwiera drzwi – nie decyduje się
na nową miłość, to propozycja życiowej bierności.
Bitwa... tę życiową bierność broni, pokazując zgubne skutki zaangażowania. Pretekstem
fabularnym są zdarzenia prawdziwe (jak w Matce Joannie od Aniołów), ale pozbawione
historycznego znaczenia:
1. zapisane przez brytyjskiego historyka
2. z XVII-wiecznego procesu o czary, wytoczonego w Loudun przeciw ks. Urbanowi Grandier
7
Bitwa... to opowieść o bestialstwie wojny i okrucieństwie historii. Kataklizm wojny wylewa się
poza cele militarne: rodziców Anny ścięto za przynależność religijną, księdza mieszkającego w ich
domu zatłuczono batem, jej babka umrze w więzieniu, brat Bobby zostanie przypadkowo
zastrzelony, a William sprzedany jako niewolnik.
Historia to już nie rozumne dzieje Kanta i Norwida. Wojna nie przynosi już oczyszczenia. Nie da
go nawet religia – akcentuje tu Iwaszkiewicz ostateczne zwątpienie: metafizyczne.
Wszyscy bohaterowie wojennych opowiadań są dotknięci samotnością, koniecznością odejścia od
Boga i ludzi. Wojna to klęska humanizmu, śmierć Boga i moralna zagłada człowieka.
Historia powtarza wciąż ten sam scenariusz, uwspółcześniając jedynie dekoracje. Liczy się tylko
postawa człowieka.
Wobec zła. Matka Joanna od Aniołów
Zło nie wciela się tu już w Historię, ale w pojedynczego człowieka, zawłaszczając jego
świadomość. Widać tu skutki moralne, a nie społeczne i psychologiczne.
Ksiądz ponosi klęskę w walce ze złem, bo je akceptuje. Ks. Suryn probuje początkowo zgłębić
naturę zła, dochodzi do pytania: unde malum? (skąd zło?). Decyduje się na wizytę u rabina, po
której uświadomi sobie uniwersalność tematu. W dialogu z rebe ksiądz jest skłonny zaakceptować
manichejską wizję o stworzeniu świata przez szatana. W rozmowie z matką Joanną spostrzega, że
pragnienie świętości też może stać się przyczyną zła (kontynuacja motywu niemożności zostania
świętym).
Uzna w końcu, że cel uświęca środki i że dobru może służyć wszystko, z jego antytezą włącznie.
Ofiara księdza jest bezcelowa, oznacza śmierć niewinnych ludzi, nie oznacza oczyszczenia matki
Joanny. Cel nie uświęca środków – ofiara złożona z siebie nikogo nie ocala.
Wolność bohaterów jest ograniczona ich osobowością i sytuacjami, w jakich się znaleźli.
Los. Ikar
Tematem jest niespodziewane, nagłe i anonimowe zniknięcie młodzieńca porwanego przez
ciężarówkę Gestapo z warszawskiej ulicy. Przyrównane przez przypadkowego świadka do mitu o
Ikarze.
Na wstępie jest opis dzieła XVI-wiecznego malarza, Petera Breughela Krajobraz z upadkiem Ikara.
Pełni on 3 funkcje:
• przypomnienie obrazu
• introdukcja utworu, uwerturą
• zapowiada estetyczną tonację i kierunek interpretacji świata, którego niezmienność ma
pokazać rozwinięta w utworze analogia
Opis jest obiektywny, jakby go zrobił historyk malarstwa.
Wyeksponowany jest wieczór, pora uspokojenia i wyciszenia – i użyty do skontrastowania z
nagłym i tragicznym zajściem. Zdanie z Matki Joanny... dobrze tu pasuje: „Świat krzątał się koło
swoich spraw”.
„Ikar” pojawił się tu „nierozważnie”, zaprzątnięty czytaną książką. Nie wiemy o nim nic, poza tym,
że ma na imię Michaś – co wzmacnia sympatię do niego i informuje, że jest bardzo młody, że jego
namiętnością jest pasja poznawcza (czyta).
8
Michaś przepłacił życiem oderwanie się od rzeczywistości – wszedł na jezdnię, pod koła
samochodu. Narratora nie oburza obojętność obywateli, ale nie ukrywa zdziwienia: „Ja jeden
zauważyłem...”.
Przyczyną śmierci Michasia stała się moralna katastrofa świata, z której wyrwał się do świata
kultury. Mitologia odrodziła się w tragicznym dramacie. A codzienność zmieniła się w symbol.
Wobec realizmu. Borsuk i Tatarak
Napisane w czasie dekady między końcem wojny a „polskim październikiem”. Realizm stał się
wtedy dyrektywą samego pisarza, ale i ustroju. Zaczynał ten nurt od Kraty, naturalistycznego
studium starzejącej się wiejskiej kobiety pt. Róża (1936) i opowiadania Słońce w kuchni (1938).
Borsuk utrzymany jest w stylistyce obrazka pozytywistycznego. Zaobserwowana scena tworzenia
się wspólnoty, jaka wytwarza się ponad granicą istniejącą między więźniem a jego konwjentem, nie
jest opatrzona komentarzem. Podział ról społecznych nabiera wymowy symbolicznej, podobnie jak
to porozumienie.
W realistycznej prozie Iwaszkiewicza polska prowincja jest jakby współbohaterem:
• życie ziemiańskie ( Panny z Wilka) i wiejskie ( Brzezina, Róża)
• polityczny establishment ( Śniadanie u Teodora)
• inteligencja w małym mieście ( Zygfryd, Tatarak, Kochankowie z Marony)
W Tataraku bohaterowie przedstawieni są na sposób behawiorystyczny, poprzez swoje zachowania
i realia życiowe oraz wypowiedzi. Jest to opowieść o rodzącym się i niespełnionym uczuciu
miłości, o samotności, starzeniu się i nieszczęściu, które jest przypadkowe, bo wynika z
okoliczności również historycznych (w tle widać śmierć zawinioną przez historię).
Dziedzictwo przeszłości. Zarudzie
Determinizm przeszłości to zagadnienie pierwszorzędne prozy Iwaszkiewicza. Przeszłość to dar, ale
i zobowiązanie. O tym zainteresowaniu zadecydowało też jego dzieciństwo na Kijowszczyźnie,
gdzie ciągłość historii i kultury była rzeczą pierwszorzędną.
Zarudzie (1974) przedstawia epizod dworu w Zarudziu na Ukrainie. Józio Dunin to postać fikcyjna.
Atmosfera i styl życia zostały przeniesione do 1863 r. – jest to próba wniknięcia w świadomość
starszego pokolenia, ich motywacji i dylematów.
W tle są wydarzenia historyczne – wrogość otaczająca polskie szlacheckie powstanie i noc z 8 na 9
maja 1863 r., kiedy chłopi w Sołowijówce otoczyli i rozbroili oddział szlacheckiej młodzieży,
zabijając 12 z nich. Opowiada o tym pan Kalikst. Łączy dwie wersje szlacheckiej polski –
chłopomańską i historyczną, utopijną i rzeczywistą.
Ironicznym alter ego Dunina jest jego przyrodni brat z nieprawego łoża – Fiłaret. Jest konformistą,
zdradza brata i ojczyznę (ironiczne podobieństwo jego imienia do filaretów).
Zasadą budowy utworu są sprzeczności – odpowiednik napięcia polskiej kultury i charakteru
narodowego.
9
Iwaszkiewicz nawet w powieściach, których akcja dzieje się we współczesności, nie pisał o realiach
epoki, ale o swoich doświadczeniach i refleksjach.
Cechy jego twórczości narracyjnej:
• drobiazgowość obserwacji
• koncentracja uwagi na z pozoru nieistotnym szczególe
• dialog zredukowany do zdań, które zawsze mogą znaczyć więcej, niż komunikują
• światopogląd objawiający się w postaci stanów emocjonalnych
• kompozycja budowana jak utwór muzyczny – z refrenami, wariacjami i kontrapunktami
Sedno opowiadań to metafizyka codzienności:
• prawie nie ma tu akcji, życie jest tylko życiem ( Panny... ) lub życiem i umieraniem
Narracja:
• 1-osobowa: wówczas często narratorem jest on sam
• personalna: daje większe możliwości interpretacyjne, ale chroni przed wielosłowiem
• 2- i 3-osobowa
• monolog wewnętrzny w formie nie imitacji toku myślenia, ale subiektywnego opisu
Nie stroni od subiektywizmu, ale buduje opowiadanie tak, by były widoczne racje każdej z postaci.
Narrator ma prawo referowania zdarzeń i znajomości doznań bohaterów, ale nie jest
wszechwiedzący – nie mówi o przeszłości i przyszłości.
Opinie na temat Iwaszkiewicza były różne. Początkowo pozytywne, po jego śmierci zaczęto
podkreślać jego rzekomą służalczość wobec władzy. Z „ciekawszych” opinii:
• Tyrmand: „Globtrotter, pederasta, dyplomata, smakosz, poeta i pionek”
• Kisielewski: „Iwaszkiewicz – nie lubiłem. Wybitny pisarz. Świniowaty moim zdaniem”
Szczepański jako pierwszy podkreślił, że jego działalność w Związku Literatów przynosiła
zazwyczaj korzystne rezultaty. Generalnie doceniano jego wartości jako pisarza. Niektórzy
twierdzili nawet, że należała mu się Nagroda Nobla (Stanisław Baliński). Ale na Nobla nie miał
szans, bo – jak pisał Miłosz – jego twórczość była nieprzetłumaczalna. Badania akademickie
zwracają uwagę na metafizyczne sensy twórczości Iwaszkiewicza. Z czasem pojawiły się zbiorcze
opracowania jego dzieł, również poezji.
Po roku 1950 wiele jego dzieł było ekranizowanych. Najwięcej jego dzieł przełożono na niemiecki,
rosyjski i francuski. Na niemiecki i francuski nawet jeszcze w XX-leciu.
Jego biografia inspirowała utwory literackie, np. dramat Eustachego Rylskiego Chłodna jesień
(1989) czy opowieść Eugeniusza Kabatca pogoda burzy nad Palermo (1999).
** E.Z.**
10