Ewolucja koncepcji i doktryn ochrony praw człowieka w Europie

i wkład w tę problematykę Polaków.

Od czasu pojawienia się człowieka na ziemi mamy do czynienia ze

zjawiskiem łamania praw człowieka. Prawa człowieka łamane były szczególnie

ostro w czasach starożytnych, gdzie istniał system niewolniczy, w czasach

feudalnych, kapitalistycznych, komunistycznych. Aktualnie dzisiaj na świecie

nie ma państwa, nawet jeżeli mówimy o państwie demokratycznym, w którym

nie byłoby przypadków łamania praw człowieka1.

Sam termin „prawa człowieka” liczy ponad dwieście lat. Zaczął być

najpierw używany we Francji: posługiwał się nim już Voltaire (1694-1778), a

edykt królewski z 1776 r. deklaruje prawo do pracy jako „niezbywalne prawo

człowieka”. Lecz dopiero w 1789 r. użyty we francuskiej Deklaracji Praw

Człowieka i Obywatela – „Declaration des droitr de l’ homme et du citoyen” –

bardzo szybko się rozpowszechnił. W 1794 r. pojawia się wyrażenie „Die

allgemeinen Rechte des Menschen” w Ogólnokrajowym Prawie Pruskim; zaś

Jefferson w swoim orędziu z grudnia 1806 r. w związku ze zbliżającym się

w 1808 roku konstytucyjnym zakazem importu niewolników do Stanów

Zjednoczonych, gratuluje swoim rodakom zaprzestania uczestniczenia „in those

'violations of human rights”.2

W Polsce terminu „prawa człowieka” używali już Stanisław Staszic (1755-

1826) i Hugo Kołłątaj (1750-1812): pierwszy w swoich „Przestrogach dla

Polski” , w pierwszym wydaniu dodatkowym 4 stycznia 1740 r.: drugi w

szczególności w „Prawie politycznym Narodu Polskiego”. W tym dziele,

nawiązując do Deklaracji francuskiej z 1789 r., Kołłątaj pisał: „Moment, w

którym Francuzi odwołali się do praw człowieka, w którym zrzucili wszystkie

uprzywilejowane zaszczyty, uczynił ich prawdziwie wolnymi, a wszelkie

swobody, które sobie na prawach człowieka ubezpieczyli, najskuteczniej

przestrzegać będą wolności powszechnej przeciw uzurpacji despotycznej

władzy. Wzdryga się, prawda, czucie każdego na ostateczności, których się w

tym razie Francuzi dopuścili, ale nikogo rzetelnej wolności sprzyjającego nie

masz, aby nie uwielbiał stanów francuskich, że do praw swoich prawa

człowieka przywrócili”3

W Polsce Staszic mówił o „prawach wolności i własności obywatelskiej”,

a 11 października 1788 r. w „Listach Anonima część druga” użył terminu

„prawa obywatelstwa”4.

Przyjął się pogląd, jakoby prawa człowieka zrodziły się wraz z systemem

Narodów Zjednoczonych bezpośrednio po II wojnie światowej. Zorganizowany

system międzynarodowej ochrony praw człowieka kształtuje się na gruncie

Karty Narodów Zjednoczonych5.

Sama problematyka praw człowieka jest znacznie starsza. Znamy

przykłady, że już w czasach starożytnych idee praw człowieka były

przedmiotem refleksji na gruncie etyki. Jeszcze wcześniejsze ślady praw

człowieka są już widoczne w kodeksie Hammurabiego, który mówił że władza

jest po to, aby strzec sprawiedliwości, aby chronić słabych przed złymi

uczynkami silnych. Greccy sofiści i stoicy byli pierwszymi, którzy głosili

naturalną wolność i równość ludzi. Arystoteles zwracał uwagę na

sprawiedliwość. W demokracji ateńskiej istniała wolność czynu i słowa w

granicach prawa i równość praw dla obywateli ateńskich. Rzymscy myśliciele,

Cyceron, Seneka i prawnicy głosili, że źródłem suwerenności jest lud6.

Idea praw człowieka narodziła się i rozwinęła w europejskim kręgu

cywilizacyjnym (Grecja, Rzym). Talmud i Pismo Święte (Nowy Testament)

przeniknięte są ideałami godności człowieka, równości, sprawiedliwości, pokoju

w stosunkach między ludźmi. W okresie średniowiecza Tomasz z Akwinu

twierdził, że praw nie nadaje władza, są one nieodłączne od samej natury

człowieka. W średniowieczu spotykamy pierwsze dokumenty mające moc

obowiązującego prawa, które stopniowo zapoczątkowały przestrzeganie praw

człowieka. Zalicza się do nich Magna Charta Libertatum z 1215 roku. Była ona

podstawą swobód obywatelskich i konstytucyjnych ograniczeń władzy

królewskiej. Uważana jest obecnie za początek procesu kodyfikacji praw

człowieka. Trzeba tu podkreślić, że nie chodziło o prawa wszystkich obywateli,

ale o prawa wyższych grup społecznych, wymuszone od króla.

Polska w tym czasie należała do nielicznych krajów Europy, w którym

zajmowano się ową problematyką. W latach 1425-1433 szlachta uzyskała

poprzez przywileje zasadę neminem captivabimus nisi iure victum (nikogo nie

uwięzimy bez wyroku sądowego ). Innym przykładem może być ruch egzekucji

praw i artykuły henrykowskie. Olbrzymi wkład w rozwój praw człowieka miała

doktryna tolerancji religijnej sformułowana przez Pawła Włodkowica

przedstawiona na soborze w Konstancji (1414-1415). Paweł Włodkowic głosił

miłość bliźniego, obowiązek tolerancji wobec pogan, nawoływał do pokoju i

sprawiedliwej wojny7.

Duże zainteresowanie prawami człowieka pojawia się w połowie XVII

wieku wraz z rozwojem szkoły prawa natury, która wyrosła na podłożu epoki

Odrodzenia. Podstawowe założenia teorii prawa natury powiada, że ludzie

żyjący w stanie natury korzystali bez przeszkód z takich praw jak: do życia, do

wolności, równości, własności. Na treść tej teorii poważny wpływ wywarła

reformacja (XVI wiek). Głowni przedstawiciele tej szkoły to: Tomas Hobbes,

Hugo Grotius, John Locke. Uzupełnieniem szkoły praw naturalnych była teoria

umowy społecznej. Głosiła ona, że w miarę rozwoju ludzie porzucają stan

natury i tworzą społeczeństwo. Konstytuując się w społeczeństwo ludzie

zawierają umowę społeczną między sobą. Żeby społeczeństwo mogło

funkcjonować należy utworzyć państwo. Społeczeństwo zawiera umowę

z państwem w zamian za ochronę praw obywateli: do życia, wolności, własności

i równości wobec prawa. Teorie prawa natury i umowy społecznej przejęło

Oświecenie we Francji. Monteskiusz w dziele „O duchu praw” 1748 rok położył

nacisk na współzależność między wolnością, a praworządnością J. J Rousseau

w: „Umowie Społecznej” (1762 rok) przedstawił umowę społeczną jako

podstawę wolności i równości. W końcu XVII wieku doszło do rozszerzenia

swobód obywatelskich w Anglii: Habeas; Corpus Act z 1679 roku i Bill of

Rights z 1789 roku.

W drugiej połowie XVIII wieku przełomowy moment w dziejach praw

człowieka stanowiły rewolucje amerykańska i francuska. Amerykańska

Deklaracja Niepodległości z 1776 roku, której „ojcem” był Thomas Jefferson

uznała prawa mieszczące się w katalogu praw naturalnych za niezbywalne.

Ogólny wpływ na ideę praw człowieka zarówno w Ameryce i Europie wywarły

pisma jednego z duchownych przywódców amerykańskiej wojny o

niepodległość Thomasa Paine'a. W rozprawie „Prawa człowieka” (1791-92)

rozwinął tezę o istnieniu nierozerwalnego związku między respektowaniem

przez rządy praw człowieka a pokojem. Według niego warunkiem trwałego

pokoju było poszanowanie wolności, równości, godności oraz niepodległości,

prawa narodów do samostanowienia.

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789 rok), wydana w okresie

Wielkiej Rewolucji Francuskiej, najsilniej wpłynęła na postęp w sferze praw

człowieka w Europie.

Art. I Deklaracji francuskiej głosi: „Ludzie rodzą się i pozostają wolni i

równi w obliczu prawa. Różnice społeczne mogą być oparte wyłącznie na

pożytku społecznym”. Było to zniesienie stanów we Francji. W Art. 2

Deklaracja głosi: „Celem każdego związku politycznego jest zachowanie

naturalnych i niezbywalnych praw człowieka. Tymi prawami są: wolność,

własność, bezpieczeństwo i opór przeciw uciskowi. W dalszej części Deklaracja

gwarantowała tolerancję religijną, wolność mówienia, pisania, drukowania.

Deklaracja z 1789 r. została potwierdzona we wstępie do Konstytucji

francuskiej z 1946 r., a wstęp ten został przyjęty przez konstytucję z 1958 r.,

która obowiązuje do dziś8.

W epoce Oświecenia Polska pozostawała w głównym nurcie postępu

w dziedzinie praw człowieka. Przykładem jest Konstytucja 3 Maja, która

między innymi zapewniała ludziom innych wyznań „pokój, opiekę i wolność”

oraz ustanawiała trójpodział władzy. Przyznawała mieszczanom przywileje

przysługujące dotąd szlachcie. Chłopów przyjęto pod „opiekę prawa i rządu

krajowego”. Szlachcie zapewniono „pierwszeństwo w życiu prywatnym i

publicznym”9.

Dorobek polskiego Oświecenia na trwałe zapisał się w narodowej tradycji

praw człowieka. Hugo Kołłataj w „Prawa politycznego narodu polskiego” (1790

rok) napisał: Nigdy, niezależnie od epoki. niezależnie od warunków. nie .jest

dozwolone gwałcić prawa człowieka ani odmawiać mu przywrócenia jego praw.

Żaden kraj nie jest godny nazywać się wolnym., jeśli choć jeden człowiek

zmuszony jest do niewoli. Żadne ustawodawstwo nie może więc przemilczeć

praw człowieka., żadne społeczeństwo nie może poświęcać jednego człowieka

dla innych10.

„Prawa człowieka” w przypadku Stanów Zjednoczonych nie odnosiły się

do niewolników i kobiet, w przypadku Francji, kobiety pozbawione były praw w

zakresie prawa cywilnego, praw politycznych, praw kulturalnych11.

Wiek XIX zmodyfikował i wzbogacił liberalną doktrynę praw człowieka,

która została sformułowana pod koniec XVIII wieku a jej treść wyznaczały

następujące założenia: każda jednostka jest podmiotem pewnego katalogu praw

naturalnych - wolności, równości, własności. W okresie epoki napoleońskiej

ideały rewolucji francuskiej rozeszły się po Europie12.

Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. mówi się raczej o prawach

obywatelskich niż o prawach człowieka. Można tu wymienić konstytucję

Królestwa Polskiego z 1815 r., bawarską z 1818 r., konstytucje belgijską z 1831

roku, obowiązującą do dziś oraz konstytucję francuską z 1848 r. Jest rzeczą

charakterystyczną, że te narodowe katalogi praw obywatelskich ograniczały się

wyłącznie do praw osobistych i politycznych tj. prawo do życia, wolności od

arbitralnego aresztu, arbitralnej rewizji domowej, gwarancje w procesie karnym,

swobodę sumienia i wyznania, słowa, prasy, zgromadzeń i prawo wyborcze.

Natomiast prawa ekonomiczne i społeczne z wyjątkiem prawa do własności

były nie uwzględnione. Pewnym wyjątkiem jest konstytucja francuska z 1848 r.,

która mówi o bezpłatności nauczania stopnia podstawowego, o równości

stosunków między pracodawcami a pracownikami i opiece społecznej.

Konstytucja Luksemburga z 1868 r. mówiła o prawie do pracy13.

W XIX wieku następuje rozwój stosunków kapitalistycznych w Europie,

rozwój ustawodawstwa, parlamentaryzmu, powstają partie polityczne, wzrasta

świadomość i samoorganizacja (związki zawodowe, partie) klasy robotniczej.

W ostatniej dekadzie XIX wieku rozwija się ustawodawstwo socjalne w krajach

Europy Zachodniej. Ochrona praw i swobód obywatelskich pozostaje nadal

domeną prawa wewnętrznego poszczególnych państw14.

Postępowym zjawiskiem przełomu XIX i XX w. było stopniowe

dopuszczenie kobiet do studiów wyższych, np. w Austro - Węgrzech kobiety

dopuszczono do studiów przyrodniczych pod koniec XIX w., studiów

medycznych w 1902r., studiów prawniczych w 1919 r. Na początku XX w.

zaczęto wprowadzać ustawodawstwo pracy, ustawodawstwo legalizujące

istnienie związków zawodowych, wprowadzające ubezpieczenia społeczne15.

Po zakończeniu I wojny światowej konstytucja weimarska z 1919 r. w

Niemczech

wprowadziła

szereg

praw

ekonomicznych,

socjalnych

i kulturalnych, m.in. pomoc dla rodzin wielodzietnych, dla młodzieży,

przymusowym nauczaniu do 18 roku życia, o stypendiach dla uczniów

i studentów, równouprawnienie dzieci nieślubnych ze ślubnymi. Prawa

ekonomiczne, społeczne i kulturalne znalazły się siedemnaście lat wcześniej niż

w konstytucji stalinowskiej z 1936 r. Ciekawostką jest konstytucja Estonii z

1920 r., która pierwsza w dziejach ogłosiła prawo do strajku. Po I wojnie

światowej przyznano prawa wyborcze kobietom, we Francji nastąpiło to

w 1944r., a w Szwajcarii w 1971r. Po I wojnie do postępowych konstytucji

należała Polska konstytucja z marca 1921 r., która gwarantowała m.in. w

Rozdziale V „powszechne obowiązki i prawa obywatelskie, prawo do: ochrony

pracy i ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, choroby, wypadku, obligatoryjne

wykształcenie podstawowe, stypendia dla niezamożnych uczniów”. Mniej

pozytywnie ocenia się konstytucję z kwietnia 1935 r. Nie zawierała ona

osobnego rozdziału poświęconego obowiązkom i prawom obywatelskim16.

Ustrój faszystowski, który narodził się we Włoszech i Niemczech,

a następnie drogą wojny próbował zawładnąć Europą całkowicie odrzucał

wolność

i

godność

człowieka.

Faszyzm

podporządkował

jednostkę

społeczeństwu i państwu, któremu jednostka była winna całkowite

posłuszeństwo. Pogardę dla wartości i godności jednostki faszyzm łączył

z przekonaniem o konieczności poddania innych ras i narodów rasie wybranej -

„nadludzi”. Narzędziami wcielenia w życie faszystowskiego porządku

społecznego były wojna i obozy koncentracyjne17.

W Rosji terror lat Lenina i Stalina pociągnął za sobą miliony ofiar. Nigdy

nie istniało tam nawet najbardziej elementarne prawo człowieka - prawo do

życia, nie mówiąc o prawie do bezpieczeństwa osobistego, prywatności czy

prawie do własności. Na Zachodzie trzeba było dopiero Aleksandra Sołżenicyna

i jego książki „Archipelag Gułag” przetłumaczonej na szereg języków, aby

zrozumieć to co działo się na terenie byłego ZSRR: „Stosownie do szacunków

emigracyjnego profesora statystyki Kuraganowa ta (...) wewnętrzna represja

kosztowała nas, do początku rewolucji październikowej aż do 1959 ogółem...

sześćdziesiąt sześć milionów - 66.000.000 - istnień. Nie możemy oczywiście

ręczyć za jego liczbę, ale nie posiadamy żadnej innej, która byłaby oficjalną. Jak

tylko oficjalna liczba zostanie ujawniona, specjaliści będą mogli dokonać

niezbędnych krytycznych porównań”.

Andriej Sacharow oceniał ilość zamordowanych w okresie stalinizmu od

1924 - 1953 r. na 10 do 15 milionów ludzi. Ludzie ginęli w katowniach NKWD,

na skutek tortur i egzekucji w łagrach (były to modele dla faszystowskich

obozów śmierci).

Pierwsza konstytucja ZSRR z 1924 r. nie zajmowała się w ogóle prawami

człowieka. Dopiero konstytucja „stalinowska” z 1936 r. wprowadziła rozdział o

„podstawowych prawach i obowiązkach obywateli”. Prawa osobiste

przewidziane w tej konstytucji istniały tylko na papierze czego przykładem jest

olbrzymia fala terroru lat 1937 - 38. która objęła znanych komunistów,

funkcjonariuszy państwowych, wysokich oficerów - marszałków, generałów,

np. Tuchaczewski, Blucher, Jegorow zostali rozstrzelani, a generałowie

Rokossowski i Żukow zostali zesłani do obozu koncentracyjnego. Łamanie praw

człowieka występowało w Rosji od 1917 r. Konstytucja ZSRR z 1977 r., Art.39

ustęp 2 głosiła, że „korzystanie z praw i wolności przez obywateli nie może

szkodzić interesom społeczeństwa i państwa”. W lutym 1980 r. członek

Akademii Nauk ZSRR, laureat Nagrody Nobla profesor Andriej Sacharow

został zatrzymany i usunięty ze swojego mieszkania w Moskwie do miasta

Gorki na zesłanie, W marcu został pobity wraz z żoną przez milicję i nie

dopuszczony do rozprawy sądowej mającej wyjaśnić jego „winy”.

Po II wojnie światowej upadł totalitaryzm faszystowski, natomiast

totalitaryzm stalinowski został siłą narzucony narodom Europy Środkowej i

Wschodniej.

Nowe konstytucje państw zachodnich uchwalone po II wojnie światowej

np. francuska 1946 r., włoska 1947 r., niemiecka 1949 r., zawierają katalogi

praw osobistych, politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych.

Konstytucja włoska z 1947 r., w Art. 3 ustęp pierwszy mówi: wszyscy

obywatele mają taką samą godność społeczną, są równi wobec prawa bez

względu na płeć, rasę, religię, język, poglądy polityczne oraz pozycję polityczną

i społeczną. Te sformułowania spotykamy później w Powszechnej Deklaracji

Praw Człowieka z 1948 r. i w obu międzynarodowych Paktach Praw Człowieka

z 1966 r. W konstytucji niemieckiej znalazło się nowe prawo człowieka;

„odmowy wykonywania służby wojskowej z bronią w ręku wbrew własnemu

sumieniu". W konstytucji hiszpańskiej z 1978 r. wprowadzono termin

„pluralizm”. Konstytucja szwedzka z 1974 r. przewiduje prawo wyborcze

czynne i bierne dla cudzoziemców. W zakresie narodowej ochrony praw

człowieka po II wojnie widoczny był duży postęp zarówno w konstytucjach jak

i w ustawodawstwie zwykłym18.

Radykalnie odmiennie ułożyła się sytuacja po II wojnie światowej

w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, które dostały się pod wpływy

sowieckie. Szczególnie dotkliwie odczuli to Polacy. Konstytucja bułgarska z

1971 r. w Art. 39 mówi, że: „wychowanie młodzieży w duchu komunistycznym

jest obowiązkiem dla całości społeczeństwa”. Art. 46 mówi, że „Twórczość

w dziedzinie nauki, sztuki i kultury służy ludowi i rozwija się w duchu

komunistycznym. „Jeszcze brutalniejsza była konstytucja Albanii z 1976 r., Art.

37 i 55 proklamował nie uznawanie żadnej religii, zakaz tworzenia organizacji

religijnych i kary za wszelką aktywność i propagandę religijną19.

W dziewięciu europejskich państwach socjalistycznych naruszanie praw

człowieka było na porządku dziennym. Częściowo przez ustawodawstwo,

częściowo przez praktykę. Występował wyraźnie niedobór praw człowieka i ich

gwarancji instytucjonalnych.

Komunistyczna doktryna praw człowieka odrzucała idee praw natury

i przyrodzonej godności jednostki ludzkiej. Prawa człowieka były uzależnione

od konkretnych warunków społeczno - ekonomicznych i politycznych, trwałości

panowania klasowego. Warunkiem korzystania z praw było wywiązywanie się

ze swych obowiązków wobec państwa. Analiza konstytucji państw

komunistycznych wskazała na preferencję ładu, porządku publicznego,

przestrzegania prawa wobec swobód obywatelskich i politycznych. Prawa

obywateli w tych konstytucjach były czystą fikcją. Obowiązywała cenzura,

rządziła jedna partia, brakowało tolerancji, obowiązywał centralizm

demokratyczny, fałszowano wybory .Kraje socjalistyczne nie były suwerenne,

polityka zagraniczna, społeczno-gospodarcza narzucana była przez władze

ZSRR. Ustrój komunistyczny wykazał się łamaniem praw człowieka w każdej

dziedzinie życia.

Rozwój prawnomiędzynarodowej ochrony praw człowieka przebiegał

wolniej i z większymi oporami niż postępy na tym polu w sferze idei doktryn

i legislacji wewnątrzpaństwowej. Prawo międzynarodowe jako dyscyplina

wiedzy narodziło się w XVI wieku, zajmowało się regulacją stosunków między

państwami. Hugo Grotius uznawany jest za ojca prawa narodów, dopuszczał

możliwość odstępstwa od zasady suwerenności, w jednej sytuacji: właśnie

wtedy, gdy władza publiczna dopuszcza się tak „rozległego i brutalnego”

naruszania praw człowieka, że porusza to „sumienie wspólnoty narodów”20.

Pierwsze umowy międzynarodowe z zakresu praw człowieka dotyczyły

grup osób pozostających w mniejszości, narażonych na prześladowania.

Poczynając od pokoju w Augsburgu w 1555 roku i poprzez kolejne traktaty

surowość zasady cuius regio, eius religio (czyja władza tego religia) była

łagodzona drogą klauzul dotyczących mniejszości religijnej21. Uważa się, że

pierwszym w historii traktatem tego rodzaju był Traktat z Oliwy z 1660 roku, po

zakończeniu wojny polsko-szwedzkiej, w którym zapewniono gwarancje

swobód religijnych dla protestantów w Prusach Królewskich.

W wieku XIX, międzynarodowa współpraca w dziedzinie praw człowieka

obejmuje przede wszystkim zakaz handlu niewolnikami oraz tzw. prawo

humanitarne związane z prowadzeniem wojny. Pionierskim dokumentem była

deklaracja Kongresu Wiedeńskiego z 1815 r. o zniesieniu handlu murzynami. A

następnie. „Akt generalny” konferencji w Brukseli w sprawie zniesienia

niewolnictwa z 2 lipca 1890 r.22.

Akt generalny konferencji berlińskiej 1885 rok, zakazywał handlu

niewolnikami jako procederu sprzecznego z prawem międzynarodowym.

Traktaty z Paryża 1856 rok i Berlina 1878 rok, ustanowiły międzynarodową

ochronę mniejszości chrześcijańskiej w imperium otomańskim. W XIX wieku

opracowano prawo humanitarne, którego twórcą był Henri Dunant, laureat

pokojowej Nagrody Nobla w 1901 roku. W 1863 roku powstał z jego inicjatywy

Komitet Genewski, późniejszy Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża.

A w 1864 roku powstała pierwsza konwencja genewska prawa humanitarnego

dotycząca polepszenia losu rannych żołnierz23.

W latach 1899 - 1907 wydano dwie konwencje haskie regulujące

problemy jeńców wojennych oraz władzy wojennej na terytorium państwa

nieprzyjacielskiego. W XIX w. zajęto się również przyznawaniem praw

mniejszościom religijnym i narodowym. Traktat berliński z 1878 r. dawał

niepodległość kilku krajom bałkańskim (Bułgaria, Czarnogóra, Serbia,

Rumunia). Kraje te zobowiązano do przestrzegania praw człowieka w stosunku

do mniejszości religijnych. Sprzed 1914 r., pochodzą pierwsze umowy

międzynarodowe w dziedzinie ochrony pracy, konwencja berneńska z 1906 r.

o „zakazie nocnej pracy zarobkowej kobiet”24.

Po pierwszej wojnie światowej podjęto po raz pierwszy w historii próbę

utworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego i trwałego pokoju w postaci

Ligi Narodów. Liga Narodów w minimalnym stopniu zwracała uwagę na

ochronę praw człowieka. System Ligi Narodów obejmował ochronę mniejszości

narodowych w niektórych krajach Europy, ochronę rdzennych mieszkańców

terytoriów mandatowych Ligi oraz początki międzynarodowego prawa pracy25.

System ochrony wartości, który powstał na konferencji w Wersalu w

1919 roku opierał się na tzw. traktatach mniejszościowych. Za wzorcowy

uchodził traktat z Polską 28 czerwca 1919 roku, która zobowiązała się do

„ochrony w Polsce interesów mieszkańców różniących się od większości

ludności rasą, językiem lub religią”26.

Zobowiązanie to podlegało kontroli międzynarodowej, do której

upoważniony był każdy członek Ligi Narodów. Każdy spór miał na żądanie

jednego z tych państw być przekazanym do rozpatrzenia Stałemu Trybunałowi

Międzynarodowemu w Hadze. Ważną instytucją, która się wykształciła

w okresie międzywojennym w zakresie międzynarodowej ochrony praw

człowieka był system sprawozdań składanych przez państwa Lidze Narodów lub

Międzynarodowej Organizacji Pracy (1919 r.). Rozwinął się również system

petycji - skarg indywidualnych w zakresie systemu mandatowego i w zakresie

ochrony mniejszości. W okresie międzywojennym zawarto też szereg

porozumień międzynarodowych w sprawach uchodźców. Na uwagę zasługuje

deklaracja Instytutu Prawa Międzynarodowego z października 1929 r.

„O Międzynarodowych Prawach Człowieka”. Dokument ten kładł nacisk na

prawa człowieka obejmujące całokształt mieszkańców, a nie tylko obywateli

w zakresie prawa do życia, wyznania, religii, swobody używania języka i nauki

według własnego wyboru”27.

Prawdziwy rozkwit międzynarodowej ochrony praw człowieka nastąpił

dopiero po II wojnie światowej. Związane jest to ze straszliwymi zbrodniami

ludobójstwa popełnionymi przez Niemców i Rosjan (Oświęcim, Katyń).

Wiadomości o zbrodniach przeniknęły w okresie wojny, w pełni zostały

ujawnione po zdobyciu Niemiec, uwolnieniu obozów koncentracyjnych, czy

w czasie procesu norymberskiego w 1945 - 46 r. Natomiast zbrodnie sowieckie

były na Zachodzie znane, ale zbrodniarze stalinowscy nie ponieśli za nie

odpowiedzialności.

Rozwój na odcinku międzynarodowym praw człowieka nastąpił na

czterech podstawowych etapach: Karcie Atlantyckiej w 1941 r., Karcie

Narodów Zjednoczonych z 1945 r., Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka

1948 r., i Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka 1966 r.- w mocy od

1976r.

mgr Ewa Smok

nauczyciel historii

Zespół Szkół im. Gen. Wł. Andersa

w Częstochowie, ul Legionów 58

Przypisy

1. Roman Kuźniar „Prawa człowieka – prawo, instytucje, stosunki

międzynarodowe”. Wydawnictwo Scholar. Warszawa 2000, s.19

2. Ryszard Szawłowski „Prawa człowieka a Polska”. POLONIA 1982, s.11

3. Hugo Kołłątaj „Wybór pism politycznych”, Wrocław, Wydawnictwo Zakładu

Narodowego imj. Ossolińskich, 1952, str. 149

4. Ryszard Szawłowski, op. cit., s.12

5. Roman Kuźniar, op. cit., s.19

6. ibidem s.19-20

7. ibidem s.20-21

8. Ryszard Szawłowski, op. cit., s.15

9. ibidem s.16

10. Roman Kuźniar, op. cit., s. 25

11. Ryszard Szawłowski, op. cit., s.16

12. Roman Kuźniar, op. cit., s. 25-26

13. Ryszard Szawłowski, op. cit., s.17

14. Roman Kuźniar, op. cit., s. 27-28

15. Ryszard Szawłowski, op. cit., s.18

16. ibidem s.19

17. Roman Kuźniar, op. cit., s. 27

18. Ryszard Szawłowski, op. cit., s.21

19. ibidem s.26-27

20. Roman Kuźniar, op. cit., s. 29

21. Tadeusz Jasudowicz „Administracja wobec praw człowieka”, TNOiK 1996,

s.12

22. Ryszard Szawłowski, op. cit., s.28

23. Roman Kuźniar, op. cit., s. 30-31

24. Ryszard Szawłowski, op. cit., s.29

25. Roman Kuźniar, op. cit., s. 31

26. ibidem s.31

27. Ryszard Szawłowski, op. cit., s.30-31

Bibliografia:

1. Jasudowicz T. „Administracja wobec praw człowieka”, TNOiK 1996

2. Kołłątaj H. „Wybór pism politycznych”, Wrocław, Wydawnictwo Zakładu

Narodowego im. Ossolińskich, 1952

3. Kuźniar R. „Prawa człowieka – prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe,

Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000

4. Szawłowski R. „Prawa człowieka a Polska”, Polonia 1982