Miary reprodukcji ludności
wykład 6-7
Syntetyczne miary reprodukcji ludności
pozwalają:
" ocenić tempo wzrostu ludności ogółem
" liczbę ludności określonych grup
" wielkość potencjału demograficznego
całej ludności
" wielkość potencjału demograficznego
określonych grup
Współczynnik przyrostu naturalnego
Ut  Zt
W p.n. = ---------- * C = Wu  Wz
L
gdzie:
Ut  liczba urodzeń w badanym okresie t
Zt  liczba zgonów w badanym okresie t
L  liczba ludn. w połowie badanego okresu
lub średnia liczba ludności w tym okresie
C  stała (zwykle 1000 lub 10 000)
Wu  współczynnik urodzeń
Wz  współczynnik zgonów
y
ródło: Holzer 1999
Rola struktury przyrostu na współ
łczynniki
ł
ł
przyrostu naturalnego:
Ten sam przyrost naturalny mo\
e występować
przy ró\
nych współczynnikach urodzeń i zgonów:
y
ródło: Holzer 1999
y
ródło: Holzer 1999
Współczynnik dynamiki
demograficznej
Ut
W D = --- * C
Zt
gdzie:
Ut  liczba urodzeń w badanym okresie t
Zt  liczba zgonów w badanym okresie t
C  stała (zwykle 1000 lub 10 000)
WD  współczynnik dynamiki demograficznej
Interpretacja wartości współczynnika
dynamiki demograficznej
" 0rekompensuje rocznej liczby zgonów (liczba
ludności badanej populacji maleje)
" WD=1 - roczna dynamika urodzeń równa się
rocznej liczbie zgonów (liczba ludności badanej
populacji nie zmienia się)
" WD>1 - roczna dynamika urodzeń jest większa
od rocznej liczby zgonów (liczba ludności
badanej populacji rośnie)
Współczynniki dynamiki demograficznej na
ziemiach polskich w latach 1896-2005
LATA:
1896- 1920- 1938 1950 1955 1960 1980 1996 2005
1900 1930
1,738 1,928 1,771 2,643 3,034 2,986 1,978 1,111 0,989
WARTOŚĆ WSPÓA

ŚĆ A
CZYNNIKA
ŚĆ A

ŚĆ A

Współczynniki dzietności
(płodności całkowitej)
" Współczynnik dzietności określa średnią
liczbę dzieci, jaką urodziłaby kobieta w
ciągu okresu rozrodczego, przy stałym
wzorcu płodności z danego roku
kalendarzowego.
" Mo\
na go obliczyć sumując roczne
współczynniki płodności dla kolejnych
roczników kobiet w wieku 15-49
ukończonych lat.
y
ródło: Holzer 1999
Współczynnik dzietności w Polsce
w latach 1990-2003 (wg GUS)
3,0
Miasta Wieś Ogółem
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Kategorie dzietności
Klasyfikacje kategorii dzietności
" liczba dzieci \
yjących: liczba dzieci urodzonych
przez daną mę\
atkę, po odjęciu zgonów, które
wystąpiły wśród nich do momentu badania
" liczba dzieci utrzymywanych: dzieci mieszkające
z matką i pozostające na jej utrzymaniu (lub
rodziny)
" liczba dzieci jeszcze po\
ądanych: liczba dzieci
którą dana mę\
atka chciałaby jeszcze urodzić
do końca wieku rozrodczego (ponad te które ju\

urodziła)
Klasyfikacje kategorii dzietności
" dzietność idealna (deklaratywna)  liczba dzieci,
którą wg badanej kobiety, powinna posiadać
przeciętna rodzina (mę\
atka)
" dzietność planowana  liczba dzieci, którą
ankietowana pragnęła urodzić w przeszłości w
momencie podjęcia decyzji o zało\
eniu rodziny
" dzietność oczekiwana (całkowita netto)  suma
dzietności zrealizowanej (liczba \
yjących dzieci)
i planowanej
Reprodukcja a przejście
demograficzne
" Ewolucja form rodziny (w tym wielkość
miar reprodukcji) ma związek z przejściem
demograficznym
" Nuklearyzacja  proces usamodzielniania
się generacji potomnych w wyniku
tworzenia przez ich członków własnych i
samodzielnych gospodarstw domowych w
coraz młodszym wieku
Potencjał demograficzny
" Potencjał demograficzny ludności określa
się na podstawie długość dalszego
przeciętnego trwania \
ycia. Zale\
y on od:
" 1) liczby osób wchodzących w skład grupy
" 2) struktury wieku grupy
" 3) od przeciętnego dalszego trwania \
ycia
dla poszczególnych roczników
Potencjał \
yciowy 1 osoby w wieku x:
" liczba lat, jaką średnio jeszcze prze\
yje ta
osoba w przyszłości, zgodnie z poziomem
umieralności istniejącym w danym okresie
i w danej grupie ludności
Przeciętne trwanie \
ycia w latach 1950-
2003 wg GUS
80
Kobiety
75
70
65
Mę\
czyz
ni
60
55
1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000
Rok
Lata
\

ycia
Rodzina i gospodarstwo domowe
Z punktu widzenia demograficzno-
społecznego wyró\
niamy 5 funkcji rodziny
(alfabetycznie):
" 1) edukacyjna (czyli wychowawcza)
" 2) ekonomiczna
" 3) opiekuńcza
" 4) prokreacyjna (czyli reprodukcyjna)
" 5) seksualna
y
ródło: Latuch M., 1985, Demografia społeczno-
ekonomiczna, PWE Warszawa.
Podstawowy model cyklu \

\
ycia rodziny nuklearnej
\

\

(wg Holzera) 
 
Początek fazy
Faza cyklu Koniec fazy
Zawarcie mał\
eństwa
Formowanie Urodzenie 1 dziecka
Powiększanie
Urodzenie 1 dziecka Urodzenie ostatniego
dziecka
Zakończenie
Urodzenie ostatniego Pierwsze dziecko
formowania dziecka opuszcza dom
Kurczenie się
Pierwsze dziecko Ostatnie dziecko
opuszcza dom opuszcza dom
Zakończenie
Ostatnie dziecko Zgon pierwszego
mał\
onka
kurczenia opuszcza dom
Zanik Zgon pierwszego Zgon drugiego
mał\
onka mał\
onka
Gospodarstwo domowe
" zbiór osób zamieszkujących z reguły w
jednym mieszkaniu (domu) i tworzących
wspólnotę gospodarczą
- gospodarstwa domowe rodzinne
- gospodarstwa osób samotnych
- gospodarstwa zbiorowe (gdy jedno
mieszkanie zamieszkują czasowo lub stale
osoby niespokrewnione  obce)
Gospodarstwa domowe
w latach 1988-2002:
" Następuje wzrost liczby gospodarstw
domowych (1988 - 11,9 mln; w 2002 - 13,3 mln,
wzrost o 11,4%)
" Zmniejszył ętna liczba osób w
ła przecię
ł ę
ł ę
gospodarstwie domowym (z 3,10 w 1988 r. do
2,84 w 2002 r., co spowodowane jest przede
wszystkim zmniejszeniem się dzietności rodzin
oraz du\
ym wzrostem odsetka gospodarstw
domowych tworzonych przez jedną osobę (z
18,3% w 1988 r. do 24,8% w 2002 r.).
Rodziny w latach 1988-2002:
" zwię ę
ększanie się liczby rodzin (w 2002 r. było 10, 4 mln rodzin i ich
ę ę
ę ę
liczba była o 2,3% wy\
sza ni\
w 1988 r.)
" zmiana struktur rodziny wedł
ług typów rodziny:
ł
ł
. - mniej mał\
eństw z dziećmi (z 6,3 mln w 1988 r. do 5,8 mln w 2002
r.);
- wzrost liczby mał\
eństw bez dzieci;
Ponadto Spis Powszechny w 2002 r. odnotował:
- 197 tys. par związków partnerskich (kohabitacyjnych), z tego z
dziećmi 56%
- 107, 7 tys. rodzin zrekonstruowanych (kryterium  przynajmniej
jedno dziecko nie było dzieckiem wspólnym aktualnych partnerów),
w tym 73,3 tys. stanowiły mał\
eństwa, 34,4 tys.  partnerzy.
Rodziny z dziećmi do lat 24
pozostający na utrzymaniu:
w 2002 r - 6 mln
w tym rodziny:
" 1 dzieckiem - 46,9%,
" z dwojgiem  36,2%.
" wielodzietne (mające 3 i więcej dzieci) - 16,9%.
Model rodziny małodzietnej dominuje zarówno
wśród rodzin miejskich, jak i wiejskich, ale
odsetek rodzin wielodzietnych na wsi jest ponad
dwukrotnie wy\
szy (25,3%) ni\
w miastach
(11,8%)
Rodziny niepełne
w latach 1988-2002
" wzrost liczby z 901,0 tys. w 1988 r. (tj.
14% rodzin z dziećmi do lat 24 na
utrzymaniu) do 1,1 mln w 2002 r. - tj.
19,4% ogółu rodzin i 18,5% wśród rodzin
z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu.
Najczęściej rodziny matek samotnie
wychowujących dzieci (90,5%), zwykle
zamieszkałe w miastach (73,2%).
Przyczyny powstawania rodzin
niepełnych w Polsce:
" 1) rozpad mał\
ństwa na skutek zgonu jednego z
ł\
eń
ł\
ń
ł\
ń
mał\

ł\
onków -najczęściej mę\
a (w 2001 r. 80% wszystkich
ł\

ł\

sytuacji rozwiązania mał\
eństwa).
" 2) rozwód lub separacja prawna bą z
faktyczna (wzrost
ądz

ą z

ą z

liczby z 38,1 tys. w 1995 r. do 45,3 tys. w 2001 r., a wskaz
nika
rozwodów na 1000 istniejących mał\
eństw z 4,1 do 4,9).
Ponad 60% w ogólnej liczbie rozwodów stanowiły rozwody
mał\
eństw posiadających małoletnie dzieci, nad którymi
opiekę powierzono najczęściej matce.
" 3) urodzenia pozamał\
ńskie u kobiet, które nie pozostają
ł\
eń
ł\
ń
ł\
ń
w związku mał\
eńskim ani partnerskim (i nie zmieniają swego
stanu cywilnego) wzrost z 41 tys. w 1995 r. tj. 9,5% wśród
ogółu urodzeń \
ywych, do 46 tys. w 2001 r. tj. 13,2%).
Rodziny wielodzietne
" W 2002 roku było 1 024 tys. rodzin z 3 i większą
liczbą dzieci do lat 24 na utrzymaniu tj. 12,8%
ogółu rodzin i 16,8% grupy rodzin z dziećmi na
utrzymaniu
(w 1988 r.  1166,2 tys. tj. odpowiednio: 14,8 i
18,8%).
W porównaniu z 1988 r. wzrósł w niewielkim
stopniu udział rodzin o większej liczbie dzieci - 4
i więcej (z 29% do 30%) w ogólnej liczbie rodzin
wielodzietnych.
Rodziny wielodzietne
" Większość (56%) rodzin wielodzietnych
mieszka na wsi, przy czym w przypadku
rodzin z 3 dzieci rodziny wiejskie stanowią
52%, a w przypadku rodzin z 4 i więcej
dzieci  65,7%.
Dzieci w ś
środowisku pozarodzinnym
ś
ś
" sieroty naturalne (biologiczne  śmierć rodzica/ów) - w wieku
ś ć
ś ć
ś ć
poni\
ej 18 lat - 5,8 tys. w 1990 r. do 6,9 tys. w 2001 r. (tj. o 19%).
" sieroty społ
łeczne (których rodziców sąd pozbawił władzy
ł
ł
rodzicielskiej, ograniczył ją lub zawiesił) wzrosła z 168,7 tys. do
171,1 tys. (tj. o 14%).
" w domach dziecka (łącznie z rodzinnymi domami dziecka i wioskami
dziecięcymi), w 2002 r. 19,9 tys. dzieci,
" 36,4 tys. w rodzinach zastępczych (adopcja) (w 1989 r.  38,3 tys., tj.
spadek o 5%).
Plany prokreacyjne rodzin
" najliczniejszą grupą są ci, którzy planują dwoje dzieci (w
2002 roku stanowili oni 58% badanych)
" nastąpił spadek osób chcących posiadać dwoje i troje
dzieci na rzecz posiadania jedynaków). Jedno dziecko
planowało w 2002 r. 27% badanych (w 1995 r.  64,1%),
10% - troje (w 1995 r  24,3%).
Biorąc pod uwagę deklaracje respondentów, przy
spełnieniu ich planów na 100 osób przypadałoby 230
dzieci. Gwarantowałoby to prostą zastępowalność
pokoleń.
Główne przyczyny wstrzymywania się z
decyzją posiadania dzieci wg badanych w
1995 r. :
" rosnące koszty utrzymania (62,8%)
" trudności w łączeniu obowiązków
zawodowych z macierzyńskimi (37,6%)
" zagro\
enie bezrobociem (35,6%).
" trudności w znalezieniu pracy (33,7%)
Uwaga: W badaniach mo\
na było wskazać kilka przyczyn, stąd wielkości
nie sumują się do 100%
STOPA UBÓSTWA W POLSCE W LATACH 1993-2003
wg GUS
45
40 40
35
34,8
34,4
33,0
32,4
30,8 30,8 30,8
30,5
30,4
30
26,8
25
19,7
18,4
20
17,0
17,1
19,2
18,5
16,5
15,8
15,3
15 15,0
14,4
14,0
13,6
13,5
13,3
12,8
12,1
12
11,7
11,1
10
9,5
8,1
6,9
6,4
5,6
5,4
5
4,3
0
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Granice ubóstwa:
Relatywna (50% średnich miesięcznych wydatków gospodarstw domowych)
Ustawowa
Minimum egzystencji
Subiektywna (lejdejska) - stopa ubóstwa w % gospodarstw domowych
% osób
OCENA SYTUACJI MATERIALNEJ GOSPODARSTW DOMOWYCH
W LATACH 2001-2003 wg GUS
60,0
52,6 52,6
52,0
50,0
36,2
36,1 34,6
40,0
30,0
20,0
12,8
11,9
11,2
10,0
0,0
bardzo dobra i raczej dobra przeciętna zła i raczej zła
2001 2002 2003
% g o sp o da rstw d om o w ych
UDZIAA
WYDATKÓW NA POSZCZEGÓLNE GRUPY POTRZEB W WYDATKACH
A

A

A

GOSPODARSTWA DOMOWEGO W 2003 R.
\
y wność i napoje bezalkoholowe
28,3
napoje alkoholowe i wy roby ty toniowe
2,9
odzie\
i obuwie
5,3
u\
y tkowanie mieszkania i nośniki energii
20,5
wy posa\
enie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego
5,0
zdrowie
4,7
transport
8,8
łączność
4,6
rekreacja i kultura
6,6
edukacja
1,6
resteuracje i hotele
1,7
inne towary i usługi konsumpcy jne
5,0
wy datki pozostałe
4,0
0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0%
Polityka ludnościowa
" celowe, długofalowe oddziaływanie
państwa i podmiotów publicznych na
przebieg procesów demograficznych w
celu ukształtowania po\
ądanego stanu i
struktury ludności, przez tworzenie
odpowiednich warunków społecznych,
ekonomicznych i politycznych.
Główne potencjalne składniki i
narzędzia polityki ludnościowej:
" polityka ochrony zdrowia (wsparcie walki z
najpowszechniejszymi chorobami, sprzyjanie badaniom
profilaktycznym etc.),
" polityka mieszkaniowa (np. sprzyjanie rozwojowi
budownictwa mieszkaniowego, tańsze kredyty dla młodych
mał\
eństw etc.)
" polityka zabezpieczenia społ
łecznego i zatrudnienia
ł
ł
(zabezpieczenia prawne dla pracujących matek, ograniczanie
bezrobocia, świadczenia rodzinne, ubezpieczenia społeczne,
pomoc społeczna)
" polityka edukacyjna (działania edukacyjne na rzecz
zachowań prokreacyjnych np. zwiększania dzietności,
kształtowanie systemu wartości ),
" polityka gospodarcza (zapewnienie wzrostu gospodarczego
powodującego wzrost zamo\
ności ludności)
Prognozy demograficzne
Prognoza i hipoteza
Prognoza  przewidywanie przyszłych faktów,
zjawisk lub zdarzeń na podstawie
uzasadnionych przesłanek ustalonych w toku
badań naukowych, stanowiące wytyczną do
dalszego postępowania w danej dziedzinie
Hipoteza  zdanie nie w pełni uzasadnione,
rozwa\
ane jako racja dla uznanych ju\
zdań lub
zało\
enie (przypuszczenie) oparte na
prawdopodobieństwie, wymagające weryfikacji,
mające na celu odkrycie nieznanych zjawisk i
praw
Schemat obrazujący typowe potrzeby człowieka w
zale\
ności od wieku
Za: Holzer J. Z., Demografia, PWE Warszawa 1999
Czynniki wpływające na
dokładność obliczeń prognozy:
" jakość danych wyjściowych
" właściwe określenie przyszłych kierunków
zmian w podstawowych procesach
demograficznych
" wybór metody obliczeń
Podło\
e hipotez demograficznych:
" mał\
eństwa
" urodzenia
" zgony
" umieralność niemowląt
" przyrost naturalny
" ewent. dla prognoz liczby ludności na
danym terytorium - migracje
Etapy prognozowania:
" ustalenie wyjściowych struktur ludności według
płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego,
" określenie i uwzględnienie przyszłych ruchów
migracyjnych,
" postarzanie ludności (z uwzględnieniem
zgonów),
" przewidywanie przyszłej liczby urodzeń,
" ustalanie wynikowych współczynników
demograficznych,
Postarzanie ludnoś \
yją ściowym
ści \
ącej w momencie wyjś
ś \
ą ś
ś \
ą ś
prognozy (stan na 1990 r.) 
 
Przewidywanie przyszłej liczby urodzeń
Główne czynniki brane pod uwagę:
1) ogólna liczba kobiet w wieku rozrodczym
2) struktura wieku kobiet w wieku
rozrodczym
3) poziom współczynników płodności dla
poszczególnych grup wiekowych kobiet
w wieku rozrodczym (najtrudniejszy w
przewidywaniu)
Prognozowanie liczby gospodarstw
domowych
" metoda oparta na stosunku liczby
gospodarstw domowych do liczby ludności
" metoda oparta na cząstkowych
współczynnikach wyra\
ających stosunek
liczby głów gospodarstw domowych do
liczby ludności danej płci i grupy wieku
Szacowanie przyszłej liczby gospodarstw
domowych odbywa się na podstawie
następujących zespołów współczynników:
" 1) wsp. niezmienne  stan aktualny  stosunek liczby
głów gospodarstw domowych do liczby ludności danej
płci i grupy wieku według oststniego spisu ludności
" 2) wsp. ekstrapolowane  na podstawie
zaobserwowanych trendów z co najmniej 2 poprzednich
spisów ludności
" 3) wyznaczone na podstawie bardziej szczegółowych
analiz i bardziej zł \
onych hipotez (np. analizy
ło\

ł \

ł \

współzale\
ności współczynników demograficznych i
czynników społeczno-ekonomicznych)
Ludność świata do 2050 r. wg prognozy
 średniej ONZ
Udział ludności świata w wieku poni\
ej 15 lat, w wieku 60
lat i więcej oraz w wieku 80 lat i więcej w latach 1950-2150
y
ródło: Okólski 2005
Przewidywanie liczby ludności
świata do 2150 r.
Prognozy dla Polski
" 1 prognoza z 1939 r. obejmująca czas do 1950 r. (ze względu na II
WŚ i zmiany granic niemo\
liwa do skonfrontowania z
rzeczywistością)
" lata 50. XX w obejmujące czas około 10-20 lat od daty prognozy 
zawy\
ały prognozowaną liczbę ludności (zakładano niezmienny
poziom umieralności i płodności, brak doświadczenia, ograniczenia
materiału statystycznego, dogmatyczna interpretacja procesów
ludnościowych)
" lata 60. i 70 XX w.  prognozy na 2000 r. prognozowały liczbę
ludności na 39-40 mln (zawy\
one  przyjęto zbyt optymistyczne
wsp. płodności i początkowo nie uwzględniano migracji)
" prognoza z 1997 r. zakładała wzrost l. ludności w 2000 r. do 38,9
mln, w 2010  40,2 mln, w 2020  40,7 mln (zbyt optymistyczna 
zało\
ono wzrost dzietności kobiet, tymczasem nadal dzietność
spada)
Prognoza ludności Polski do 2030 roku wg
GUS (2003)
Przewidywania:
- spadek współczynnika dzietności do 1,1 około 2010 r, a
następnie wzrost i stabilizacja na poziomie około 1,2
- systematyczny wzrost przeciętnej długości trwania \
ycia
do poziomu ok. 77,6 roku dla mę\
czyzn oraz do 80 lat
dla kobiet w 2030 r .
- wahania liczby urodzeń a\
do około 2020 r. (po ok. 340
tys. rocznie), po czym nastąpi systematyczny spadek (do
315,5 tys. w 2020 r. oraz 232,7 w 2030 r.)
- przyrost naturalny będzie ujemny, a po roku 2020
zjawisko to będzie się jeszcze pogłębiać
Urodzenia i zgony w latach 1989-2003 oraz
prognoza do 2030 r. wg GUS
600
500
ZGONY
400
300
URODZENIA
200
100
0
1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035
w tysi
ą
cach
Liczba
ludnoś
ści,
ś
ś
urodzeń i
ń
ń
ń
zgonów w
latach
1946-2050
w Polsce
y
ródło: Okólski
2005
Prognoza liczby ludności w Polsce wg
GUS
" Do 2020 r. liczba ludności zmniejszy się o milion osób, a
w następnej dekadzie (lata 2020-2030) o kolejne półtora
miliona; w 2030 r. liczba ludności Polski mo\
e
zmniejszyć się do 35,7 mln
" Ubytek ludności dotknie przede wszystkim miast,
głównie z powodu mniejszej dzietności w miastach ni\

na wsi, ale te\
na skutek nowego zjawiska, jakim jest
przemieszczanie się części ludności miejskiej na tereny
wiejskie na obrze\
ach miast. W stosunku do stanu
obecnego przewiduje się, \
e do 2030 r. liczba ludności w
miastach zmniejszy się w sumie o 3 miliony osób, a na
wsi wzrośnie o ok. pół miliona.
Ludność według płci i wieku w 2002 i
prognoza na 2030 r. wg GUS
2002 2030
100+ 100+
90 90
Mę\
czyz
ni Kobiety
Mę\
czyz
ni Kobiety
80 80
70 70
60 60
50 50
40 40
30 30
20 20
10 10
0 0
400 300 200 100 0 100 200 300 400 400 300 200 100 0 100 200 300 400
Tysiące Tysiące
Prognozy struktur ludności Polski
wg GUS
" systematycznie będzie malała liczba mł \
y
łodzie\
w
ł \

ł \

wieku 16-24 lata, z obecnych prawie 6 mln do 4 mln w
2015 r. oraz 3 mln w 2030 r.
" liczba ludnoś
ści w wieku produkcyjnym w okresie z
ś
ś
obecnych 24 mln wzrośnie do 2010 o prawie milion, a
w okresie kolejnych 20 lat będzie systematycznie
maleć a\
do poziomu 20,8 mln w 2030 r
" liczba ludnoś
ści w wieku poprodukcyjnym z 5,8
ś
ś
wzrośnie do 6,4 mln osób w 2010 i do 9,6 mln w 2030
" liczba osób w wieku 85 lat i wię
ęcej wzrośnie do
ę
ę
2010 r. o 50 % i osiągnie pół miliona, a w 2030 r. do
prawie 800 tys. (obecnie liczba osób w tym wieku
wynosi niespełna 320 tys.).
Wykorzystanie demografii w planach
rozwoju lokalnego/regionalnego/krajowego
Poziom lokalny i regionalny (przygotowywane
przez gminy, powiaty lub województwa)
(np. planowanie liczby przedszkoli, \
łobków, szkół
podstawowych etc. na podstawie prognoz liczby
dzieci w określonym wieku)
Poziom krajowy (przygotowywane przez GUS)
(np. prognozowanie obcią\
eń z tytułu emerytur i
rent na podstawie struktur wiekowych ludności i
długości trwania \
ycia etc.)