Ogród dla niepełnosprawnych
Część I: Ogóły
Przyroda ma wyjątkowo korzystne działanie relaksujące, wręcz terapeutyczne, dlatego tak
ważna jest powszechna dostępność terenów rekreacyjnych. Natomiast pozbawione barier
ogrody przydomowe, sprzyjające także relaksacji i wypoczynkowi, zapewniają intymność i
swobodę oraz dają poczucie wolności i niezależności.
Ogród dla osoby niewidzącej lub niedowidzącej musi być przede wszystkim bezpieczny. Taki
człowiek, chociaż nie widzi ma wyostrzony dotyk, słuch i węch. Projektując ogród dla takiej
osoby należy zwrócić uwagę na właściwy dobór roślin. Pachnące - powinny być tak
pogrupowane, żeby ich zapachy się nie mieszały. Zaliczymy do nich groszek pachnący,
lawendę, maciejkę, z roślin cebulowych hiacynt wschodni, lilie orientalne.
Można też sadzić rośliny wydające dz
więki, jak pęcherznicę kalinolistną, czarnuszkę
ogrodową, których suche nasiona na wietrze dz
więczą. Wybieramy rośliny o zróżnicowanej
teksturze liści, po których niewidomy je rozpozna. Ścieżki w takim ogrodzie powinny być
wykonane z różnego podłoża, takiego jak beton, żwir, kora. To kolejne znaki orientacyjne dla
osoby niewidomej. Przy ścieżkach nie mogą znajdować się ławki, elementy małej
architektury, wystawać gałęzie lub korzenie. Dobrze jest, jeśli w ogrodzie jest jedna fontanna.
Szmer wody pozwala zorientować się takiej osobie, gdzie właśnie się znajduje. W ogrodzie
dla niewidomego nie wolno sadzić roślin parzących, trujących i kłujących, zrzucających duże
owoce np. jabłka czy gruszki, albo o nisko osadzonych gałęziach, które stanowią
niebezpieczeństwo. Drzewa ponadto powinny być niskopienne, aby osoba niewidząca mogła
sama zebrać owoce. Nie każda osoba ociemniała jest w stanie zaopiekować się sama
ogrodem, ale po dojściu do wprawy może wykonywać podstawowe zabiegi pielęgnacyjne.
Ogród dla niepełnosprawnego, poruszającego się na wózku inwalidzkim, to ogród na stołach
lub z rabatami podwyższonymi. Osoba na wózku może uprawiać i pielęgnować rośliny w
swoim ogrodzie, jeżeli będzie on zaprojektowany i przygotowany zgodnie z jej potrzebami.
Uprawa ziół, warzyw i kwiatów może odbywać się na stołach uprawnych. Powinny mieć one
dopasowaną wysokość i szerokość, aby taki człowiek wszędzie mógł sięgnąć ręką nawet, gdy
rośliny już urosną. Podobnie powinny zostać zaprojektowane rabaty podwyższone. Otoczone
są one z wszystkich stron trwałą konstrukcją typu murek, suchy mur lub okrąglakami czy
podkładami kolejowymi. I w tym wypadku ważna jest wysokość oraz szerokość takich rabat,
natomiast długość dopasowujemy do istniejących możliwości. Należy unikać ogradzania
rabat pod warzywa gotowymi impregnowanymi rollborderami, gdyż zawierają trujące
związki arsenu, należy też unikać drewna zabezpieczonego pentachlorofenolem. Takie
gotowe płotki nadają się jedynie do ogradzania roślin ozdobnych. Ważne są ścieżki o
nawierzchni twardej, łagodne zakręty i szerokość pozwalającą na zawracanie wózkiem.
Dlatego w takim ogrodzie raczej unikamy trawników. Sprawdzają się w nim altanki
umożliwiające odpoczynek, schronienie przed wiatrem i deszczem. Trzeba pamiętać o
umieszczeniu narzędzi i kranów na odpowiedniej wysokości.
Projektując ogród trzeba brać pod uwagę osobowość jego przyszłego właściciela. Nie
wszyscy lubią pracować w ogrodzie opiekując się roślinami, ale każdy w nim musi czuć się
bezpiecznie i komfortowo. Ogród powinien zachęcać do wyjścia z domu i obcowania z
przyrodą o każdej porze roku. W ogrodzie powinny, więc znalez
ć się rośliny jednoroczne,
byliny, krzewy i drzewa liściaste i iglaste oraz zioła, warzywa i owoce. Kalectwo  nie musi
więc, jak widać, być przeszkodą w doznawaniu przyjemnych wrażeń, których dostarczają
ogrody. O czym zapewnia niżej podpisany  niepełnosprawny. :)1
Część II: Szczegóły 1/2
Projektując czy adaptując ogród, powinniśmy zwrócić szczególną uwagę na to, by był
bezpieczny i dostępny - czyli pozbawiony barier. Osobom mniej sprawnym fizycznie
poruszanie się po terenie uniemożliwiają bądz
utrudniają najczęściej: znaczne nierówności i
strome spadki terenu, krawężniki, schody i niewłaściwie usytuowane elementy małej
architektury (np. ławki, kwietniki, tablice informacyjne, latarnie czy pergole), z
le
zaprojektowana i dobrana roślinność. Dostępność ogrodu, to m.in. możliwość swobodnego
poruszania się po nim zarówno osoby sprawnej, jak i poruszającej się na wózku inwalidzkim
lub niewidomej. Dlatego ważne jest takie zaprojektowanie alejek, placów, elementów
wyposażenia ogrodu i sąsiadującej z nimi roślinności, by umożliwiało bezpieczne
przemieszczanie się. Alejki powinny być prowadzone po równym terenie, bez większych
różnic poziomów, mieć równą, utwardzoną nawierzchnię, w miarę możliwości o szorstkiej,
przeciwpoślizgowej fakturze. Szerokość chodników i ścieżek zależy od natężenia ruchu.
Szerokość umożliwiająca bezkolizyjny przejazd dwóm osobom na wózkach inwalidzkich
wynosi minimalnie 170 cm, jednak optymalna to 200 cm. Dopuszczalne jest stosowanie
chodników węższych  minimalnie 140 cm - przy wprowadzeniu co 10-15 m poszerzenia,
umożliwiającego mijanie się dwóch wózków inwalidzkich. Alejki nie powinny mieć ostrych
zakrętów utrudniających manewrowanie wózkiem inwalidzkim. Szczególnie ważne dla osób
niewidomych i niedowidzących jest to, by drogi krzyżowały się pod kątem prostym, co
ułatwia orientację w terenie. Ciągi piesze powinny przebiegać w odległości min. 120 cm od
budynków. Jeśli jednak alejka prowadzona jest tuż przy budynku, wszelkie wystające
elementy elewacji powinny być usytuowane na wysokości 240 cm. Dla osoby
niepełnosprawnej schody mogą stać się istnym torem przeszkód, dlatego należy je zamieniać
na delikatne równie pochyłe. Zalecane nachylenie podłużne ciągów pieszych wynosi 3%.
Spadki poprzeczne niezbędne do odprowadzania wód deszczowych nie mogą przekraczać
1%. Ścieżki powinny być szczególnie dobrze profilowane, gdyż skuteczne odprowadzenie
wody zmniejsza ryzyko poślizgnięcia się i upadku. Tam, gdzie występują różnice poziomów
w terenie, a sposób rozwiązania ciągów pieszych stwarza bariery dla osób
niepełnosprawnych, w miarę możliwości należy w pobliżu istniejących ciągów wytyczać
nowe trasy wolne od barier, np. obok schodów zbudować pochylnię. Wskazane jest
zainstalowanie poręczy wzdłuż ścieżki, zwłaszcza jeśli prowadzi ona przez wzniesienie lub
po mało bezpiecznym terenie - np. pod drzewami, z których spadają liście, owoce lub kwiaty.
Ze względów bezpieczeństwa dobrze jest stosować środki zapobiegające rozwojowi glonów,
na których łatwo się poślizgnąć.
Wiele materiałów do budowy nawierzchni, nawet tych atrakcyjnych wizualnie, nie znajduje
praktycznego zastosowania. Żwir, otoczaki czy kamienie wtopione w cement utrudniają
1
Opracowując wpisy na bloga korzystam z wiedzy własnej i innych z
ródeł. y
ródła te podawane są w Bibliografii
na blogu pomocniczym (odnośnik w zakładkach po lewej). Na życzenie autorki części 2. i 3. (oraz pierwszego
akapitu 1. i rycin) podaję z
ródło także i tutaj: www.niepełnosprawni.pl, Pamiętajcie o ogrodach, Katarzyna
Miller. Autorka jest architektem krajobrazu - projektowanie ogrodów uniwersalnych, tel.: [phone].
chodzenie i uniemożliwiają poruszanie się na wózkach inwalidzkich. Z kolei cegły, płytki i
drewniane belki, gdy namokną, mogą być niebezpiecznie śliskie. Niektóre z tych materiałów
są dekoracyjne i można ich używać dla uatrakcyjnienia zwykłej szarej nawierzchni, lecz nie w
miejscach, gdzie panuje duży ruch. Najbardziej przydatnym i dość tanim materiałem do
budowy alejek jest beton. Jego ogromną zaletą jest możliwość dowolnego kształtowania
powierzchni i nadawania jej różnorodnych cech dekoracyjnych i strukturalnych. Powierzchnie
płyt wykonanych z betonu mogą być w różny sposób fakturowane, co czyni je stosunkowo
mało śliskimi. Fakturowanie oraz zmienianie koloru nawierzchni ma również znaczenie
informacyjne dla osób niedowidzących i niewidomych. Dostarcza informacji o biegu alejki:
nawierzchnie są wyczuwane pod stopami oraz powodują różne odgłosy. Zmiana nawierzchni
przed charakterystycznymi miejscami ogrodu, czyli na skrzyżowaniach dróg, przed schodami,
ogrodzeniami, żywopłotami, murkami i ścianami budynków odbierana jest przez
niedowidzących i niewidomych jako sygnał ostrzegawczy. Elementy wolno stojące, takie jak:
ławki, pergole, kosze na śmieci czy donice kwiatowe nie powinny ograniczać szerokości
alejki. Również roślinność projektowana przy ciągach pieszych nie może ograniczać pasa
ruchu - tak w poziomie, rozrastając się na ścieżki, jak i w pionie, zwisając nisko nad alejkami.
Aby roślinność terenów rekreacyjnych nie stanowiła barier, była ogólnie dostępna,
dostarczała wielu pozytywnych wrażeń oraz pobudzała zmysły, ważny jest jej właściwy
dobór w zależności od miejsca, funkcji i przeznaczenia w terenie. Przy wyborze
odpowiednich gatunków roślin do ogrodu lub terenu rekreacyjnego należy pamiętać, by
unikać sadzenia roślin:
o płytkim systemie korzeniowym lub dających odrosty, gdyż deformują nawierzchnię,
czyniąc ją niebezpieczną,
nadmiernie rozrastających się na boki i ograniczających szerokość alejki,
drzew o nisko osadzonej koronie lub gałęziach zwisających w bliskim sąsiedztwie placów
i alejek,
parzących, mających kolce i ciernie,
wytwarzających duże owoce, które pozostawione na drodze mogą stanowić potencjalne
niebezpieczeństwo, szczególnie dla osób niewidomych i niedowidzących,
roślin trujących czy powodujących reakcje uczuleniowe w wyniku kontaktu dotykowego
(jest to szczególnie ważne w miejscach, gdzie przebywają osoby z wadami wzroku,
posługujące się w poznawaniu roślin zmysłem dotyku i smaku).
Część II: Szczegóły 2/2
Ciekawe sposoby eksponowania roślin mogą być niezwykle przyjazne dla osób z problemami
natury fizycznej czy sensorycznej. Umożliwiają łatwy kontakt z roślinami i glebą bez
konieczności schylania się i kucania. Należą do nich: podwyższone rabaty i kwietniki, stoły
kwietne, rośliny w kontenerach, konstrukcje pionowe. Podwyższone kwietniki i rabaty są
stałymi ogrodowymi strukturami, zawierającymi duże ilości ziemi. Z powodu swych
rozmiarów nie są przenośne, w przeciwieństwie do różnego rodzaju kontenerów. Zasadniczo
są to pozbawione dna konstrukcje wypełnione glebą. Biorąc pod uwagę ograniczenia
związane z zasięgiem rąk osoby siedzącej czy używającej wózka inwalidzkiego,
podwyższone rabaty i kwietniki powinny mieć około 60 cm wysokości (wysokość 46 cm jest
najlepsza dla osoby siedzącej na krawędzi rabaty i dla dzieci, a 76 cm - dla osoby stojącej).
Podwyższone grządki powinny być zbudowane tak, by użytkownik miał swobodny dostęp do
całej płaszczyzny roślin. Bardzo ważna jest również szerokość podwyższonych grządek. Jeśli
rabata dostępna jest tylko z jednej strony, to nie powinna być szersza niż 76 cm (siedząc, z
łatwością powinniśmy móc dosięgnąć tylnej krawędzi). Kwietnik dostępny ze wszystkich
stron powinien mieć około 150 cm szerokości. Osoba siedząca czy stojąca powinna móc
swobodnie dosięgnąć środka kwietnika z każdej strony. Podwyższone rabaty i kwietniki mogą
być wykonane m.in. z drewna, kamienia, betonu czy innych trwałych materiałów. Stoły
kwietne są pewnego rodzaju podwyższoną grządką z drenażem, w której mieści się
stosunkowo niewielka ilość gleby, umożliwiająca sadzenie wyłącznie roślin płytko
zakorzeniających się oraz tych odpornych na suszę. W związku z tym, że taka gleba ulega
szybkiemu wysuszeniu, warto zadbać o dodatkowe systemy nawadniające. W stołach, pod
powierzchnią nasadzenia, zaprojektowana jest specjalna przestrzeń na nogi, umożliwiająca
pracę w pozycji siedzącej przodem do stołu. Dzięki takiej budowie są one przyjazne dla osób
poruszających się na wózkach inwalidzkich lub pracujących w pozycji siedzącej. Optymalna
wysokość stołu to 84 cm, z czego około 16 cm stanowi wysokość gleby (minimalna
wysokość), a około 68 cm przestrzeń od krawędzi blatu - to minimalna wysokość pozwalająca
na swobodne zmieszczenie nóg osoby pracującej pod przestrzenią nasadzeń. Konstrukcjami,
które zasługują na szczególną uwagę, są pionowe ogrody. Projektuje się je głównie z myślą o
osobach mających problemy ze zginaniem czy nachylaniem się, osobach poruszających się na
wózkach inwalidzkich i dla osób z wadami wzroku. Są bardzo ważnymi elementami
ogrodowymi. Zajmują niewiele miejsca, stanowią podporę dla roślin oraz z
ródło cienia, a
także osłonę przed wiatrem czy nieciekawym widokiem. Pozwalają na umieszczenie roślin na
odpowiedniej, wygodnej wysokości. Przy tego typu konstrukcji najlepiej sprawdzają się
pnącza ozdobne i użyteczne, niewymagające intensywnej pielęgnacji (np. na pergolach i
ścianach z nasadzeniami). Projektując i obsadzając konstrukcje pionowe, należy pamiętać, że
najwygodniejsza płaszczyzna do sięgania mieści się w granicach od 45 do 152 cm. Natomiast
dla osoby stojącej są to odpowiednio wysokości: od 61 do 183 cm. Kompozycje roślinne
usytuowane na poziomie gleby przy placach i alejkach również powinny być dostępne dla
wszystkich. Warto sadzić rośliny o odpowiednich rozmiarach, których pielęgnacja nie
wymaga schylania się. Szczególne znaczenie dla bezpieczeństwa osób niepełnosprawnych ma
stosowanie krawężników rozdzielających nasadzenia od nawierzchni. Zapobiegają stoczeniu
się wózka z alejki oraz umożliwiają osobom niewidomym kontrolowanie biegu drogi.
Pomocne są również balustrady stosowane wzdłuż nasadzeń. Umożliwiają dłuższe
zatrzymanie się i oglądanie kompozycji roślinnej.
W ogrodzie uniwersalnym powinniśmy sadzić rośliny o wysokich walorach plastyczno-
dekoracyjnych i informacyjnych. Zastosowanie tego rodzaju roślin pozwala na uzyskanie
ciekawych efektów estetycznych, mających korzystny wpływ na psychikę człowieka. Walory
dekoracyjne roślin w kompozycjach ogrodowych są uwydatniane i potęgowane przez
odpowiednie zestawienia takich cech plastycznych, jak: wielkość, kształt, faktura oraz barwa.
Wartości plastyczne roślin mogą być odbierane zarówno wzrokiem, jak i dotykiem. Najlepszy
efekt terapeutyczny z wykorzystaniem roślin uzyskuje się poprzez umożliwienie
bezpośredniego kontaktu z nimi. Można wówczas zapoznać się z różnymi cechami budowy
roślin: kształtem liści, budową kwiatów, kolorami, zapachami itp. Wybieranie tego typu roślin
jest szczególnie ważne w ogrodach, gdzie przebywają osoby z uszkodzonym zmysłem
wzroku. Dobieranie roślin o intensywnym kolorze, oryginalnym kształcie lub
charakterystycznej formie pozwala lepiej zorientować się w terenie, a nawet zrekompensować
ograniczenia w obcowaniu z roślinnością, które napotykają osoby z wadą wzroku. Jest to
możliwe dzięki intensywniejszemu wykorzystywaniu przez nie innych zmysłów. Podstawową
zasadą tworzenia kompozycji dla osób z dysfunkcją wzroku jest zestawienie elementów
przyrodniczych oraz małej architektury w oparciu o kontrast umożliwiający łatwe
wyodrębnienie cech różnicujących. Przy dobieraniu barw roślin ważne jest, by pamiętać, że
dla osób z wadami wzroku bardziej czytelne są barwy jasne, wyraz
ne i kontrastujące niż
barwy pastelowe. Kolorystyczne plamy możemy uzyskać, łącząc rośliny o przeciwstawnych
kolorach kwiatów lub liści. Korzystne jest także stosowanie kontrastów uwzględniających
różnorodność form i kształtów poprzez sadzenie obok siebie np. roślin o delikatnych,
gładkich liściach oraz gatunków z liśćmi szorstkimi lub pierzastymi. W podobny sposób
zestawiać można rośliny kontrastujące pod względem wielkości i faktury kwiatów, pędów lub
pni drzew. Bardzo ważnym z
ródłem informacji przestrzennej dla osób z uszkodzonym
wzrokiem jest zapach. Choć jest ulotny, odbiera się go na równi z wrażeniami wzrokowymi i
słuchowymi. Dlatego tak ważne jest stosowanie w ogrodzie roślin o pachnących kwiatach
albo liściach. Wykorzystywanie aromatu roślin dla celów orientacyjnych powinno więc być
starannie przemyślane, gdyż zbyt duże nagromadzenie różnych zapachów w jednym miejscu
powoduje, że łatwo się one mieszają i stają "nieczytelne" dla odbiorców. Dlatego projektant
powinien dokładnie prześledzić czas kwitnienia poszczególnych roślin w tworzonej przez
siebie kompozycji. Rośliny powinny być dobierane w taki sposób, by o każdej porze roku w
ogrodzie lub parku unosił się jakiś zapach. Powinny również zdobić miejsca, w których
przebywa się najczęściej. Cechy zewnętrzne każdej rośliny w okresie wegetacji ulegają
ciągłym zmianom, podobnie zmieniają się całe układy ogrodowe. Ten dynamiczny charakter
zjawisk plastycznych wśród roślin powoduje w okresie wegetacji nieustanne zanikanie i
pojawianie się różnych efektów, a przez to wywoływanie nowych wrażeń. Należy pamiętać o
tym, by ogród zimą był równie atrakcyjny i dostarczał wrażeń, choć w tym czasie częściej
będzie on obserwowany zza szyby. Pojawienie się w ogrodzie życia (nie tylko roślinnego) jest
niewątpliwą atrakcją dla wszystkich - począwszy od dzieci, a skończywszy na osobach
starszych. Obecność zwierząt w ogrodzie to dla osób z wadami wzroku również informacja
dz
więkowa. Zaleca się wybór roślin stanowiących z
ródło pokarmu dla ptaków i owadów,
gdyż obecność tych zwierząt wprowadza dodatkowe wrażenia akustyczne. Warto także
stosować rośliny, które pod wpływem podmuchu wiatru lub dotyku wydają dz
więk. Może to
być szelest liści, traw, odgłos spadających owoców, a nawet szumiąca woda czy dzwonki
wietrzne.
Posiadanie ogródka, kontenera czy choćby donicy, gdzie
można uprawiać owoce i warzywa oraz obserwować ich
wzrost, kwitnienie i owocowanie, jest niewątpliwą
przyjemnością, a także skuteczną terapią, szczególnie dla
osób starszych i niepełnosprawnych. Osoby z wadami
wzroku mogą dzięki występowaniu w ogrodzie części
roślin jadalnych używać zmysłu smaku i węchu w
poznawaniu roślin. Rośliny zawiązujące jadalne owoce
przyciągają również ptaki, które rozweselają ogród -
wprowadzając do niego więcej życia. Ogród przyjazny
ptakom został przedstawiony tutaj i tutaj; wpisy
dotyczące budowy podwyższonych rabat, chodników itp.
w planach.