Szkodniki
i choroby wirusowe zbóż
Szkodniki
i choroby wirusowe zbóż
Spis treści Wprowadzenie
Wprowadzenie 3
Zwalczanie szkodników zbóż, z pozoru mniej istot-
Mszyce 4
ne niż zwalczanie chwastów czy chorób, nabiera
Niezmiarka paskowana 6
w ostatnich latach znaczenia. Coraz wyższe straty
powodowane przez szkodniki oraz ich rola w roz-
Ploniarka zbożówka 8
przestrzenianiu się chorób wirusowych nie pozo-
Pryszczarek pszeniczny 10
stają bez wpływu na dla uzyskiwane plony, a tym
samym na opłacalność uprawy zbóż.
Pryszczarek zbożowiec 12
Zwrócenie większej uwagi na problem szkodników
Skrzypionki 14
jest tym bardziej uzasadnione, że wielu entomolo-
Śmietka ozimówka 16
gów wyraża opinię, iż nastała  era owadów , a więc
i szkodników. Szczególnie dobre warunki rozwoju
Wirus mozaiki żółtej na jęczmieniu ozimym 18
stwarzają owadom wszelkie monokultury roślinne,
Wirus żółtej karłowatości jęczmienia 20
którymi także są uprawy rolnicze, prowadzone na
dużych obszarach. W takich warunkach może do-
Zasady stosowania insektycydów 22
chodzić do gradacji, czyli do masowego występo-
wania poszczególnych gatunków.
W przypadku roślin uprawnych taka sytuacja może
doprowadzić do znacznego spadku plonów. Pew-
nym pocieszeniem dla rolników jest fakt, że zwal-
czanie szkodników nie stwarza wielu problemów
i jest stosunkowo tanie. Pod warunkiem, że użyjemy
właściwych insektycydów we właściwym czasie.
Właśnie temu ma służyć niniejsza publikacja.
Zamieszczone fotografie i opisy szkodników zbóż
pomogą w identyfikacji agrofaga, co również jest
podstawą skutecznej ochrony.
Produkty wymienione w tej publikacji powinny być stosowane zgodnie z etykietami rejestracyjnymi
i tylko do zalecanych celów. Ponieważ producent nie ma wpływu na magazynowanie i stosowanie Z poważaniem
produktów, nie ponosi żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe ze sposobu
magazynowania i stosowania tych produktów. Różne, szczególnie występujące miejscowo Jacek Brol
iąregionalnie czynniki mogą wpływać na działanie produktów. Należą do nich np. czynniki pogodowe,
stosunki glebowe, odmiany roślin uprawnych, zmianowanie, terminy zabiegow, stosowane dawki,
mieszaniny z innymi produktami, występowanie odpornych organizmów (np. szczepy grzybów,
roślin, owadów), technika stosowania itp. W wyniku szczególnie niekorzystnych warunkow nie można
wykluczyć zmian w skuteczności preparatów lub uszkodzeń roślin uprawnych. Za takie przypadki
Produkt Manager
producent lub sprzedawca nie ponosi żadnej odpowiedzialności.
BASF Polska
Rhopalosiphum padi
Sitobion avenae
Mszyce
Metopolophium dirhodum
Opis
Zboża są atakowane przez różne gatunki mszyc.
Pospolicie występują:
= Mszyca czeremchowo-zbożowa (Rhopalosiphum padi),
= Mszyca zbożowa (Sitobion avenae),
= Mszyca różano-zbożowa (Metopolophium dirhodum).
Mszyca czeremchowo-zbożowa jest najczęściej występującym
gatunkem mszyc w uprawach zbóż.
Występowanie
Wszystkie gatunki zbóż zasiedlane są przez mszyce. Mszyce dwu- Mszyca czeremchowo-zbożowa
domowe opanowują także inne rośliny np. czeremchę  (mszyca
czeremchowo-zbożowa), różę  (mszyca różano-zbożowa).
Szkodliwość
Występowanie mszyc na zbożach jest przyczyną powstawania
dwóch rodzajów szkód.
Szkody bezpośrednie to: wysysanie soków, a w konsekwencji
np. bielelenie kłosów, obniżkę MTZ.
Szkody pośrednie to: przenoszenie wirusa żółtej karłowatości
jęczmienia (BDYV)  choroby pszenicy ozimej i jęczmienia ozi-
mego.
Spadz
wydzielana przez mszyce i mechaniczne uszkodzenie
tkanki roślinnej ułatwia wnikanie grzybów chorobotwórczych.
Ograniczenie występowania
Mszyca zbożowa
Usuwanie z sąsiedztwa pól roślin żywicielskich (np. czeremchy).
Zwalczanie
Stosowanie preparatów Fastac� 100 EC i Bi� 58 Nowy w okre-
sie nalotu i bytowania mszyc na zbożach.
Można wyróznić trzy terminy zwalczania mszyc:
1. jesienny (w okresie nalotu form uskrzydlonych)  termin
zabiegu można wyznaczyć używając umieszczonych na
wysokosci 1 m nad powierzchnią gleby żółtych naczyń.
Po stwierdzeniu obecności mszyc w żółtym naczyniu
natychmiast wykonać zabieg ochronny.
2. wiosenny  wczesną wiosną po stwierdzeniu obecności
mszyc.
3. letni  w okresie kłoszenia i kwitnienia zboż.
Mszyca różano-zbożowa
4 5
Niezmiarka paskowana Chlorops pumilionis
Opis
Muchówka koloru żółtego, o ciele długości około 3-4 mm,
z pięcioma czarnymi paskami na grzbiecie.
W warunkach Polski rozwijają się dwa pokolenia:
1. Wylot muchówek pierwszego pokolenia następuje w maju
i czerwcu. Samice składają jaja na liściach zbóż ozimych
i jarych.
2. Wylot drugiego pokolenia ma miejsce w sierpniu  przed
żniwami. Składnie jaj następuje we wrześniu i paz
dzierniku
na perzu, samosiewach zboż i zasiewach zboż ozimych.
Muchówka pokolenia drugiego jest wyraz
nie ciemniejsza
od osobników pierwszego pokolenia.
Niezmiarka paskowana  postać dorosła
Występowanie
Jęczmień ozimy i jary, pszenica ozima i jara, żyto, perz, trawy.
Nie są atakowane rośliny owsa.
Szkodliwość
Główne szkody w zasiewach zbóż są powodowane przez larwy
pierwszego pokolenia niezmiarki.
W czasie kłoszenia zbóż ozimych na dokłosiu widoczna jest
bruzda wyżarta przez larwę. Dochodzi także do utrudnienia
w kłoszeniu.
Wyróżnia się trzy stopnie porażenia:
I  niski, kłos całkowicie wychodzi z pochwy,
II  średni, kłos częściowo ukryty w pochwie,
III  najsilniejszy, kłos pozostaje ukryty w pochwie. Niezmiarka paskowana  postać dorosła i bobówka
Obniżka plonów może sięgać 30%.
Larwy pokolenia zimującego (drugiego) mogą atakować wcze-
sne zasiewy zbóż ozimych, głównie jęczmień i pszenicę. Za-
atakowane rośliny nadmiernie się krzewią, niekiedy zamierają.
Ograniczenie występowania
W regionach o nasilonym występowaniu póz
niejszy siew zbóż
ozimych, natomiast wcześniejszy siew zbóż jarych, higiena pól.
Zwalczanie
Brak zarejestrowanych w Polsce preparatów. W Europie Za-
chodniej stosowany jest dimetoat w celu zwalczania nalatują-
cych muchówek, w terminie od początku do końca kłoszenia.
Niezmiarka pakowana  uszkodzenia
6 7
Oscinella frit
Ploniarka zbożówka Oscinella pusilla
Opis
Jedną nazwą polską obejęte są dwa gatunki muchówek Osci-
nella frit oraz Oscinella pusilla.
Muchówka długości około 2-3 mm, czarna, lśniąca, z czerwo-
nymi oczami i czarnym lśniącym trójkątem czołowym. Oscinel-
la frit ma nogi czarne, Oscinella pusilla jest nieco jaśniejsza,
a jej nogi są żółte.
= Jaja  białe, lśniące, podłużnie żebrowane.
= Larwa  początkowo biała lub przezroczysta, póz
niej żółta-
wa. Ciało cylindryczne, z przodu zwężone, z tyłu tępo za-
kończone.
= Poczwarka  biała, ukryta w baryłkowatej, jasnobrązowej
bobówce.
= 3 do 4 pokoleń w ciągu roku.
= zimuje larwa.
Występowanie
Wszystkie gatunki zbóż, kukurydza, różne gatunki traw.
Szkodliwość
Stadium szkodliwym jest larwa, która uszkadza pęd, dokłosie.
Gdy składanie jaj ma miejsce jesienią, to objawy żerowania wi-
doczne są już jesienią (w przypadku długiej i ciepłej jesieni)
lub dopiero wiosną  rośliny słabo rosną, nadmiernie się krze-
wią, liść sercowy jest zżółkły, daje się łatwo wyjąć.
Gdy jaja składane są wiosną, to żerująca larwa uszkadza do- Ploniarka zbożówka  - postać dorosła
kłosie, czego efektem jest niewykłaszanie się lub usychanie
kłosa.
Możliwe jest także uszkodzenie ziarna będące wynikiem żero-
wania larw w ziarniakach.
Ograniczenie występowania
W rejonach o dużym nasileniu występowania ploniarki póz
niej-
szy siew zboż ozimych, wcześniejszy zbóż jarych.
Zwalczanie
Stosować Fastac� 100 EC w okresie nalotu muchówek i skła-
dania jaj. W Europie Zachodniej stosowane są także prepraty
fosforoorganiczne.
Ploniarka zbożówka  bobówki
8 9
3-4 mm
Pryszczarek pszeniczny Sitodiplosis mosellana
Opis
Muchówka barwy pomarańczowej. Larwa pomarańczowo-
czerwona, długości 1,5-2,5 mm.
Występowanie
Wszystkie gatunki zbóż.
Szkodliwość
Samica składa jaja do środka kwiatków  pojedyncze lub po kil-
ka. Larwa żeruje w rozwijających się kłoskach, wysysając soki
z zawiązujących sią ziarniaków, powodując ich niedorozwój.
Ograniczenie występowania
Unikanie siewu zbóż po zbożach.
Zwalczanie
Zalecane stosowanie preparatu Fastac� 100 EC na początku
kwitnienia zboż.
Pryszczarek pszeniczny  larwa
Pryszczarek pszeniczny  larwy
10 11
Pryszczarek zbożowiec Haplodiplosis equestris
Opis
Muchówka, podobna do komara, żółtopomarańczowa, dłu-
gości 3-6 mm. Jaja czerwonopomarańczowe. Larwa o ciele
długości 4-5 mm, ceglastoczerwona z przeświecającym zie-
lonkawo jelitem.
Występowanie
Pszenica, żyto, jęczmień, perz oraz inne gatunki traw.
Szkodliwość
Stadium szkodliwym jest larwa. Jeśli jaja złożone na dolnej
częsci liścia to larwy uszkadzają dolne międzywęz
la, zaś gdy Pryszczarek zbożowiec  owad dorosły
na górnej stronie to uszkadzane są górne międzywęz
la.
Objawem uszkodzeń są powstające w miejscu żerowania larw
siodełkowate wyrośla (galasy) na z
dz
błach. Na jednym z
dz
ble
 w międzywęz
lach  może być zgrupowane rzędami po kilka
galasów wytworzonych przez kilka do kilkuset larw.
W miejscu, gdzie znajduje się galas, roślina łatwo się łamie. Sil-
nie zaatakowane rośliny nie kłoszą się lub też kłosy są płone.
Ograniczenie występowania
Unikanie wysiewu zbóż po przedplonach zbożowych, wykony-
wanie głębokiej orki jesiennej.
Zwalczanie
Pryszczarek zbożowiec  larwy
W czasie nalotu muchówek stosować Fastac� 100 EC.
Pryszczarek zbożowiec  uszkodzenia
12 13
Oulema melanopa
Skrzypionki Oulema lichenis
Opis
Skrzypionka zbożowa (Oulema melanopa)
Skrzypionka błękitek (Oulema lichenis)
Oba gatunki występują najczęściej razem.
Chrząszcze, długości 4-5 mm (skrzypionka błękitek jest nie-
co mniejsza 3-4 mm), mają ciało wydłużone o metalicznym
połysku. Larwy obu gatunków są brunatnożółte. Cała larwa
pokryta jest lepką, czarną substancją.
Larwy skrzypionki błękitek przepoczwarczają się w białych ko-
konach w kątach pochew liściowych lub na kłosie. Przepo-
czwarczenie się skrzypionki zbożowej następuje w glebie na
głębokości 2-5 cm. Skrzypionka zbożowa i błękitek  chrząszcze
Występowanie
Wszystkie gatunki zbóż, ale najsilniej porażana jest pszenica
ozima oraz jęczmień jary.
Szkodliwość
Stadium szkodliwym są larwy obu gatunków. Larwy wyjada-
jąc (zeskrobując) tkankę miękiszową pomiędzy nerwami liści
powodują powstawanie białych podłużnych pasemek, które
łącząc się tworzą niereguralne białe plamy, powodując zmiej-
szenie powierzchni asymilacyjnej, co prowadzi do obniżenia
plonowania. Uszkodzone tkanki są drogą infekcji grzybami
chorobotwórczymi.
Skrzypionki mogą być wektorami wirusów traw.
Larwa skrzypionki
Zwalczanie
Po zauważenie objawów żerowania larw stosować preparat
Fastac� 100 EC.
Skrzypionka  uszkodzenia
14 15
Śmietka ozimówka Phorbia coarctata
Opis
Owad dorosły jest podobny do muchy domowej, ma ciało dłu-
gości około 6-8 mm, szarożółte z licznymi, czarnymi włoskami.
Larwa cylindryczna, kremowobiała, długości do 9 mm. Ostatni
segment ma charakterystyczną budowę: dwa silnie schitynizo-
wane wyrostki stigm i cztery mięsiste brodawki.
Występowanie
Zboża ozime, sporadycznie także zboża jare, trawy. Nie wystę-
puje na owsie.
Szkodliwość
Śmietka ozimówka  owad dorosły
Stadium powodującym szkody jest larwa. Samica składa jaja
w sierpniu i wrześniu do gleby, gdzie zimują.
Wiosną (marzec) wylęgają się larwy, przedostają się do środka
z
dz
bła i wyżerają całe wnętrze. Po zniszczeniu jednej rośliny
przenoszą się na drugą. Uszkodzone rośliny giną lub nadmier-
nie się krzewią. W przypadku długich i ciepłych jesieni możli-
wy jest wylęg larw już jesienią.
Ograniczenie występowania
W rejonach o dużym nasileniu występowania poz
niejszy siew
ozimin, uprawa międzyplonów, higiena pól.
Zwalczanie
Brak zarejestrowanych insektycydów w Polsce. W krajach Eu- Śmietka ozimówka  bobówka
ropy Zachodniej prowadzone jest zwalczanie tego szkodnika
w następujący sposób:
1. Zaprawianie materiału siewnego zbóż preparatem Fastac�
100 EC, lub też opryskiwanie w czasie nalotu much.
2. Stosowanie w okresie wiosennym preparatów zawierają-
cych dimetoat.
Śmietka ozimówka  uszkodzene rośliny
16 17
Wirus mozaiki żółtej
na jęczmieniu ozimym Barley yellow mosaic virus
Występowanie
W rejonach porażeń najgroz
niejsza  o wzrastającym
znaczeniu  choroba jęczmienia ozimego.
Okres wykrywania
Wczesna wiosna.
Objawy choroby
Żółknięcia o gniazdowym charakterze. Na młodszych liściach
widać równoległe do nerwów liścia smugowate, żółtawe
rozjaśnienia. Wraz ze starzeniem się liści plamy powiększają
się i zlewają ze sobą. Liście żółkną od końca i obumierają. Ogniska infekcji w jęczmieniu ozimym
System korzeniowy chorych jest bardzo zmniejszony i bru-
natny, także rośliny przedwcześnie obumierają. Choroba może
przebiegać bez wyraz
nych objawów.
Wzmożone występowanie
= ciężkie gleby,
= podatne odmiany,
= wczesny wysiew i długa, łagodna jesień,
= długo utrzymująca się chłodna pogoda wiosną sprzyja
nasileniu się objawów i szkód, szybkie ocieplenie ogra-
nicza wielkość uszkodzeń.
Działania zapobiegawcze
= uprawa odpornych odmian, Porażone rośliny
= ewentualne zwiększenie uprawy jęczmienia jarego,
= unikać czynników stresowych dla roślin na stanowiskach
objętych chorobą.
Smugi na liściach Nekrozy na liściach
18 19
Wirus
żółtej karłowatości jęczmienia Barley yellow dwarf virus
Występowanie
Na jęczmieniu, owsie, na pszenicy rośnie znaczenie choroby.
Okres wykrywania
Po wschodach aż do kłoszenia.
Objawy choroby
Intensywne żółte przebarwienie liści jęczmienia; na pszenicy
i owsie przebarwienie czerwone. Niejednolity rozwój łanu 
porażone rośliny są niższe. Często obserwuje się rośliny silnie
wyprostowane oraz nadmiernie rozkrzewione. Czasami w ogó-
le nie dochodzi do wykształcenia się kłosów lub niedostatecz-
nie rozwija się ziarno. Kłosy chorych roślin często zasiedlane Objawy na pszenicy ozimej
są przez pasożyty atakujące osłabione organizmy. Głównymi
wektorami są mszyce, wśród których do najgroz
niejszych
zalicza się mszycę czeremchowo-zbożową i mszycę zbożową.
Wzmożone występowanie
= wysokie temperatury latem (minimum przez trzy doby
średnia dobowa równa lub wyższa niż 26�C),
= obecność mszyc jesienią na zasiewach pszenicy ozimej
i jęczmienia ozimego,
= wysoki poziom porażenia wirusem na sąsiednich stanowi-
skach (trawy na terenach zielonych i miedzach przydroż-
nych, kukurydza).
Działania zapobiegawcze
Ze względu na brak możliwości zwalczania chorób wirusowych naj- Jęczmień ozimy o zakłóconym wzroście i z objawami żółknięcia
większe znaczenie zapobiegawcze rozwoju tej choroby ma zwal-
czanie mszyc bytujących na zbożach. Coraz większego znaczenia
nabiera lustracja pól pod kątem występowania mszyc. Pierwszym
sygnałem zagrożenia chorobami wirusowymi jest wystąpienie co
najmniej kilku upalnych dni, a także stwierdzenie masowego wystę-
powania mszyc skupionych na z
dz
błach tuż przy ziemi.
Jesienne występowanie mszyc na oziminach jest najgroz
niejsze
 doświadczenia ostatnich lat pokazują, że jest to pewnym sy-
gnałem wystąpienia chorób wirusowych. Konieczne jest zatem
monitorowanie jesienią czasu zasiedlenia siewek zbóż przez
mszyce. W praktyce można tego dokonać umieszczając żółte
naczynia wypełnione wodą ze środkiem zmniejszającym napięcie
powierzchniowe na wysokości 1 m nad powierzchnią gleby. Po
stwierdzeniu obecności mszyc w naczyniu w ciągu kilku godzin
należy wykonać zabieg zwalczania mszyc za pomocą insektycy-
dów Bi� 58 Nowy lub Fastac� 100 EC. Luki w łanie na skutek porażenia wirusem żółtej karłowatości
20 21
Zasady stosowania insektycydów
W ostatnich latach coraz częściej mamy do czynienia ze szkod-
nikami zbóż. Już nie tylko te najpowszechniej występujące jak,
mszyce i skrzypionki, lecz także muchówki (śmietka ozimów-
ka, pryszczarki) wyrządzają coraz więcej szkód w zasiewach
zbóż  głównie ozimin. Do bezpośrednich szkód wyrządzanych
przez owady dochodzą pośrednie gdzie mszyce i skrzypionki
są wektorami (roznosicielami) chorób wirusowych.
Prawidłowe zwalczanie szkodników jest tanie, stwarza jednak
dużo problemów.
O skuteczności zabiegu decyduje kilka czynników:
= termin zabiegu,
= dobór odpowiedniego insektycydu,
= warunki atmosferyczne panujące podczas i po zabiegu.
Terminu zabiegu:
= Zależy od stadium rozwojowego owada, które jest zwal-
czane np. muchówki możemy zwalczać w czasie nalotu
osobników dorosłych, skrzypionkę po pojawieniu się larw.
= Szczególnie dużą wagę należy przyłożyć do obserwacji
pojawiania się szkodników, a głównie do czasu pojawiania
się stadiów, które możemy skutecznie zwalczać.
Dobór rodzaju preparatu
= Do zwalczania szkodników ssących (mszyce) stosujemy
preparaty systemiczne (Bi� 58 Nowy).
= Skrzypionki, ze względu na sposób żerowania, lepiej jest
zwalczać preparatami, które nie wnikają do rośliny, a wo-
bec szkodnika wykazują działanie kontaktowe (Fastac�
100 EC).
Warunki atmosferyczne
Warunki atmosferyczne nie tylko wpływają na bezpośrednie
działanie insektycydu (pyretroidy są skuteczne w niższej tem-
peraturze), ale także na sposób bytowania i żerowania szkod-
ników.
22 23
Orientacyjne terminy zwalczania różnych grup szkodników zbożowych