BEZPIECZEC
STWO PRACY 11/2007
Ocena narażenia dermalnego
dr MAŁGORZATA POŚNIAK W przypadku narażenia na substancje che- stosowaniu niewielkich ilości rozcieńczonych
dr inż. MAGDALENA GALWAS miczne należy więc brać pod uwagę możliwość roztworów, do bardzo rozległych przy powta-
Centralny Instytut Ochrony Pracy występowania uczuleń układu oddechowego rzającym się kontakcie skóry rąk i przedramion
 Państwowy Instytut Badawczy
na skutek kontaktu ich ze skórą. ze stężonymi roztworami.
Interakcja skóry z otaczającymi zanie- Coraz większe jest zainteresowanie
czyszczeniami środowiskowymi jest zależna wchłanianiem przez skórę rozpuszczalni-
Dermalne narażenie zawodowe na szkodliwe substancje chemiczne od wielu czynników i wykazuje działanie wielo- ków, powszechnie wykorzystywanych jako
stanowi zauważalny problem dla wielu grup zawodowych w rolnic-
kierunkowe, co powoduje, że ocena narażenia odtłuszczacze, odmrażacze oraz w różnego
twie, przemyśle oraz w sektorze usług. Ocena zawodowego narażenia
dermalnego jest trudna do przeprowadzenia, rodzaju procesach nakładania farb. Szacuje
dermalnego jest jednym z elementów oceny ryzyka związanego
a jej wyniki mogą być różnie interpretowane. się, że tylko w Wielkiej Brytanii około 2 mln
ze stosowaniem czynników chemicznych w pracy. Jest ona bardzo
istotna z uwagi na skutki tego narażenia, które mogą mieć charakter
Z uwagi na konieczność uwzględniania na- pracowników ma kontakt z rozpuszczalnikami
miejscowy i/lub układowy.
rażenia dermalnego na substancje chemiczne organicznymi.
Celem artykułu jest przedstawienie głównych założeń dotyczących
w ocenie ryzyka zawodowego, jak również Miliony ton rozpuszczalników organicznych
oceny narażenia dermalnego na substancje chemiczne. W artykule omó-
szkodliwych skutków w stanie zdrowia pra- jest zużywanych rocznie na świecie  najwię-
wiono mechanizmy wchłaniania przez skórę oraz czynniki wpływające
na dermalną absorpcję substancji chemicznych. Przedstawiono definicję
cowników spowodowanych tym narażeniem, cej etanolu, izopropanolu, acetonu, toluenu,
narażenia dermalnego oraz zasady klasyfikacji i oznakowania substancji
w ostatnich latach wiele prac badawczych ksylenu lub ich mieszanin. Rozpuszczalniki
wchłanianych przez skórę. Zaprezentowano także zasady i metody
jest poświęconych problemom związanym jest to grupa substancji chemicznych o sto-
pomiaru niezbędne do oceny zawodowego narażenia dermalnego.
z metodami pomiaru i oceny narażenia sunkowo dobrze zbadanych właściwościach
Assessment of dermal exposure
dermalnego na czynniki chemiczne w środo- toksycznych z uwagi na ich szerokie spektrum
Dermal occupational exposure to harmful chemical substances is a significant
problem for many employees in agriculture, industry and services. Assessment
wisku pracy [1-9]. Przeprowadzanie badań zastosowania w różnych sektorach gospodarki.
of dermal exposure is an element of an assessment of occupational exposure
w celu oceny ilości substancji zdeponowanej Wykazują one działanie układowe, powodując
to chemical substances. This assessment is important because dermal contamina-
tion can induce local and/or system responses.
na skórze pracowników i ilości wchłoniętej zmiany w nerkach, wątrobie i centralnym
The aim of this article is to draw attention to the principles of assessing dermal
przez nieuszkodzoną skórę w warunkach na- układzie nerwowym. Tylko około 1/10 roz-
exposure. It discusses skin absorption, some factors that influence dermal exposure
and absorption, a definition of dermal exposure, and regulations of classification rażenia zawodowego jest dla wielu substancji puszczalników są to związki lotne, dla których
and notification. This article also provides information on the principles and
niezbędne, a wyniki tych badań stanowią narażenie zawodowe powinno być oceniane
methods of measuring dermal exposure in the workplace.
przede wszystkim wskazówki do prawidłowe- głównie przez pomiar w powietrzu w strefie
go doboru środków ochrony indywidualnej, oddychania pracowników. Wysoka lipofilność
a w przypadku substancji wchłaniających (rozpuszczalność w tłuszczach) większości
się przez skórę  do oceny wielkości dawki rozpuszczalników wpływa na ich wchłanianie
Wprowadzenie
wchłoniętej tą drogą, która czasami znacząco przez skórę, dlatego też dla pozostałych mniej
Powszechnie stosowaną metodą do bada-
zwiększa dawkę substancji wchłoniętej inha- lotnych rozpuszczalników konieczne jest prze-
nia zawodowego i środowiskowego narażenia
lacyjnie do organizmu pracownika podczas prowadzanie oceny narażenia termalnego.
człowieka na czynniki chemiczne w Polsce, jak
wykonywania czynności zawodowych. Również wielopierścieniowe węglowodory
również w innych państwach Unii Europejskiej,
Możliwość przedostawania się organicz- aromatyczne (WWA) oraz związki rtęci, izo-
jest metoda ukierunkowana na ilościową ocenę
nych substancji do krwi w wyniku kontaktu cyjaniany, polichlorowane bifenyle, akrylany,
gazów, par, aerozoli lub pyłów wchłanianych
ich ze skórą zostało stwierdzone po raz pierw- fenole oraz produkty farmaceutyczne są w du-
przez układ oddechowy. W badaniach tych
szy dopiero w 1920 r. w badaniach tetraetylku żym stopniu wchłaniane przez nieuszkodzoną
pomijane są z reguły inne drogi wchłaniania
ołowiu. Obecnie wyjaśnienie zagadnień der- skórę w warunkach narażenia zawodowego.
tych czynników  przez przewód pokarmowy,
malnej ekspozycji pochodzi głównie z badań Ponad 160 substancji chemicznych w wykazie
iniekcje oraz przez nieuszkodzoną skórę, czyli
szkodliwych efektów działania pestycydów. ACGIH (American Conference of Govern-
absorpcja dermalna.
Dzięki wydaniu specjalnego numeru  Annals mental Industried Hygienites) oznakowanych
Narażenie dermalne definiowane jest jako
of Occupational Hygiene i międzynarodowej jest zwrotem   skin , jako substancje
ilość substancji chemicznej mającej kontakt
konferencji dotyczącej zawodowego i środowi- wchłaniające się przez skórę. HSE (Health
z zewnętrznymi warstwami skóry, która może
skowego narażenia przez skórę na chemikalia, Safety Executive) obecnie takie oznakowanie
być przez nią absorbowana, wykazując dzia-
zorganizowanej przez National Institute of przypisuje ok. 120 substancjom chemicznym
łanie układowe i/lub może powodować dzia-
Occupational Safety and Health (NIOSH), [8]. Również w Polsce substancjom wchłania-
łanie miejscowe, czyli różnego rodzaju zmiany
zainteresowanie narażeniem dermalnym jącym się przez skórę przypisuje się symbol Sk
chorobowe na skórze. Kontakt substancji che-
znacząco wzrosło [5].  charakteryzujący to narażenie. W polskim
micznych ze skórą może prowadzić do wystę-
Dermalne narażenie zawodowe na szko- wykazie najwyższych dopuszczalnych stężeń
powania podrażnień, wysypki, trądziku, a przy
dliwe substancje chemiczne stanowi poważny substancji chemicznych w środowisku pracy
długotrwałym narażeniu  do owrzodzenia
problem dla wielu grup zawodowych  w rolnic- występuje 168 takich substancji [10].
czy też wylewów podskórnych, a także po- twie, przemyśle oraz w sektorze usług, przede W tabeli 1. zestawiono wykaz substancji
parzeń i uszkodzenia właściwości ochronnych
wszystkim dla pracowników zatrudnionych przy powszechnie stosowane w różnych sektorach
skóry. W niektórych scenariuszach narażenia odtłuszczaniu i malowaniu materiałów, czy też krajowej gospodarki, których wchłanianie
mogą następować interakcje pomiędzy fryzjerów, sprzątaczek, pracowników zbierają- przez nieuszkodzoną skórę wpływa w znaczący
inhalacyjnym i dermalnym oddziaływaniem cych owoce. Skutki tego narażenia mogą być sposób na ogólną ocenę narażenia zawodo-
substancji chemicznych na żywe organizmy. bardzo różne  od małych przy okazjonalnym wego.
14
BEZPIECZEC
STWO PRACY 11/2007
Uwzględnianie narażenia dermalnego fikowana jako substancja wchłaniana przez
Mechanizm wchłaniania substancji
w ogólnej ocenie narażenia zawodowego, skórę, jeżeli narażenie dłoni i przedramion przez
chemicznych przez skórę
jest również bardzo istotne z uwagi na dzia- jedną godzinę prowadzi do wchłonięcia ok.
(absorpcja dermalna)
łanie miejscowe wielu substancji chemicznych
10% ilości substancji wchłoniętej przez drogi
Skóra  narząd pokrywający i osłaniający
stanowiące poważny problem zdrowotny
oddechowe przez 8 godzin. Takie podejście
ustrój jest jedną z dróg wchłaniania substancji
dla wielu pracowników. Według statystyk
stwarza potencjalny problem przy substan-
chemicznych występujących w postaci gazów,
światowych, dotyczących wszystkich gałęzi
cjach oznakowanych nadgorliwie symbolem
par cieczy oraz aerozoli ciekłych i stałych w warun-
gospodarki, choroby skóry stanowią 9  34%
informującym o wchłanianiu przez skórę,
kach narażenia zawodowego na te niebezpieczne
wszystkich chorób zawodowych, a częstość
podczas gdy OEL (occupational exposure level
dla zdrowia czynniki środowiska pracy. Ogólna
ich występowania jest porównywalna jedynie
 dopuszczalny poziom stężeń na stanowisku
powierzchnia skóry wynosi 1,5-2 m2, a grubość
z zawodowymi uszkodzeniami słuchu i układu
pracy) był ustalony w celu zabezpieczenia
wynosi 1,5-5 mm. Składa się z trzech warstw:
kostno-stawowego. Choroby zawodowe skóry
przed działaniem drażniącym układ oddecho-
naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej.
występują praktycznie we wszystkich sekto-
wy, a nie przed działaniem układowym.
Naskórek składa się głównie z dojrzewających ko-
rach gospodarki, m.in. w budownictwie oraz
W Polsce zasady klasyfikacji substancji
mórek nabłonkowych, nazywanych keratynocy-
rolnictwie i są przyczyną zmiany pracy wielu
wchłanianych przez skórę zostały zapropono-
tami i tworzy kilka warstw: podstawną, kolczystą,
pracowników. Według danych Europejskiej
wane przez Zespół Ekspertów ds. Czynników
ziarnistą i rogową. Oprócz keratynocytów w na-
Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy
Chemicznych w Środowisku Pracy Międzyre-
skórku znajdują się również komórki barwnikowe
szacunkowy koszt zachorowań na choroby
sortowej Komisji ds. NDS i NDN. Zgodnie z tymi
 melanocyty, komórki odpowiedzialne za reakcje
skóry wynosi 600 mln euro rocznie. W Polsce
zasadami substancja chemiczna jest sklasyfiko-
immunologiczne  komórki Langerhansa i komór-
w 2005 r. tylko 163 przypadki chorób skóry
wana jako wchłaniana przez skórę i oznakowa-
ki układu nerwowego  komórki Merkela. Silnie
zostały sklasyfikowane jako zawodowe.
na symbolem Sk w przypadku gdy [10]:
hydrofobowy naskórek pełni funkcje ochronne.
Zawodowe choroby skóry stanowią poważ-
 przypisane są jej zwroty charakteryzujące
W skórze właściwej utworzonej z tkanki łącznej
ny, ale jak wynika z danych statystycznych
zagrożenie: R21  działa szkodliwie w kontakcie
znajdują się włókna kolagenowe i elastyna oraz
niedoceniany w naszym kraju problem.
ze skórą; R24  działa toksycznie w kontakcie
elementy komórkowe: fibroblasty, mastocyty
Tak mała liczba notowanych przypadków
ze skórą; R27  działa bardzo toksycznie
i komórki krwi oraz naczynia i nerwy. Tkankę
zawodowych chorób skóry, w porównaniu
w kontakcie ze skórą
podskórną tworzy tkanka tłuszczowa i łączna.
do innych państw Unii Europejskiej i USA, wy-
 LD  poniżej 1000 mg/kg dla zwierząt
50S
W skórze znajdują się przydatki skóry: gruczoły
nika między innymi z nieuwzględniania oceny
doświadczalnych (LD  dawka substancji
50S
potowe (ekrynowe i apokrynowe), gruczoły
narażenia dermalnego przez pracodawców
chemicznej powodująca śmierć 50% organi-
łojowe, paznokcie i włosy. Skóra spełnia wiele
i zarządzających bezpieczeństwem i higieną
zmów danej populacji w warunkach podania
czynności ochronnych: przed zakażeniem
pracy w przedsiębiorstwach w ocenie ryzyka
na skórę)
bakteriami, grzybami, wirusami, przed czynni-
zawodowego związanego ze stosowaniem
 istnieją udokumentowane wyniki na zwie-
kami mechanicznymi, termicznymi, chemicznymi
substancji chemicznych.
rzętach świadczące o występowaniu efek-
i promieniowaniem świetlnym, oraz zapewnia
tów układowych po powtarzalnej aplikacji
niezmienne warunki dla środowiska wewnętrz-
Dopuszczalne wartości narażenia
na skórę.
nego organizmu (homeostazę). Poza tym skóra
dermalnego i oznakowanie substancji
W razie braku wymienionych rodzajów
spełnia czynność percepcyjną ciepła, bólu, dotyku,
wchłanianych przez skórę
danych podstawą klasyfikacji są właściwości
ekspresyjną w wyrażaniu stanów emocjonalnych,
fizykochemiczne substancji: rozpuszczal- resorpcyjną oraz bierze udział w magazynowaniu
Zarówno krajowe, jak również ustalone
ność w lipidach, rozpuszczalność w wodzie, i przemianie materii. Skóra w okolicy otworów
dyrektywami UE, a także zalecane przez or-
współczynnik podziału oktanol-woda, masa naturalnych (usta, nozdrza, odbyt, pochwa itp.)
ganizacje amerykańskie wartości najwyższych
cząsteczkowa, wielkość cząstki. przechodzi w błony śluzowe.
dopuszczalnych stężeń substancji chemicz-
nych w środowisku pracy nie mogą stanowić
Tabela 1
kryterium do oceny dermalnego narażenia
SUBSTANCJE CHEMICZNE WCHŁANIANE PRZEZ SKÓRĘ
zawodowego. Wielokrotnie podejmowane były
Chemical substances penetrating through the skin
próby ustalenia najwyższych dopuszczalnych
wartości narażenia dermalnego, tzw. DEOLs,
które umożliwiłyby ilościową ocenę tego ro-
Akryladehyd Diizocyjanian tolueno-2,6- Kumen
dzaju narażenia. Jednak trudności w ustaleniu
Akrylamid diylu lub tolueno-2,4-diylu Metanol
procentowej absorpcji w odniesieniu do ilości
Akrylany (toluilenodiizocyjanian) Naftalen
zdeponowanej na skórze, brak odpowiednich
Anilina Dimetoat Nikotyna
metod dla większości substancji chemicznych,
Benzyna ekstrakcyjna Dimetyloformamid Nitroaniliny
a także ograniczone dane o szkodliwych
Bezwodnik maleinowy Etanol Nitrotolueny
skutkach, które są spowodowane dermalnym
Chloroaniliny Etylobenzen Paration metylowy
narażeniem spowodowało odłożenie tych Chlorofenole Fenol Pirydyna
Disiarczek węgla Formaldehyd Propanole
działań na przyszłość.
Dichlorometan Hydrazyna Styren
Obecnie istnieje zgodność w poglądach
Diizocyjanian heksano-1,6-diylu Krezole Teraetyloplumban
dotyczących konieczności oznakowania
(heksametylenodiizocyjanian) Ksyleny Trimetylobenzeny
substancji chemicznych wchłanianych przez
skórę według jednolitych zasad. Przykładowo
w Holandii substancja chemiczna jest sklasy-
15
BEZPIECZEC
STWO PRACY 11/2007
Tabela 2
woda wskazuje na lipofilny charakter substan-
GRANICE TRANSPORTU ZWIĄZANE Z MASĄ CZĄSTECZKOWĄ [11]
cji, a im większa jest jego wartość, tym lepsza
Mass transport limits correlated with molecular weight [11]
rozpuszczalność w lipidach i wchłanialność
przez nieuszkodzoną skórę do krwiobiegu.
Masa cząsteczkowa (Da) Transport i wchłanianie
Stwierdzono, że największą dostępność
<200 umożliwia transport śródkomórkowy
biologiczną oraz zdolność do pokonywania
<450 sprzyja pokonywaniu barier krew-mózg
takich barier biologicznych, jak skóra mają
200-500 nie powoduje ograniczeń dyfuzji przez błony
substancje chemiczne słabo lipofilne o war-
>600 przyczynia się do ograniczenia dyfuzji przez błony
tościach współczynnika podziału LogP (o/w)
>1000 wyklucza transport bierny
od 1,5 do 3,5. Natomiast mniejszą zdolność
przenikania mają związki o większej masie
Przenikanie substancji chemicznych przez wościach substancji chemicznych i jest w du-
cząsteczkowej. Wynika to stąd, że lipidowa
naskórek i skórę właściwą zachodzi w wy- żym stopniu skorelowana z absorpcją sub-
struktura błon komórkowych może przeciw-
niku: stancji przez bariery specjalizowane lub skórę.
działać przenikaniu cząstek polarnych i nała-
 transportu transepidermalnego (dyfu- Można określić pewne granice wchłaniania
dowanych. Jednak małe cząsteczki związków
zja lub absorpcja konwekcyjna  przez pory i transportu substancji czynnych przez błony
polarnych mogą przenikać w postaci jonów
skóry) biologiczne związane z masą cząsteczkową
nawet przez błony komórkowe.
 transport transfolikularnego (przez gru- (tabela 2.). Dobrze przenikają przez warstwę
Przepuszczalność jest parametrem cha-
czoły potowe i łojowe).
powierzchniową zrogowaciałego naskórka
rakteryzującym szybkość pokonywania przez
Dyfuzja substancji chemicznych zdepono- substancje o małej masie cząsteczkowej. Masa
cząsteczki substancji błon biologicznych.
wanych na skórze jest wynikiem ustalonego
cząsteczkowa powyżej 500 Da bardzo ograni-
Jej wartość można wprost odnieść do takich
gradientu stężenia pomiędzy stężeniem
cza wchłanianie substancji przez skórę.
parametrów i zjawisk, jak dostępność biolo-
na zewnętrz skóry i stężeniem wewnątrzko- Lipofilność będąca wypadkową polarności
giczna substancji, stała szybkości absorpcji
mórkowym. Ten gradient powoduje przemiesz- i hydrofilności (rozpuszczalności w wodzie)
czy też stała szybkości transportu między
czanie masy, które zależy od właściwości skóry
substancji, jest najważniejszą cechą służącą
przestrzeniami biologicznymi.
w danym miejscu, jak również od chemicznych
do określenia zdolności substancji chemicz-
Należy pamiętać, że wchłanianie substancji
właściwości substancji. Dyfuzja przez war-
nej do przenikania przez błony komórkowe.
przez skórę zależy w dużym stopniu również
stwy skóry jest regulowana prawami Ficka,
Stopień lipofilności jest pochodną wartości
od rodzaju eksponowanej skóry, z uwagi
według któych szybkość dyfuzji przez bariery
współczynnika podziału oktanol/woda LogP.
na fakt, że skóra jest tkanką niejednorodną.
jest wprost proporcjonalna do gradientu
Współczynniki podziału (oktanol/woda,
Różni się grubością, stosunkiem grubości
stężenia, a w przypadku gazów szybkość
woda/powietrze, oktanol/powietrze) opisują
warstwy naskórka do warstwy skóry właściwej,
dyfuzji przez błonę przepuszczalną przy okre-
wartości przenikania substancji do odpowied- gęstością mieszków włosowych, hydratacją
ślonym ciśnieniu jest wprost proporcjonalna
niego kompartymentu przez opis stopnia lipo- (nawadnianiem) powierzchniowej warstwy
do rozpuszczalności gazu w cieczy i odwrotnie
filności. W przypadku substancji chemicznych
skóry, regionu ciała, płci, temperatury skóry
proporcjonalna do pierwiastka kwadratowego
można więc z dużym prawdopodobieństwem czy też stopniem jej ukrwienia. Przykładowo,
z ciężaru cząsteczkowego danego gazu.
stwierdzić, że efekt działania będzie propor- przenikanie przez skórę moszny jest 50-krotnie
Na zasadzie dyfuzji biernej lub absorbcji
cjonalny do wartości współczynnika podziału większe niż w przypadku takiej samej ekspo-
konwekcyjnej (przez pory) wchłaniają się
między wymienione fazy. Większa od jedności zycji skóry grubszej, mniej przepuszczalnej
węglowodory aromatyczne i alifatyczne,
wartość współczynnika podziału oktanol/  na nogach lub podbrzuszu.
aromatyczne aminy i związki nitrowe, związki
fosforoorganiczne, tetraetylek ołowiu, disiar-
Tabela 3
czek węgla. Transport transfolikularny zacho-
METODY POMIARU SUBSTANCJI CHEMICZNYCH DO OCENY NARAŻENIA DERMALNEGO [12]
dzi z pominięciem naskórka, głównie przez
Measurement methods for assessing dermal exposure [12]
gruczoły łojowe i mieszki włosów, częściowo
Zasady pomiaru / techniki pobierania próbek
również przez gruczoły potowe. W ten sposób
Metody pobierania próbek
wchłaniają się metale ciężkie, w tym także
Technika zbierania; zbieranie badanego czynnika z zasto-
ich połączenia organiczne.
sowaniem medium zbierającego (np. papier ą-celulozowy,
z zastosowaniem tzw. łatek
bawełna, jedwab, flanela, papier impregnowany lanoliną,
folia aluminiowa, polipropylen, pianka poliuretanowa),
Czynniki wpływające
a następnie oznaczenie badanej substancji z zastosowaniem
całe ubranie robocze, rękawie ochronne
odpowiedniej techniki analitycznej
na absorpcję dermalną
Cząsteczki substancji chemicznych mogą
Technika usuwania; usuwanie czynnika z powierzchni za-
ręczne ścieranie
przenikać przez komórki nabłonkowe tworzą- nieczyszczonej skóry eksponowanej w określonym czasie
za pomocą odpowiedniego medium, a następnie oznaczenie
ce zewnętrzne i wewnętrzne bariery ochronne
taśma klejąca
badanej substancji z zastosowaniem odpowiedniej techniki
organizmu w wyniku dyfuzji, transportu
analitycznej
mycie rąk
aktywnego lub przenikania przez pory lub
płukanie rąk
kanały między komórkami nabłonka. Szyb-
Pomiar bezpośredni; wykrywanie czynnika lub znacznika
kość dyfuzji zależy między innymi od masy
bezpośrednio na powierzchni skóry lub ubrania, np. przez
cząsteczkowej, hydrofilowości i lipofilności, wizualizację i systemy przetwarzające, w określonym czasie.
Metoda ta uwidacznia wszystkie miejsca narażenia, które wykrywanie czynnika lub dodanego znacznika
charakteru polarnego substancji, a także
mogą być niezauważane przy wykorzystaniu innych metod z zastosowaniem detekcji fluorescencyjnej
właściwości eksponowanej skóry.
detekcji. Zaletą metody jest traktowanie zarówno skóry
Masa cząsteczkowa jest jednym z podsta- jak i powierzchni ubrania identycznie, a nie jako nośników
o różnych właściwościach
wowych parametrów decydujących o właści-
16
BEZPIECZEC
STWO PRACY 11/2007
Również pocenie zwiększa ilość tłuszczu i innych [6]. Uproszczony schemat modelu
na skórze i tym samym wzrasta wchłanialność został przedstawiony na rysunku.
związków rozpuszczalnych w tłuszczu. Otarcie Model pozwala na wyznaczenie nara-
skóry zwiększa jej zdolność wchłaniania nawet żenia skóry, do którego dochodzi na skutek
kilkadziesiąt tysięcy razy. przenoszenia masy pomiędzy takimi strefami
środowiskowymi i indywidualnymi, jak z
ródło
emisji, powietrze, różnego typu powierzchnie,
Ocena narażenia dermalnego
wewnętrzna i zewnętrzna warstwa ubrania,
Substancje chemiczne, w zależno-
narażona powierzchnia skóry. Poza emisją
ści od ich właściwości fizykochemicznych
substancji ze z
ródła, w modelowaniu brane
i toksycznych, mogą działać drażniąco na po-
są również pod uwagę takie procesy, jak
wierzchnię skóry i prowadzić do stanu zapal-
depozycja na powierzchniach, redystrybucja
nego, łączyć się z białkami i powodować stan
pomiędzy strefami, usuwanie substancji przez
uczulenia. Mogą również przenikać przez skórę
oczyszczanie powierzchni i wentylację czy też
do krwi i powodować zatrucie ogólne, niekiedy
transport przez bariery ubrania i naskórka.
ciężkie lub nawet śmiertelne. Tak więc, ocena
Szkodliwe substancje w warstwie dermalnej
narażenia na czynniki chemiczne występujące
są wchłaniane zależnie od różnicy stężeń
w środowisku pracy powinna uwzględniać
na powierzchni skóry i wewnątrz komórek
wiele parametrów, które powinny również
(tkanek). Ryzyko związane z narażeniem
charakteryzować ekspozycję dermalną. Pod-
jest więc związane z zależnym od czasu
czas określania zaabsorbowanej przez skórę
stężeniem substancji na powierzchni skóry.
Rys. Uproszczony schemat modelowania narażenia
dawki substancji chemicznej należy uwzględ-
Jest to uproszczony sposób oceny narażenia,
dermalnego [6, 13]
niać intensywność narażenia i powierzchnię
gdyż umożliwia jedynie wyznaczenie masy
Fig. A diagram of dermal exposure modelling [6, 13]
eksponowaną wraz z częstotliwością kontaktu
substancji, która może zostać zdeponowana
ze skórą i częstotliwością usuwania zanieczysz-
na skórze, bez uwzględnienia szeregu czyn-
[5] S. Semple Dermal exposure to chemicals in the
czeń ze skóry.
ników wpływających na transport substancji
workplace: just how important is skin absorption?
Metody pomiaru substancji chemicznych
Occup. Environm. Med., 2004, 61: 376-382
przez skórę.
do oceny narażenia dermalnego są coraz
[6] T. Schneider, R. Vermeulen, D. Brouwer et al. A con-
częściej przedmiotem prac badawczych.
ceptual model for assessment of dermal exposure.
Podsumowanie
Occup. Environ. Med. 1999; 56:765 - 73
Zagadnieniem tym zajął się również Komitet
[7] J. J. Van Hemmen Dermal Exposure to Chemicals.
Techniczny CEN TC 137, rozpoczynając prace Narażenie dermalne powoduje dynamicz-
Ann. occup. Hyg., 2004, 48(3): 183-185
nad opracowaniem normy nt. Workplace ną interakcję pomiędzy zanieczyszczeniami
[8] B. Van Wendel de Joode, R. Vermeulen, J. J. Van
exposure  Mesurement of dermal expo- środowiska, w tym środowiska w miejscu
Hemmen, W. Fransman, H. Kromhout Accuracy of
sure  Requirement and test methods [12], pracy, a skórą. W przeciwieństwie do oceny
a semiquantitative method for Dermal Exposure
Assessment (DREAM) Occup. Environ. Med. 2005,
w której zaproponowano zasady i metody narażenia inhalacyjnego, ocena narażenia
62: 623 - 632
pomiaru do oceny zawodowego narażenia dermalnego nie jest obecnie uwzględnia-
[9] N. D. Warren, H. Marquart, Y. Christopher, J. Laitinen,
dermalnego. W tabeli 3. podano zestawienie nia w ogólnej ocenie ryzyka zawodowego
J. J. Van Hemmen Task-based Dermal Exposure Models
tych metod. związanego z występowaniem czynników
for Regulatory Risk Assessment, Ann. Hyg., 2006, 50:
Wybór metody pomiaru substancji che- chemicznych w środowisku pracy, pomimo 491 - 503
micznej na powierzchni skóry lub odzieży że wielokierunkowe szkodliwe działanie i za- [10] Czynniki Szkodliwe w Środowisku Pracy  Wartości
Dopuszczalne 2005. Red. D. Augustyńska, M. Pośniak.
roboczej/ochronnej jest uzależniony od właści- wodowe choroby skóry spowodowane der-
CIOP-PIB, Warszawa 2005
wości ich fizykochemicznych i zdeponowanych malnym narażeniem na czynniki chemiczne
[11] T. Grabowski Farmakokinetyka i biofarmacja, www.
ilości. Ocena narażenia dermalnego polegająca są udokumentowane w literaturze przedmio-
biokinetica.pl
na pomiarze masy napotyka obecnie na różne tu oraz wynikami badań epidemiologicznych
[12] CEN/TS 15279:2006 Workplace exposure 
trudności w momencie, kiedy podejmowane i statystycznych.
Measurement of dermal exposure  Requirement
and test methods
są próby wykorzystania wyników tych po-
[13] CEN/TR 15278:2006 Workplace exposure 
miarów do wyliczenia i oceny ilości substancji
Strategy for the evaluation of dermal exposure
zaabsorbowanej przez organizm, z uwagi
PIŚMIENNICTWO
na bark odpowiednich wartości dopuszczal-
nych stężeń. [1] A. Aragón, L. Blanco, L. López et al. Reliability of
a visual scoring system with fluorescent tracers to as-
Innymi metodami do oceny narażenia
sess dermal pesticide exposure. Ann. Occup. Hyg. 2004,
dermalnego jest metoda sztucznej skóry oraz
Publikacja opracowana w ramach progra-
48:601 - 6
biomonitoring substancji chemicznych lub
mu wieloletniego pn.  Dostosowywanie
[2] A. Aragón, L. Blanco, A. Funez et al. Assessment of
ich metabolitów w powietrzu wydychanym,
dermal pesticide exposure with fluorescent tracer:
warunków pracy w Polsce do standardów
a modification of a visual scoring system for developing
w moczu, krwi pracowników lub w innym
Unii Europejskiej , dofinansowywanego
countries. Ann. Occup. Hyg. 2006, 50:75 - 83
materiale biologicznym.
w latach 2005  2007 w zakresie badań
[3] W. Fransman, R. Vermeulen, H. Kromhout
Również metoda modelowania z wykorzy-
naukowych i prac rozwojowych przez Mi-
Occupational Dermal Exposure to Cyclophosphamide
staniem statystycznych i deterministycznych
in Dutch Hospitals: A Pilot Study. Ann. Hyg., 2004 48: nisterstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
237 - 244
metod może być pomocna w oszacowaniu
Główny koordynator: Centralny Instytut
[4] H. Marquart, N. D. Warren, J. Laitinen, J. J. Van
ilości czynników chemicznych zdeponowanych
Ochrony Pracy  Państwowy Instytut
Hemmen Default Values for Assessment of Potential
na skórze. Jednym z modeli wykorzystywanych
Badawczy
Dermal Exposure of the Hands to Industrial Chemicals
w tego typu ocenie jest konceptualny model
in the Scope of Regulatory Risk Assessments. Ann.
zaproponowany w roku 1999 przez Schneidera Hyg., July 2006, 50: 469 - 489
17