Sieci współpracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ... 15
STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU
Roczniki Naukowe tom IX zeszyt 2
Mieczysław Adamowicz
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
SIECI WSPÓŁPRACY, GRONA I TERYTORIALNE SYSTEMY
PRODUKCYJNE JAKO KONCEPCJA ROZWOJU OBSZARÓW
WIEJSKICH
NETWORKS, CLUSTERS AND TERRITORIAL PRODUCTION SYSTEMS
AS A CONCEPT FOR RURAL AREAS DEVELOPMENT
Słowa kluczowe: dystrykt przemysłowy, grono, klaster, terytorialny system produkcyjny,
rozwój wsi
Key words: industrial district, cluster, territorial production systems, rural development
Synopsis. Tworzenie dystryktów przemysłowych, klastrów, gron, sieci i terytorialnych systemów współpracy
wprowadzając równoległe do zjawisk konkurencji formy współpracy i współdziałania przyczynia się do tworzenia
kapitału społecznego i może być traktowane jako sposób pobudzania rozwoju obszarów wiejskich.
Wstęp
Niezależnie od kryteriów wyróżniania obszary wiejskie stanowią przestrzeń mniej zaludnioną i
słabiej rozwiniętą pod względem gospodarczym niż miasta. Zajmując około 90% terytorium kraju,
na którym zamieszkuje niespełna 40% ludnoS
ci reprezentują problemy rozwojowe będące przed-
miotem zainteresowania różnych dziedzin nauki, polityki gospodarczej i polityki społecznej. W
skali kraju objęte są też polityką regionalną, której częS
ć intraregionalna może być silnie zróżnico-
wana. To zróżnicowanie jest przedmiotem szczególnego zainteresowania władz lokalnych, które
mają pełną autonomię w okreS
laniu kierunków i polityki rozwoju oraz zadanie sprawnego admini-
strowania i zarządzania rozwojem lokalnym. OkreS
lone terytorium charakteryzuje się konkretną
strukturą przedmiotową i podmiotową gospodarki, która tworzy złożony system powiązań i inte-
rakcji wewnętrznych i zewnętrznych, zależny od struktury instytucjonalnej, uznawanych wartoS
ci
i kultury. W modelu państwa demokratycznego opartego na zasadach gospodarki rynkowej,
indywidualne podmioty gospodarujące  gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, ale także
organizacje publiczne i pozarządowe nie nastawione na zysk, rywalizują o korzyS
ci ekonomiczne
na rynkach lokalnych i zewnętrznych. SprawnoS
ć mechanizmu funkcjonowania społeczno-ekono-
micznych układów lokalnych czy regionalnych i osiągane efekty przez poszczególne podmioty
gospodarujące zależą nie tylko od konkurencji i zdolnoS
ci wygrywania rywalizacji, ale także od
współdziałania i współpracy. Pogodzenie obiektywnie występującej konkurencji między podmio-
tami z potrzebą współdziałania i współpracy jest możliwe przy obecnoS
ci w układach lokalnych
organizacji zdolnych pełnić funkcje koordynacyjne i kontrolne. ZdolnoS
ć i umiejętnoS
ć współ-
pracy stanowi podstawę niematerialnej formy kapitału jaką jest kapitał społeczny, a formami
zapewniającymi realizację tej współpracy są m.in. sieci współpracy i kooperacji, sieci obywatel-
skiego zaangażowania, dystrykty lub grona (klastry) przemysłowe, terytorialne systemy produk-
cyjne czy instytucje poS
redniczące i wspierające przedsiębiorczoS
ć takie jak inkubatory innowacji,
centra innowacyjnoS
ci, parki naukowe itp. Opracowanie ma na celu przedstawienie koncepcji
terytorialnych systemów produkcyjnych i jej zastosowanie dla rozwoju obszarów wiejskich.
Istota i charakter rozwoju wsi w skali lokalnej
Przestrzeń przyrodnicza, gospodarcza i społeczna stwarza mniej lub bardziej dogodne warunki
dla osiedlania się ludnoS
ci i prowadzenia działalnoS
ci gospodarczej. Te niejednorodne cechy
16 M. Adamowicz
otoczenia i naturalne skłonnoS
ci ludzi do życia i działania w zbiorowoS
ci kreują zróżnicowane
warunki lokalizacji i wpływają na powstawanie oS
rodków i regionów szybszego rozwoju, które
przyciągają ludzi i przedsiębiorstwa z regionów słabiej rozwiniętych. Rozwój S
rodowisk i oS
rodków
dogodniejszego życia i prowadzenia działalnoS
ci gospodarczej może być wzmagany przez odpo-
wiednią politykę regionalną i lokalną kreowaną przez władze krajowe, regionalne i lokalne.
Istnieje wiele teorii wyjaS
niających podstawy, czynniki i bariery rozwoju regionalnego i lokal-
nego. Tradycyjne teorie lokalizacji działalnoS
ci gospodarczej zwracały uwagę na czynniki zasobo-
we oraz korzyS
ci i koszty aglomeracji czy rynki zbytu, które decydowały o kształtowaniu się oS
rod-
ków centralnych czy przestrzennym rozmieszczeniu produkcji. Koncepcja biegunów wzrostu oraz
modele potencjału i grawitacji wyjaS
niały zjawiska przyciągania i skupiania się przemysłu i innych
działalnoS
ci gospodarczych w oS
rodkach, rdzeniach czy biegunach wzrostu, a zjawisko rozprze-
strzeniania się ich wpływu na otoczenie ujawniało się skutkami zmian w przestrzeni głównie w
postaci polaryzacji.
Wiele ze wskazanych koncepcji ograniczało się do okreS
lenia stanu gospodarki w przestrzeni,
jej struktury, czynników i skutków powstania oS
rodków silniej rozwiniętych i różnicowania się
przestrzeni. Nie wyjaS
niają one bezpoS
rednio, mających kluczowe znaczenie, zjawisk wzrostu i
rozwoju regionów i układów lokalnych. Problematyka wzrostu regionów i różnicowania dynamiki
rozwojowej oraz sposobów oddziaływania na regionalne procesy rozwojowe, zwłaszcza pod ką-
tem ograniczenia dysproporcji rozwojowych, doganiania i konwergencji regionalnej jest przedmio-
tem zainteresowania współczesnych nauk ekonomicznych i regionalnych, w którym kluczowe
miejsce zajmuje postęp technologiczny, wiedza i innowacje oraz zadania i procesy związane z
wykorzystaniem tych czynników sprawczych do poprawy ogólnego poziomu dobrobytu ludno-
S
ci. Podnoszenie ogólnego poziomu dobrobytu mieszkańców uzależnione jest zawsze od wzrostu
gospodarczego i stanu S
rodowiska oraz kształtowania się stosunków społecznych na okreS
lonym
terytorium. Zapewnienie równowagi celów ekonomicznych, społecznych i S
rodowiskowych ukie-
runkowanych na rozwój w długim horyzoncie czasu oznacza oparcie funkcjonowania układów
lokalnych i regionalnych na zasadzie rozwoju trwałego i zrównoważonego.
Rozwój regionalny i lokalny ma charakter wielopłaszczyznowy i wyraża się w poprawie wskax
-
ników wzrostu gospodarczego, jak też może być mierzony kryteriami społecznymi albo też jako-
S
ciowymi parametrami poziomu życia mieszkańców. Rozwój ten polega na racjonalnym wykorzy-
staniu zarówno wewnętrznych czynników, jak też zewnętrznych uwarunkowań i czynników rozwoju
danego terytorium. Rozwój regionalny czy lokalny jest procesem społecznym polegającym na
uaktywnianiu społecznoS
ci danego terytorium, wykorzystaniu własnych zasobów i S
rodków ze-
wnętrznych oraz rozwijaniu współpracy między jednostkami tworzącymi daną społecznoS
ć i dany
układ gospodarczy.
Obszary wiejskie charakteryzują się rozproszeniem osadnictwa, małą gęstoS
cią zaludnienia,
dominacją przestrzennych form gospodarowania, głównie rolnictwa i leS
nictwa, tradycyjną struk-
turą gospodarki z niewielkim udziałem przemysłu i usług występujących głównie w formie małych
i S
rednich przedsiębiorstw. Obszary wiejskie, to dominacja specyficznych form kultury i występo-
wania silnych więzi społecznych oraz duże uzależnienie warunków produkcji i życia od S
rodowiska
przyrodniczego. Te specyficzne cechy stwarzają okreS
lone uwarunkowania rozwojowe, różniące je
znacznie od obszarów miejskich, gdzie ważną rolę odgrywa bliskoS
ć przestrzenna podmiotów
gospodarczych, bogactwo rodzajów i form wytwórczoS
ci, złożona struktura gospodarcza, społecz-
na i kulturowa oraz wielofunkcyjnoS
ć gospodarcza i społeczna. Obszary wiejskie nie stwarzają
dobrych warunków do koncentracji działalnoS
ci, a w systemach układów przestrzennych wyka-
zują cechy peryferyjnoS
ci, pełniąc funkcje służebne wobec większych dynamicznych oS
rodków
gospodarczych rozwijają się wolniej. Poziom rozwoju tych obszarów zależy od stopnia przekształ-
cenia i dynamiki zmian tradycyjnej struktury gospodarczej i społecznej, od wykształtowania się
pozarolniczych funkcji i zdolnoS
ci ich zaoferowania nabywcom zewnętrznym i zdolnoS
ci koopero-
wania z oS
rodkami centralnymi z obszarami bardziej rozwiniętymi, stąd dla rozwoju obszarów wiej-
skich istotne znaczenie mają te koncepcje, które ułatwiają przepływ wiedzy, technologii, dyfuzję
innowacji, adaptację i dostosowanie do zmieniających się uwarunkowań oraz wspierają różne
formy współpracy i kooperacji.
Sieci współpracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ... 17
Rozwój wsi w układach lokalnych i regionalnych obejmuje złożone procesy, na które nakładają
się różne cele i partykularne interesy wielu podmiotów gospodarczych. Istotą rozwoju jest osią-
gnięcie zgodnoS
ci między celami indywidualnymi a ogólnym celem rozwoju jednostki terytorial-
nej. Ponieważ w proces rozwoju zaangażowani są różni aktorzy społecznoS
ci lokalnej czy regional-
nej, których cele mogą mieć charakter konkurencyjny czy przeciwstawny ważną rolę w tym procesie
spełnia samorząd terytorialny, który może koordynować działalnoS
ć poszczególnych grup pod-
miotów i aktywizować do działania całą społecznoS
ć tworząc funkcjonalno-przestrzenne sieci współ-
pracy i interakcji.
Marshallowskie i włoskie okręgi przemysłowe
Rozwój gospodarczy w skali lokalnej i regionalnej przy wykorzystaniu wewnętrznych sił i
czynników rozwoju stał się przedmiotem badań różnych dyscyplin naukowych. Oprócz geografii
ekonomicznej, studiów regionalnych i przestrzennych tą problematyką zainteresowała się także
ekonomia, socjologia i zarządzanie. W wyniku tego zainteresowania powstało wiele koncepcji i
ujęć teoretycznych zbliżonych do siebie, ale naS
wietlających zagadnienie z różnych punktów
widzenia. Wszystkie one mają wspólny przedmiot badań oraz wspólne podstawy i elementy, takie
jak: podkreS
lenie roli koncentracji działalnoS
ci w przestrzeni, specjalizacji i elastycznoS
ci produkcji,
powiązań sieciowych oraz różnych form współpracy między przedsiębiorstwami i instytucjami, roli
wiedzy i innowacji, kapitału ludzkiego i społecznego oraz otoczenia kulturowego.
Pierwszą ważną podbudowę teoretyczną dla takiego rozumienia rozwoju w układach prze-
strzennych stworzył jeszcze w latach dwudziestych XX wieku Marshall, proponując koncepcję
 okręgu przemysłowego . Ten ekonomista zauważył, że zachodzą wyrax
ne procesy koncentracji
gałęzi przemysłu w dogodnych miejscach w przestrzeni [Marshall 1925]. Zwłaszcza w miastach
powstawały skupiska firm z różnych sektorów pokrewnych, szczególnie małych, wyspecjalizowa-
nych warsztatów rzemieS
lniczych oferujących różne produkty, wokół których funkcjonują różnego
rodzaju instytucje usługowe tworzące specyficzne S
rodowisko lokalne, które charakteryzują się
szybkim rozwojem. W tych S
rodowiskach lokalnych Marshall zauważył występowanie tzw.  efek-
tów zewnętrznych pozytywnie oddziaływujących na rozwój regionu w postaci tzw. korzyS
ci skali
i aglomeracji. W okręgach (dystryktach) przemysłowych, obserwowanych głównie w Anglii przy-
bierały one formę specyficznej atmosfery przemysłowej promującej etos pracy, przedsiębiorczoS
ć
i okreS
lone zachowania i zwyczaje, efekty rozlewania się wiedzy i umiejętnoS
ci na lokalnym rynku
pracy, rozwoju pokrewnych i kompleksowych gałęzi wytwórczoS
ci, łatwiejszego dostępu do spe-
cjalistycznej wiedzy i specjalistycznego sprzętu, wyspecjalizowanego rynku pracy itp. Na powo-
dzenie tych okręgów przemysłowych wpływały czynniki zarówno natury ekonomicznej, jak też
socjologicznej i antropologicznej. Funkcjonowanie dystryktów przemysłowych opierało się na
obowiązujących wartoS
ciach społecznych oraz stabilnej wspólnocie lokalnej.
Na podstawie koncepcji Marshalla w latach osiemdziesiątych rozwinęły się badania nad nowy-
mi dystryktami przemysłowymi, których rozwój zaobserwowano głównie na obszarach S
rodko-
wych Włoch (Emilia  Ramagna). Badania Becottioniego i innych wykazały, że niektóre regiony
włoskie charakteryzują się skoncentrowanym występowaniem wyspecjalizowanych w pewnej
dziedzinie małych i S
rednich firm, często komplementarnych wobec siebie powiązanych różnymi
relacjami, rodzinnymi i handlowymi, które silnie ze sobą współpracują [Pietrzyk 2000]. Tworzona w
ten sposób sieć współpracy opiera się na więzach rodzinnych, tradycjach historycznych, nor-
mach społecznych i kulturowych. Funkcjonujące w obrębie dystryktu wyspecjalizowane firmy są
elastyczne i otwarte na szybko zmieniający się popyt rynku lokalnego i globalnego. Podstawą
występujących więzi i interakcji jest wzajemne zaufanie.
Drobne przedsiębiorstwa były zdolne skoncentrować się na inwestowaniu w wiedzę i umiejęt-
noS
ci dotyczące wytwarzania konkretnej fazy produkcji lub dziedziny kompetencji i tworzyły
porozumienia i alianse albo sieci współpracy z różnymi firmami, kreując w ten sposób dużą zdol-
noS
ć zaspokajania szerszego, bardziej kompleksowego popytu. Duża koncentracja tych małych
firm zachęcała inne firmy do rozwijania usług specjalistycznych, wdrażania innowacji, co z idącą na
ogół w parze poprawą infrastruktury tworzyło, mimo rozdrobnienia firm, zewnętrzne efekty skali,
które pozwalały na konkurowanie z większymi przedsiębiorstwami.
18 M. Adamowicz
Zasługą Marshalla było wykazanie korzyS
ci zewnętrznych wynikających z aglomeracji firm
powiązanych kooperacja pionową, a jednoczeS
nie konkurujących w ramach tych samych sekto-
rów. KorzyS
ci zewnętrzne wynikające z aglomeracji przybierały formy większej specjalizacji, wy-
ższych kompetencji, efektów skali produkcji, lepszej informacji i komunikacji, lepszego dostępu do
wykwalifikowanych kadr i inne [Gancarczyk, Gancarczyk 2002]. KorzyS
ci jakie zaobserwowano
przy rozwoju dystryktów przemysłowych we Włoszech były w znacznej częS
ci podobne do tych,
na które wskazywał Marshall, regiony włoskie jednakże miały tę przewagę, że agresywnie wcho-
dziły na rynki zewnętrzne, szybko modernizowały swoją działalnoS
ć, prowadziły wspólny marke-
ting i działalnoS
ć eksportową. Ważnym czynnikiem ich sukcesu jest nie tylko współpraca między
firmami, ale też współpraca firm z lokalnymi władzami publicznymi, które usilnie wspierają rozwój
gospodarki regionu. Firmy rozwijając bardziej złożone formy kooperacji osiągają możliwoS
ć spe-
cjalizacji i skali produkcji. Współpraca i bliskoS
ć przestrzenna oraz ruchliwoS
ć zatrudnionych pro-
wadzą do wysokiej innowacyjnoS
ci.
Sukces włoskich okręgów przemysłowych, które rozwijały się głównie na obszarach wiejskich
wzbudziły duże zainteresowanie zarówno naukowców, jak i polityków zajmujących się rozwojem
obszarów wiejskich zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych. W drugiej połowie lat
osiemdziesiątych rządy niektórych państw i samorządy regionalne S
wiadomie zaczęły wprowadzać
politykę wspierania kooperacji, aliansów i sieci współpracy między podmiotami gospodarczymi i
różnymi organizacjami działającymi na rzecz rozwoju lokalnego.
Sieci współpracy
Sukces rozwojowy włoskich okręgów przemysłowych stanowił przesłankę do praktycznego
wspierania tej koncepcji współpracy między firmami w programach rozwoju, zwłaszcza obszarów
wiejskich i słabiej rozwiniętych w Danii, Stanach Zjednoczonych i innych krajach.
Trzyletni projekt wprowadzony w 1989 roku w Danii obejmował intensywny program szkolenia
ludzi okreS
lanych brokerami (poS
rednikami, agentami) w celu tworzenia sieci współpracy zwłaszcza
małych i S
rednich przedsiębiorstw, a następnie stopniowego finansowego wspierania działań w
sferze tworzenia koncepcji, planowania i wdrażania programu. Popierano zwłaszcza takie działalnoS
ci
sieciowe, jak: wspólny marketing, produkcja, inwestowanie w innowacje i rozstrzyganie problemów,
prowadzenie prac badawczych i rozwojowych oraz skup i obrót produktami [Rosenfeld 2001].
Poza szkoleniami i finansowym wsparciem różnych form aktywnoS
ci przeprowadzono szeroką
kampanię informacyjną w mediach. W tworzeniu sieci współpracy wykorzystano doS
wiadczenia
włoskich dystryktów przemysłowych, amerykańskich programów wspierania innowacji i małego
biznesu oraz krajowe doS
wiadczenia spółdzielczoS
ci, a także współpracę z wyspecjalizowanymi
instytucjami, oS
rodkami rządowymi, organizacjami pozarządowymi i innymi formami samorządu,
które wspólnie tworzyły sieć i udzielały w niej niezbędnych usług.
Strategie rozwoju współpracy między firmami zostały zaadaptowane w Stanach Zjednoczo-
nych, gdzie stały się istotnym podejS
ciem do rozwoju, zwłaszcza słabiej rozwiniętych obszarów
wiejskich. Tutaj także istotnym czynnikiem przewodnim tej koncepcji były tradycyjne współdziała-
nia w formach spółdzielczych. Tworzenie sieci współpracy na obszarach wiejskich dotyczyło nie
tylko działań związanych z rolnictwem, ale różnymi sektorami gospodarki wykorzystującymi zwłaszcza
lokalne surowce i zasoby. Cechą amerykańskich programów budowy sieci współpracy było nie-
wielkie wsparcie finansowe ze strony programów rządowych, a podkreS
lenie efektywnej przedsię-
biorczoS
ci we współdziałaniu z różnymi fundacjami i instytucjami. Prowadzenie wielu lokalnych i
regionalnych sieci stało się przesłanką do zainicjowania w 1993 roku programu pod nazwą USNET,
wspierania sieci modernizowania przemysłu i adaptacji nowych technologii obejmujących 12
stanów w USA. Chociaż nie była to inicjatywa skierowana na obszary wiejskie, w rzeczywistoS
ci
większoS
ć z przyjętych projektów realizowana była na wsi.
Wiejskie sieci współpracy rozwoju zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych miały dwie charaktery-
styczne cechy wyróżniające je od sieci powstających w miastach. Po pierwsze reprezentowały one
koncepcje tzw.  miękkiego podejS
cia odróżniające je od  twardych , czyli trudnych problemów
rozwojowych społecznoS
ci miejskich. Ta  miękkoS
ć wyrażała się w rozprzestrzenianiu sieci na więk-
szym obszarze, skupieniu większej liczby uczestników sieci, mniejszym nacisku na efekty finansowe,
Sieci współpracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ... 19
a większym zwracaniu uwagi na charakter i jakoS
ć współpracy. Oznacza to, że wiejskie sieci współpra-
cy wyrastały głównie nie z chęci pomnażania zysku, ale z potrzeby zapobiegania degradacji czy
wystąpieniu sytuacji kryzysowych. W tych tzw. miękkich sieciach przedsiębiorstwa również kierują
się zyskiem, ale niekoniecznie zysk jest głównym motorem działania. Ważne jest wspólne działanie z
innymi podmiotami, dostęp do informacji, obniżka kosztów, dostęp do nowych technologii i rynków.
Miękkie sieci powstające w Stanach Zjednoczonych na początku lat dziewięćdziesiątych obejmowa-
ły przeciętnie 30 różnego rodzaju organizacji. Liczba organizacji tworzących tzw. twarde sieci współ-
pracy, mające bardziej formalny zakres, nastawione na zysk była na ogół mniejsza i rzadko dochodziła
do kilkunastu. Miękkie sieci nie wymagające sztywnych reguł współpracy, stałych formalnych struk-
tur zarządzania i bezwzględnej lojalnoS
ci mają większe szanse na przetrwanie i kontynuację działania
na obszarach wiejskich niż twarde formy działalnoS
ci i współpracy.
Formy, zakres i efekty funkcjonowania wiejskich sieci współpracy w Stanach Zjednoczonych
różnią się znacznie, gdyż na terenie tego wielkiego kraju występuje wielkie zróżnicowanie warun-
ków oraz problemów rozwojowych. Przeprowadzone oceny funkcjonowania sieci współpracy po-
zwalają na pewne stwierdzenia natury ogólnej [Rosenfeld 2001]:
 rozwój sieci współpracy wzmocnił pozycję i społeczne znaczenie małych i S
rednich przedsię-
biorstw na obszarach wiejskich, nawet w stosunkowo dobrze rozwiniętych i uprzemysłowio-
nych regionach kraju.
 istotną cechą wiejskich sieci współpracy jest integrowanie rozproszonych zasobów, tak by
wspólnie osiągnąć korzystne efekty skali produkcji; to osiągane jest przez tworzenie efektyw-
nego systemu przepływu informacji oraz dostępu do innowacji, specjalistycznych usług oraz
doradztwo; oznacza to, że funkcjonowanie w sieci obniża koszty jednostkowe i może zapewnić
osiągnięcie korzystniejszych cen na wytwarzane produkty; wzmacnia się siła przetargowa i
pozycja konkurencyjna podmiotów uczestniczących w sieci,
 sieci współpracy stanowią dobry start dla dalszych przedsięwzięć i rozwoju różnych pozarolni-
czych funkcji na obszarach wiejskich, usług turystycznych, przetwórstwa rolniczego, prze-
twórstwa drewna i innych; sieci stwarzają więc podstawy do rozwoju pozarolniczej przedsię-
biorczoS
ci na obszarach wiejskich związanej z ich podstawowymi zasobami naturalnymi i
rzeczowymi,
 programy współpracy w wiejskich sieciach stwarzają szansę uczestniczenia małych i S
rednich
przedsiębiorstw na rynkach globalnych, dostęp do informacji, stworzenie nowoczesnych sys-
temów komunikacji, sprawne komunikowanie, wspólną sprzedaż, ułatwione wchodzenie na
nowe rynki itp.,
 sieci ułatwiają dostęp do nowych technologii, usprawniają wdrażanie innowacji i gotowych
systemów jakoS
ci; podnosi się ogólna sprawnoS
ć i efektywnoS
ć systemów produkcji i dystry-
bucji towarów,
 działalnoS
ć wiejskich podmiotów gospodarczych cechuje się na ogół i małą skalą i dużym
zróżnicowaniem działalnoS
ci. Sieci współpracy umożliwiają stowarzyszanie się poszczególnych
podmiotów w grupy zainteresowane osiąganiem okreS
lonych celów, nawet bez powoływania
formalnych stowarzyszeń i instytucji. Wszystkie sieci współpracy stwarzają więc swoistego
rodzaju samorząd osób wykonujących nowe zawody i funkcje.
Powiązania sieciowe są na ogół związane z okreS
loną przestrzenią geograficzną, chociaż mogą
istnieć także sieci ponadregionalne. CzęstoS
ć i intensywnoS
ć powiązań sieciowych wewnątrz re-
gionu ma podstawowe znaczenie dla konkurencyjnoS
ci regionu i funkcjonujących w jego obrębie
podmiotów gospodarczych. Powiązania sieciowe zapewniające występowanie różnego rodzaju
relacji (pionowych i poziomych) tworzą łańcuchy dodanej wartoS
ci ułożone w okreS
lonej sekwen-
cji oraz konstelacje (koalicje) tworzenia wartoS
ci, w których powiązania mogą nie podlegać jedno-
kierunkowej sekwencji. To wymaga wzajemnego zaufania, współdziałania i solidarnoS
ci, które
przejawiają się w postaci kapitału społecznego. Stworzona przez Colemana i Putmana koncepcja
kapitału społecznego wspólnot regionalnych i obywatelskich, charakteryzujących się wysokim
poziomem wzajemnego zaufania, normami zaangażowania na rzecz dobra publicznego i gęstą
siecią stowarzyszeń publicznych, sprzyja wzrostowi gospodarczemu regionu i przynosi korzyS
ci
firmom uczestniczącym w sieciach współpracy. W krajach pozaeuropejskich nieformalne formy
20 M. Adamowicz
powiązań w sieciach, tworząc kapitał działalnoS
ci na rzecz dobra wspólnego, zastępowane są
często bardziej pragmatycznymi i bardziej formalnymi formami kooperacji ekonomicznej i aliansami
strategicznymi zawieranymi dla osiągania wspólnego interesu [Putmann 1995, Coleman 1998].
KorzyS
ci tworzenia gron i lokalnych systemów produkcyjnych
Zwrócenie uwagi na rozwój gron i lokalnych systemów produkcyjnych wynika między innymi z
korzyS
ci jakie one mogą przynieS
ć dla rozwoju okreS
lonych regionów czy układów lokalnych. Kon-
cepcja ta ma zastosowanie zarówno w kreowaniu konkurencyjnoS
ci międzynarodowej, jak i w skali
lokalnej, tym samym dotyczy różnych dziedzin gospodarki, w tym rolnictwa i agrobiznesu, które
stanowią podstawowy trzon gospodarki wiejskiej i wszelkich układów lokalnych i regionalnych.
Wydaje się, że koncepcje dystryktów, układów sieciowych, klastrów i lokalnych (terytorial-
nych) systemów produkcyjnych mogą mieć szerokie zastosowanie do rozwoju rolnictwa i obsza-
rów wiejskich. Rozwój tych koncepcji wiąże się ze skupieniem na okreS
lonym obszarze firm produk-
cyjnych i usługowych, instytucji i organizacji wspomagających oraz rozwoju form współpracy i
współdziałania między nimi, tworzeniem nowych form kapitału społecznego, podnoszeniem zdol-
noS
ci innowacyjnych, podwyższaniem poziomu konkurencyjnoS
ci i osiąganiem korzystnych para-
metrów rozwoju ekonomiczno-społecznego. Istniejące i organizowane spółdzielnie oraz grupy pro-
ducenckie na wsi są jednak dopiero zaczątkiem tworzenia form lokalnych systemów produkcyjnych.
Niezbędne jest wielostronne działanie i odpowiednia polityka wspierania rozwoju tej koncepcji.
Ważną rolę mogą w tym względzie odgrywać samorządowe władze terytorialne (regionalne i
lokalne), samorząd zawodowy, organizacje pozarządowe oraz sfera naukowo-badawcza.
W niektórych regionach kraju powstały zaczątki lokalnych systemów produkcyjnych w takich
branżach, jak: sadownictwo, warzywnictwo czy mleczarstwo. Pomocna w rozwijaniu koncepcji
lokalnych systemów produkcyjnych może być analiza łańcuchów produkcyjnych (łańcuchów
dostaw), w których wszystkie organizacje gospodarcze działające na danym terytorium, niezależ-
nie jakie są, organizacje publiczne, przedsiębiorstwa, samorządy gospodarcze i pojedyncze pod-
mioty realizujące swoją misję i swoje cele przez obsługę nabywców, klientów, dostawców, udzia-
łowców i innych interesariuszy. Działanie danej organizacji zależy od działania innych organizacji,
które tworzą łańcuch produkcyjny. Łańcuch taki można organizować, można też nim zarządzać.
Istotą łańcucha dostaw jest współpraca między organizacjami tworzącymi ten łańcuch, a konku-
rencja przenosi się na sferę zewnętrzną. Konkurencja wzmaga się między łańcuchami dostaw.
Jednym z warunków powstania i rozwoju terytorialnych systemów produkcyjnych w rolnictwie
jest znaczna koncentracja podmiotów zajmujących się produkcją podobnych lub komplementar-
nych produktów (np. producentów owoców, warzyw, przetwórstwa itp.) W wielu regionach kraju
występuje ponadprzeciętna koncentracja produkcji niektórych produktów rolnych.
Obok koncentracji podmiotów gospodarczych specjalizujących się w produkcji podobnych lub
komplementarnych produktów niezbędnym warunkiem rozwoju terytorialnych systemów produkcyj-
nych jest istnienie wzajemnych relacji powiązań pomiędzy trzema kluczowymi grupami aktorów lokalne-
go systemu gospodarczego: przedsiębiorstwami, S
wiatem nauki (uniwersytety i instytucje naukowo-
badawcze) oraz władzami rządowymi i samorządowymi szczebla regionalnego lub lokalnego.
Bardzo ważną płaszczyzną interakcji w systemach powinna być współpraca instytucji naukowych
z podmiotami gospodarczymi, tj. gospodarstwami rolnymi oraz firmami przetwórstwa spożywczego.
Jednostki naukowe i naukowo-badawcze powinny być cennym x
ródłem innowacji w zakresie postępu
biologicznego, technicznego i organizacyjnego wprowadzanego w podmiotach gospodarczych.
Współpraca z władzami rządowymi oraz samorządowymi powinna polegać na komunikowaniu
problemów dotyczących funkcjonowania systemów przez ich uczestników oraz na podejmowaniu
działań wspierających ich rozwój. Na szczeblu centralnym polega to głównie na tworzeniu ram
prawnych, stymulujących grupową przedsiębiorczoS
ć. Jednak ważniejszą rolę do odegrania w
procesie powstawania i rozwoju gron mają władze samorządowe na szczeblu wojewódzkim, powia-
towym i gminnym. Ich zadaniem jest podejmowanie działań usuwających bariery konkurencji,
organizowanie forum spotkań potencjalnych uczestników grona, wspieranie prac badawczo-roz-
wojowych nad technologiami związanymi z obszarem funkcjonowania systemu oraz organizowa-
nie wyspecjalizowanych programów oS
wiatowych i szkoleniowych.
Sieci współpracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ... 21
Terytorialne systemy produkcyjne nie mogą się trwale ukształtować, jeżeli nie ma woli i umiejęt-
noS
ci współpracy. Nie wystarczy sama koncentracja przestrzenna przedsiębiorstw, bowiem rozwój
systemów zależy od zdolnoS
ci lokalnych aktorów do organizowania relacji partnerskich, od umie-
jętnoS
ci zarządzania układem: kooperacja  konkurencja.
Literatura
A Governor s Guide to Cluster-Based Economic Development 2002: Washington.
Brodzicki T., Szulika S. 2002: Koncepcje klastrów a konkurencyjnoS
ć przedsiębiorstw. Organizacja i Kierowa-
nie Nr 4 (110), Warszawa.
Christopulos D.C., Kukliński A. 2001: Globalization, Experiences and Prospects. Friedrich Ebert Etiffung
and The Polish Association for the Club of Rome. Warshaw.
Coleman J.S. 1998: Social Capital In the creating of human capital. American Yournal of Sociologists 94.
Gancarczyk J., Gancarczyk M. 2002: KonkurencyjnoS
ć skupisk przemysłu (clusters)  od korzyS
ci zewnętrz-
nych do korzyS
ci w sieci. Studia Regionalne i Lokalne Nr 2-3, s. 78, 86.
Grycuk A. 2003: Koncepcja gron w teorii i praktyce zarządzania. Organizacja i Kierowanie Nr 3 (113) s. 3-16.
Kukliński (red). 2001: Globalization. Experiences and Prospects, Fridrich Ebert Stittung, Warszawa.
Rosenfeld M.A. 1925: Principles of Economics, London Macmillan.
Marshall P. 1925: Principles of Economics. London Mc Millan.
Olejniczak K. 2003:  Apetyt na grona? Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce
rozwoju regionalnego. Studia Regionalne i Lokalne Nr 2(12) s.55-76.
Pietrzyk I. 2000: Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich. PWN, Warsza-
wa, s. 44-45.
Porter M. 1998: Clusters and the New Economics of Competition. Harward Business Review, listopad-grudzień.
Porter M.E. 1990: The Cooperative Adventage of Nations. Free Press, Nowy Jork.
Porter M.E. 2001:  Porter o konkurencyjnoS
ci . PWE Warszawa, s. 248-261.
Putmann P. 1995: Demokracja w działaniu. Znak, Kraków.
Rosenfeld S. 2001: Networks and Clusters: The Yin and Yang Rural Development [Jn:] Smart Firms In Small
Town. The Aspen Institute State Policy Programmes s. 103-119.
Szymoniuk B. 2003:  Klastry wiejskie na Lubelszczyx
nie  praktyka grupowej przedsiębiorczoS
ci. Organizacja
i Kierowanie Nr 2(12) s. 113-124.
Summary
The aim of the paper is to present different concepts of territorial production systems including such as
Marschalls and new industrial districts, cooperation networks, clusters etc. which could be applied in rural
development programmes. The key elements of local clusters are presented. Advantages for actors operating in
territorial production systems are discussed.
Adres do korespondencji:
prof. dr hab. Mieczyław Adamowicz
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
ul. Nowoursynowska166
02-787 Warszawa
tel. [phone]
e-mail: [e-mail]