Moraliści w
świecie fikcji,
czyli o mostach
między filozofią
a literaturą
Różne modele relacji literatura  filozofia
(ze względu na stosunek sztuki do
rzeczywistości / egzystencji)
" Sztuka jako odzwierciedlenie
rzeczywistości (Murdoch)
" Sztuka jako coś więcej niż życie
(Sartre)
" Sztuka jako badanie egzystencji
(Kundera)
" Sztuka jako wyraz życia (Joyce)
" Sztuka jako droga do jedności
egzystencji (Camus)
" Sztuka jako pisanie o tajemnicy
(Kafka)
" Sztuka jako sztuczność i kluczenie
w labiryncie sensów (Borges)
Iris Murdoch o zadaniach literatury
" Sartre. Romantyczny
racjonalista, 1953 r.
" Próba obrony wolności postaci
zamieszkujących fikcyjny świat
jej utworów. Jej bohaterowie
 żyją własnym życiem , sami
próbują zrozumieć, czym ono
jest.
" Obrona wolności może
manifestować się na dwóch
poziomach: ironii i miłości
(kluczowej dla Murdoch).
Obrona wolności jako przyjęcie
postawy realistycznej.
Sztuka nie jest rozrywką, ucieczką od
rzeczywistości, lecz głównym obszarem
ludzkiej aktywności, gdzie rzeczywistość
potrafimy odsłonić najpełniej.
" Cel literatury: zwalczanie iluzji
" Realizm przeciwstawiony
subiektywizmowi i solipsyzmowi (poza
granicami  ja istnieje twarda
rzeczywistość, której kontemplacja
pozwala nam lepiej poznać siebie).
" Przypadkowość, nieprzejrzystość
świata fikcyjnego  nie ma przepisu na
świat.
" Otwartość opisywanego świata
Realizm, czyli literatura jako
 przedłużenie czy  odzwierciedlenie
życia.
"  Połączenie formy z szacunkiem dla
rzeczywistości w całej jej niepojętej
przypadkowości to najwyższa postać
prozy . Osiągnęli ją Homer, Chaucer,
Szekspir, James, Tołstoj.
"  Podziwianie piękna zawartego w sztuce
(& ) to także zupełnie adekwatny sposób
praktykowania dobrego życia, ponieważ
mamy tu do czynienia z
powstrzymaniem egoizmu w imię
percepcji rzeczywistości .
" Największa sztuka jest przezroczysta,
bezosobowa. Jej miarą jest adekwatność
do doświadczenia życiowego.
Literatura i filozofia  możliwe punkty
styczne
"  Sztuka jest wielka, a europejska
filozofia osobliwie mała (Murdoch)
" Filozofia jako pielgrzymowanie od
iluzji do rzeczywistości;
praktykowanie śmierci. Jako
przedsięwzięcie moralne
nakierowane na sprawy ostateczne.
" Filozofii (szczególnie etyki) nie
sposób unaukowić, bo w ten sposób
odcinamy się od tego, co nas
obchodzi naprawdę i co do nas
przemawia.
Dzieło sztuki  wychowawca i odkrywca
" Bezinteresowna kontemplacja,
 ćwiczenie patrzenia z dystansu
bez chęci zawłaszczenia,
obiektywna uwaga, pozbawiona
czułostkowości.
" Wizja prawdy jest z
ródłem
moralnego postępowania.
"  Wielki artysta postrzega swoje
obiekty (niezależnie od tego, czy
są one smutne, absurdalne,
odpychające czy nawet złe) w
świetle sprawiedliwości i
miłosierdzia .
" Rola miłości (miłosierny realizm).
" Percepcja jako  przedsięwzięcie
moralne .
J. P. Sartre  słowo kształtuje człowieka,
ale zwraca go ku sobie samemu
" Chciał być Stendhalem i Spinozą.
" Sartre pragnie zmienić życie czytelnika
poprzez formę literacką opowiadania
filozoficznego, jako najlepszego
sposobu przekazania filozofii.
" Antoine Roquentin, bohater Mdłości
zdaje sobie sprawę z tego, że znaczenie
wydarzenia odkrywa się póz
niej, kiedy
się je opowiada  wtedy nabiera pełnego
znaczenia (problem narracji osobowej):
 Człowiek jest zawsze opowiadaczem
zdarzeń, żyje otoczony swoimi
zdarzeniami i zdarzeniami innych,
wszystko, co się z nim dzieje, widzi
przez nie, i usiłuje przeżywać swoje
życie tak, jakby je opowiadał .
"  Biblioteka był to świat
uchwycony w zwierciadło:
Na dachu świata
miała jego niespożytą
treściwość, rozmaitość,
nieprzewidywalność
"  To w książkach napotkałem
świat .
"  Lubiłem ów twardy opór,
którego nigdy nie udało mi się
przezwyciężyć do końca;
zmistyfikowany, zmordowany,
smakowałem w
dwuznacznościach rozkoszy
rozumienia bez rozumienia:
była to gęstość świata;
uważałem, że serce ludzkie (& )
jest mdłe i puste wszędzie 
tylko nie w książkach (Słowa).
Sztuka jako droga do jedności 
Alberta Camusa rozumienie literatury
" Pisarz XX w. powinien przemawiać  w
imieniu tych wszystkich, którzy cierpią
bez względu na to (& ) jakiekolwiek
byłyby sztandary społeczeństw, które ich
uciskają. Dla artysty nie ma
uprzywilejowanych katów .
" Absurd jako rozdz
więk między wolą
porządku, jaka jest w człowieku a
chaosem świata. Człowiek dąży do
jedności, więc tęskni za życiem innego,
które rozpatrywane z zewnątrz jawi się
jako spójna całość. Dzieło sztuki
pozwala patrzeć na siebie z zewnątrz,
zaspokaja potrzebę jedności i trwania.
 Powieść konstruuje los na
zamówienie .
 Dzieło sztuki niszczy nie pasja, lecz
pragnienie udowodnienia czegoś
" Protest przeciwko moralizatorstwu i książkom z
tezą:  Dziełu sztuki nie powinno się przylepiać
żadnej etykietki .  Ważne jest, że nasi znajomi
i przyjaciele są szczęśliwi i wzruszeni, gdy
czytają nasze książki , ale dodaje, że każde
wielkie dzieło literackie zawiera w sobie jakąś
filozofię (sąd o świecie).
" O Mdłościach Sartre a pisze, że  powieść to
jakaś filozofia przedstawiona w formie
obrazów. W dobrej powieści zaś cała filozofia
ukazana jest w obrazach .
" Odróżnia wielkich powieściopisarzy
filozoficznych (Balzaca, Stendhala, Melville a,
Dostojewskiego, Prousta, Malraux, Kafkę) od
pisarzy ilustratorów tezy.
Franz Kafka   Czyta się po to, aby
zadawać pytania .
" Świat jego powieści jest pełen znaków, których
nie rozumiemy  sens znajduje się gdzieś po
drugiej stronie sceny.
" Uważał, że jeśli świat jest spójny, nigdy tego w
pełni nie pojmiemy, a jeśli daje nadzieję, to nie
jest to nadzieja dla nas  w tym
nierozwiązywalnym dylemacie należy szukać
sedna bogactwa świata.
" Pisarz nieosiągalnej transcendencji. Skoro sens
świata jest tajemnicą, wówczas i pisarz ma
prawo ją głosić.
" Każde odczytanie tekstu ma zatem sens
alegoryczny i nigdy nie może być ostateczne
(już Dante pisał w odniesieniu do Biblii o
dosłownym i alegorycznym, mistycznym
czytaniu). Tekst musi pozostać nieskończony,
tylko jako taki pozostawia czytelnikowi  coś do
roboty . Tu rodzi się pytanie o granice
interpretacji (Umberto Eco  pokrywają się z
prawami tekstu).
Kafka do Oskara Pollaka w 1904 roku:
 Myślę, że powinniśmy czytać tylko te książki, które nas kąsają i
żądlą. Jeżeli książka nie otrzez
wia nas jak cios zadany w głowę, po co
w ogóle marnować czas na jej lekturę? Żeby, jak się wyraziłeś, mogła
nas uszczęśliwić? Mój Boże, bylibyśmy równie szczęśliwi, nie mając
żadnych książek. Te, które nas uszczęśliwiają, możemy ostatecznie
sami napisać. Potrzebne są nam takie, które nas ugodzą niczym
najboleśniejsze nieszczęście, jak śmierć kogoś, kogo kochamy
bardziej niż siebie samego. Książki, które sprawią, że się poczujemy,
jakby wygnano nas do lasu, z dala od ludzi, co da się porównać do
samobójstwa. Książka musi być siekierą na zmarznięte morze, które
się w nas znajduje. Tak ja uważam .
Milan Kundera, czyli powieść jako mapa
egzystencji
" Ojcem nowożytności był nie tylko Kartezjusz,
ale także Cervantes, wraz z którym powstała
powieść odkrywająca kolejne wymiary
egzystencji, rzucająca światło na zagadnienia
bycia, zapomniane przez zmatematyzowaną
filozofię.
"  Powieść, która nie odkrywa nie znanego
dotąd ułamka egzystencji, jest niemoralna.
Jedyną moralność powieści stanowi poznanie
(H. Broch).
" Duch powieści: względność, wątpienie,
pytanie, złożoność.  Każda powieść mówi
czytelnikowi: rzeczy są bardziej złożone niż
myślisz .
" Powieść nie bada rzeczywistości, lecz
egzystencję, czyli pole ludzkich możliwości.
 Sztuka nie jest ucieczką od życia. Jest na odwrót.
Sztuka stanowi główny wyraz życia (James Joyce)
" Misją literatury nie jest umoralnianie
czytelnika, kształcenie go ani sprawianie
przyjemności. Literatura nie powinna mieć
celów politycznych i religijnych.
" Jedynym celem artysty powinna być
prawda, nawet jeśli przybierze ona formy
odrażające i pozbawiona będzie wydz
więku
moralnego.
" Słowa w ramach tradycji literackiej i słowa z
targowiska  każda wypowiedz
, każde
wyrażone słowami wydarzenie, nawet jeśli
wydaje się banalne, może być przedmiotem
sztuki.
" Chcąc połączyć słowa i życie, stosuje formę
epifanii (opis czegoś z pozoru pospolitego z
nadaniem mu sensu duchowego).
" Dramat jest dla Joyce a najwybitniejszą formą
literatury, daje życie oczyszczone (osoba
autora pozostaje w ukryciu).
Ulisses (1922)  wszechogarniająca wizja
życia człowieka
" Nowoczesny świat w całej jego
różnorodności i chaosie, w jego  ciemności,
zamęcie i pomieszaniu (E. Pound).
" Ukazanie człowieka poprzez odnalezienie
 wewnętrznego słowa , czyli posłużenie się
techniką nazwaną póz
niej strumieniem
świadomości (w literaturze zastosowana
pierwszy raz przez Edouarda Dujardina w
1888 r.)
" Wg Johna Grossa,  odkrywanie
niewiarygodnie szybkiego następstwa i
złożoności myśli, w miarę jak powstają
nabiera wymiaru moralnego, skłaniając nas
do tego, abyśmy byli  nieco bardziej
ostrożni, zanim wypowiemy proste sądy
wartościujące na temat innych ludzi .
" Uniwersalizm Ulissesa
" Finnegans wake  przekroczenie wszystkich
granic,  galimatias nie do odszyfrowania
(Hapin Frayser)
Powieść postmodernistyczna
" Opozycja wobec tradycji
powieściowej, negacja osiągnięć
powieści realistycznej.
" Na obszarze teorii prozy
postmodernistycznej Henryk
Markiewicz wyodrębni 3 nurty:
1. przypisujący powieści zadania
poznawcze (powieść ma badać
rzeczywistość)
2. traktujący ją, jako dziedzinę
suwerennej i immanentnej
kreacji (powieść kreuje
rzeczywistość)
3. nadający prozie (powieści)
charakter autoprezentacyjny.
Jorge Luis Borges, czyli systemy
filozoficzne jako tworzywo fikcji literackiej
" Pozbawienie metafizyki
pierwotnej funkcji (wyjaśniania
świata). Metafizyka znajduje
zastosowanie w kontekście
literackim.
"  Początkowo doktryna
filozoficzna jest
prawdopodobnie opisem
wszechświata; mijają lata i staje
się po prostu rozdziałem  jeśli
nie ustępem czy tylko nazwą 
w historii filozofii .
"  Wynalazki filozofii są nie
mniej fantastyczne niż wymysły
sztuki .
Twórcą jest zarówno pisarz, jak i czytelnik
" Literatura  twór zbiorowy i
anonimowy, któremu dopiero czytelnik
nadaje rysy osobiste, ożywiając martwe
teksty.  Czas książki to nie ów
ograniczony czas pisania, ale
nieograniczony czas lektury i pamięci .
" Uwolnienie literatury od zadań
poznawczych (utwór jako gra
wyobraz
ni, a nie imitacja
rzeczywistości).
" Sensów literatury nie można
wyczerpać, powstają one w spotkaniu z
czytelnikiem (ch. ludyczny).
" Pisarz jest jakby czeladnikiem, kopistą
jakiegoś palimpsestu, a każdy tekst to
świadomy lub nie zbiór powtórzeń.
Literatura to tylko fakt estetyczny
" Istotą sztuki jest sztuczność.
" Historia świata to kilka metafor
(życie-sen, czas-rzeka), którymi
zabawiają się pisarze.
" W literaturze nie chodzi o
szukanie sensu (świat go nie
ma) ani stałych kategorii
moralnych i intelektualnych.
Chodzi raczej o przeżywanie
świata, bo napisać lub
przeczytać to tyle, co przeżyć.
" Cel sztuki: sprawić, aby to, co
realne, wydawało się fikcyjne, a
to, co fikcyjne  wydawało się
realne.
" Warunek istnienia sztuki:
nierealność.
W Bibliotece Babel
" Istotą Biblioteki jest jej totalność,
znajduje się w niej wszystko:
 drobiazgowa historia przyszłości,
autobiografie archaniołów, wierny
Katalog Biblioteki, całe tysiące
fałszywych katalogów, wykazanie
fałszywości tych katalogów, wykazanie
fałszywości katalogu prawdziwego, (& )
prawdziwa relacja z twojej śmierci,
przekłady wszystkich książek na
wszystkie języki .
" Korytarze Biblioteki Babel, podobnie jak
doświadczenia czytelnicze, są
nieskończone: nawarstwiają się,
dopełniają, krzyżują, ale zawsze
otwierają przed sobą nową przestrzeń.
" Czytelnik jest więc wolny  do jakiego
stopnia?
Julio Cort�zar 
Czytanie to spółkowanie
" Jedna jego książka Gra w
klasy zawiera wiele książek
(Z tamtej strony i Z tej
strony). Pierwszą należy
czytać, wedle wskazań
autora, od początku do
rozdz. 56). Drugą trzeba
zacząć od rozdz. 73,
czytając według numerów
zaznaczonych pod każdym
rozdziałem w nawiasach.
 Szukanie jest moim znakiem, emblematem łażących
po nocy bez określonego celu, racją bytu tych, którzy
niszczą kompasy (Gra w klasy)
" Głównym bohaterem jest
labirynt:  jego wejścia i
wyjścia, fałszywe drzwi i
zawiedzione nadzieje,
przypadkowe odkrycia,
potknięcia, zbiegi
okoliczności, słabe światło z
nieba, które nie wiadomo
skąd dociera i którędy się
wciska, i czy chodzi o niebo,
czy też o coś innego, jeszcze
nienazwanego .
Gra w klasy Cort�zara i Tristram Shandy
L. Sterna zaliczane są do hipertekstów
" Hipertekst  termin wprowadzony przez
informatyka Teda Nelsona w latach 70;
niesekwencyjna przestrzeń narracyjna
(jaka zaistniała dzięki komputerom i dziś
także dzięki internetowi).
"  W tych sieciach bez szczytu (i bez dna)
nie ma hierarchii (Robert Coover),
czytelnik może wkroczyć w tekst w
każdym punkcie, zmienić tok narracji, coś
skorygować, poszerzyć, usunąć.
Hipertekst nie ma końca, bo czytelnik
może zawsze go kontynuować albo
opowiadać od nowa.
" Projekt Xanadu T. Nelsona  uniwersalna
biblioteka, magiczne miejsce literackiej
pamięci.
Zwątpienie w wartości  z
ródłem literatury
" Według Vargasa Llosy, literatura
najbujniej rozwija się wtedy, gdy zasada
religijna, moralna czy polityczna będąca
podstawą życia wspólnotowego, nie
stanowi już rękojmi społecznej wiary;
gdy dokonuje się upadek pewnej
rzeczywistości historycznej.
" Zwątpienie w wartości rządzące
światem budzi wówczas
zapotrzebowanie na literackie
zmyślenia. Pisarz staje się demiurgiem 
zabija boga i zajmuje jego tron.
" Colin McGinn, Shakespeare s
Philosophy, 2006.
Szekspir i etyka
" Jakiego rodzaju moralistą jest
Szekspir? (`" moralizatorstwo)
" Wydobywa kwestie dobra i zła,
ludzkiej wielkości i słabości, relacji
jednostki do społeczeństwa.
" Jest w tym naturalistą, bo moralność
jest dla niego częścią natury
ludzkiej, nie jest konstytuowana
przez ponadnaturalny świat.
" Bohaterowie Szekspira są zawsze
opisywani przez niego za pomocą
kategorii moralnych  przez
pryzmat ich cnót i wad, skłonności
do dobra bądz
zła (charakter
człowieka jest konstytuowany przez
cnoty i wady, to one określają
człowieka od wewnątrz). Uzyskują
ocenę od czytelnika, a nie od autora.
Jako czytelnicy jesteśmy
nieustannie zaangażowani moralnie.
Ekspert w rejestrowaniu natury ludzkiej
pod kątem moralności
" Szekspir dostarcza materiału do oceny, daje ścisły i precyzyjny
opis, wgląd; czytelnik sam ocenia angażując się moralnie.
" Sam autor jest transparentny, nie widzimy jego moralnych opinii,
choć dostarcza nam opisu rzeczywistości w jej moralnej  chwale i
hańbie . Ukazuje moralną rzeczywistość bez komentarza.
" Jednak nie traktuje problemów moralnych w sposób chłodny. Nie
jest jak naukowiec, który za pomocą mikroskopu monotonnie
rejestruje swe odkrycia. Szekspir ma w sobie rodzaj braterskiego
współczucia (jest razem ze swoimi bohaterami, przebywa w ich
świecie, nic nie jest mu obce). Nie jest mizantropem, ale na pewno
jest pozbawiony iluzji odnośnie człowieka  jest jak rozczarowany
kochanek, ktoś, kto pokłada nadzieje w człowieku, ale okazuje się,
że ta nadzieja została zniszczona.
Ranking cnót i wad w szekspirowskich
dramatach
" Wada nr 1: oszustwo (podstęp)
" Cnota nr 1: uczciwość (szczerość)
" Oszustwo nie jest tylko koniecznym środkiem do celu, ale formą
panowania nad innymi, sprzeniewierzeniem się roli języka jako
środka przekazywania wiedzy (kłamstwo Jaga jest próbą stworzenia
fałszywego świata dla jego ofiar), a także złym wykorzystaniem tego,
że jesteśmy wcielonymi umysłami (umysł jest ukryty i jego stany
mogą być przekazywane przez ciało. Oszustwo powstaje z rozłączenia
obu: oszust wykorzystuje niewidoczność swego umysłu, jego ciało nie
reprezentuje tego, co we wnętrzu, wykorzystuje to do swych celów,
robi z drugiego wariata  jest jak ktoś, kto wykorzystuje upośledzenie
drugiego przeciwko niemu).
" Uczciwość idzie w parze z prostolinijnością, niezdolnością do
kłamstwa (Desdemona, Kordelia, Horacy). Osoba uczciwa chce
ułatwić drugiej jej zrozumienie, dostarcza prawidłowych kluczy do
odkrycia jej wewnętrznego świata umysłu. Uczciwość jest
pomaganiem w nieszczęściu, oszustwo  jego wykorzystywaniem.
Wada nr 2: ambicja, nr 3: bezduszność
" Ambicja Makbeta, Jaga,
Klaudiusza jest tęsknotą za tym,
na co nie zasługują i żywią o to
urazę do kogoś (a to pociąga za
sobą użycie niemoralnych
środków do osiągnięcia celu).
Ambicja staje się wadą, kiedy
jest połączona z brakiem
skrupułów i wrażliwości. U
Szekspira ambicja zawsze
prowadzi do rywalizacji i
interpersonalnych konfliktów.
" Bezduszność  nieczułość,
bezwzględność, brak
współczucia (Regana i Goneryla,
Hamlet wobec Ofelii, Lady
Makbet).
Szekspir i psychologia
" Dramaty Szekspira: dramaty wewnętrzne, psychodramy (akcja rozgrywa się we
wnętrzu człowieka, w jego duszy). Ludzki umysł jest obserwowany z różnych stron:
nie tylko od strony racjonalności, ale także przez pryzmat szaleństwa, marzenia,
iluzji, skrajnych emocji (Próby Montaigne a  naturalistyczna psychologia).
" Szekspir jest psychologiem moralnym  opisuje psychologię postaci moralnie, a
moralność psychologicznie (Jago  psychologia zła, Makbet  psychologia ambicji).
" Pokazuje też, że racjonalność jest wrażliwa na wypływy, których z
ródła są niejasne,
a efekty namacalne. Nie jesteśmy w pełni autonomicznymi istotami w tym sensie, że
potrafimy kontrolować uwarunkowania naszych myśli, uczuć, czynów. Rozum
może zostać poddany uzurpacji i wypaczeniu. Hamlet nie rozumie, dlaczego
odkłada moment zemsty; Makbet jest nieprzygotowany do psychologicznych
efektów zbrodni, a jego wyobraz
nia staje się jego największym wrogiem. W sztuce
Sen nocy letniej miłość powstaje wraz z zażyciem mikstury, a ludzkie pragnienia są
rezultatem sił nieznanych świadomemu umysłowi.
" Freud patrzy na ludzki charakter przez pryzmat psychologicznych ogólnych
prawidłowości (dokonuje uniformizacji ludzi), natomiast Szekspir nie jest
 oślepiony przez uniwersalne prawa, wiernie studiuje naturalną różnorodność i
nieredukowalną jednostkowość osób.